قانونگذاری (منابع مطالعاتی)
مشروعیت قانونگذاری به مفهوم مدرن آن و ایجاد نهادها و فرآیندهای قانون‌گذار مانند مجلس شورا مورد اختلاف فقها در دوران معاصر واقع شده است. مواجهه فقها با این مسئله باعث ایجاد نوع جدیدی از سیستم قانونگذاری در برخی کشورهای اسلامی شده است. در این مقاله لیستی از منابع فقهی مرتبط با مفهوم قانون و فرآیندهای قانونگذاری و نسبت آن با شریعت از جمله کتاب‌ها، مقاله‌ها، پایان‌نامه‌ها و دیگر منابع که از منظر فقه معاصر به این مسئله پرداخته‌اند، جمع‌آوری شده است.
کتاب‌ها
فارسی
- مفهوم قانون در ایران معاصر (تحولات پیشا مشروطه)، داوود فیرحی، تهران، نشر نی، ۱۳۹۹ش.
- مفهوم قانون از منظر فقه امامیه و مکتب اثبات‌گرایی حقوقی، رضا احسانی، هادی طحان نظیف، انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۹۷ش.
- روح تشریع در اسلام، واقعیت قانونگذاری در اسلام، موسی صدر، مترجم احمد ناظم و موسی اسوار، تهران، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، ۱۳۹۶ش.
- قانون گذاری اسلامی: تحلیلی از رابطه شریعت و ارزش های اسلامی با قانون گذاری از مساله شناسی تاریخی تا معنا و فرآیند مطلوب، سید پیمان غنایی، قم، انتشارات تمدن نوین اسلامی، ۱۳۹۶ش.
- فقه و قانونگذاری، آسیب‌شناسی قانونگذاری در نظام جمهوری اسلامی، ابراهیم شفیعی سروستانی، تهران، کتاب طه، ۱۳۹۵ش.
- آستانه تجدد (شرح تنبیه الامه ...)، داوود فیرحی، تهران، نشر نی، ۱۳۹۴ش.
- تاملات فقهی در حوزه قانونگذاری، مجموعه نشست‌های علمی مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی، تهران، مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- فقه و قانون؛ ایده ها، پیشنهادها و راه حل های روشی، مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی، قم، انتشارات زینی، ۱۳۹۲ش.
- دین و قانون، بررسی کارکرد و نقش دین در حوزه قانون و قانونگذاری، محسن اسماعیلی، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۹۱ش.
- رنگ حقیقت، بررسی نقش دین در قانونگذاری و پایه‌ریزی نظام حقوقی، محمدیحیی قربانی، قم، انتشارات علامه بهبهانی، ۱۳۹۱ش.
- مبانی قانون و قانون گذاری در اسلام از دیدگاه قرآن و حدیث، سید مهدی امین، قم، انتشارات بیان جوان، ۱۳۸۹ش. لینک کتاب
- قانون و قانونگذاری در آراء اندیشمندان شیعه، به کوشش محمدجواد جاوید، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۸۹ش.
- فلسفه قانونگذاری در اسلام، صحبی رجب محمصانی، مترجم اسماعیل گلستانی، تهران، نشر آثار اندیشه، ۱۳۸۶ش. (عنوان عربی این کتاب «فلسفه التشریع فی الاسلام ، مقدمه فی دراسه الشریعه الاسلامیه علی ضوء مذاهبها المختلفه و ضوء القوانین الحدیثه» است)
- قانونگذاری در نظام جمهوری اسلامی، آسیب‌ها و بایسته‌ها (پژوهش و گفت‌و‌گو)، پژوهشکده فقه و حقوق، اسماعیل آقابابایی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- تنبیه الامه و تنزیه المله، میرزا محمدحسین غروی نائینی، مصحح: سید جواد ورعی، انتشارات بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- منابع قانونگذاری در حکومت اسلامی، سیف الله صرامی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- نظریه سیاسی اسلام: قانونگذاری، محمدتقی مصباح یزدی، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ۱۳۷۸ش. (این کتاب با عنوان النظریه السیاسیة فی الاسلام توسط حلیل عصامی الجلیحاوی به عربی ترجمه شده است.) لینک کتاب
- قانونگذاری در اسلام، سید محمدتقی مدرسی، تهران، انتشارات طهوری، ۱۳۷۶ش.
عربی
- موسوعة التشریع الاسلامی، محمود حمدی زقزوق، قاهره، وزارت اوقاف مصر، ۱۴۳۰ق.
- تاریخ التشریع الإسلامی، التشریع و الفقه فی الإسلام، تاریخا و منهجا، مناع بن خلیل قطان، قاهره، مکتبة وهبة، ۱۴۳۰ق. لینک کتاب
- النظریه السیاسیة فی الاسلام، محمدتقی مصباح یزدی، المترجم خلیل عصامی الجلیحاوی، قم، دارالولاءللطباعه والنشر و التوزیع، ۱۴۲۹ق. نام فارسی این کتاب «نظریه سیاسی اسلام: قانونگذاری» است.) لینک کتاب
- منهج التعلیل بالحکمه و أثره فی التشریع الاسلامی، ابومونس رائد نصری جمیل، بیروت، المعهد العالمی للفکر الاسلامی، ۱۴۲۷ق.
- التشریع الاسلامی فی مناهله، محمدصادق محمد الکرباسی، تهیه و تنظیم خالد احمد السنداوی، بیروت، بیت العلم للنابهین، ۱۴۲۵ق.
- تاریخ التشریع الاسلامی، عبدالهادی فضلی، قم، دارالکتاب الاسلامی، ۱۳۸۴ش.
- مصدر التشریع و نظام الحکم فی الاسلام، محمود شاهرودی، بیروت، دار الاعراف، ۱۴۱۳ق.
- دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة (جلد دوم صص۵۹-۱۰۹)، حسینعلی منتظری، قم، نشر تفکر، ۱۴۰۹ق.
- مصدر التشریع ل‍ن‍ظام الحکم فی الاسلام، محمد بحرالعلوم، بیروت، دارال‍زه‍را ل‍ل‍طب‍اع‍ة والنشر وال‍ت‍وزی‍ع، ۱۴۰۳ق.
- اصول التشریع الاسلامی، علی حسب الله، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۹۱ق.
- فلسفه التشریع فی الاسلام ، مقدمه فی دراسه الشریعه الاسلامیه علی ضوء مذاهبها المختلفه و ضوء القوانین الحدیثه، صبحی رجب محمصانی، بیروت، دارالکشاف، ۱۳۷۱ق. (این کتاب با عنوان فلسفه قانونگذاری در اسلام توسط اسماعیل گلستانی به فارسی ترجمه شده است.)
مقاله‌ها
فارسی
- نظریه تزاحم واجبات شرطی در قانونگذاری (نظریه‌ای در قانونگذاری بر اساس عناوین ثانوی)، حسنعلی علی‌اکبریان، فصلنامه فقه، شماره ۱۰۳، ۱۳۹۹ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- مقایسه اندیشه‌های سیاسی شیخ فضل‌الله نوری و امام خمینی(ره) درباره حکومت در زمینه‌های مبانی فقهی، حدود اختیارات، نقش روحانیت، مشروعیت، مصلحت و قانونگذاری، پریچهره شاهسوند بغدادی، حامد عمویی و الهام حسین‌خانی، نشریه پژوهشهای انقلاب اسلامی، شماره۲۳، ۱۳۹۶ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- قانون و قانونگذاری در حکومت اسلامی با تأکید بر دیدگاه میرزای نائینی و امام خمینی(ره)، سید محمد حیدری، نشریه اندیشنامه ولایت، شماره ۶، ۱۳۹۶ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- مبانی قانون گذاری در مکتب لیبرالیسم و مذهب امامیه، علیرضا دبیرنیا و فاطمه سادات نقوی، نشریه پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، شماره ۱۱، ۱۳۹۶ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- بازپژوهی مبانی قانونگذاری در منطقةالفراغ نظام فقهی ـ حقوقی شیعه (با تأکید بر انگاره شهید صدر)، احسان علی اکبری بابوکانی و احسان آهنگری، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۸۲، ۱۳۹۶ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- مبنای فقهی مشروعیت قوانین با رویکرد قرآنی، محمدرسول آهنگران و ابوالحسن حق‌نواز، نشریه پژوهشهای فقه و حقوق اسلامی، شماره ۴۶، ۱۳۹۵ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- تکوین مفهوم قانون اساسی در انقلاب مشروطیت ایران، علی اکبر گرجی و فردین مرادخانی، نشریه مطالعات حقوق خصوصی، دوره ۴۳، شماره ۴، ۱۳۹۴ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- ماهیت نمایندگی از منظر فقه سیاسی و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، محسن ملک افضلی اردکانی و همکاران، نشریه حکومت اسلامی، شماره ۱۷، ۱۳۹۳ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- مبانی کلامی قانونگذاری و آثار فقهی و حقوقی آن در حکومت اسلامی (مبتنی بر آرای برخی از علمای معاصر)، حسین امینی و عباس کعبی، نشریه حکومت اسلامی، شماره ۷۴، ۱۳۹۳ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- فقه سیاسی و اختیارات تقنینی حاکم، با تاکید بر آرای امام خمینی (ره)، محسن اسماعیلی و میلاد قطبی، نشریه پژوهشنامه حقوق اسلامی، شماره ۳۸، ۱۳۹۲ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- ضرورت قانونگذاری احکام فقهی و تأثیر آن در تقریب دیدگاه‌های مذاهب اسلامی، عبیدالله بادپا، نشریه فقه مقارن، شماره ۲، ۱۳۹۲ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- مشروعیت قانون از دیدگاه اسلام و ماکس وبر، امید احمدی، نشریه پژوهش های حقوق تطبیقی، شماره ۱، بهار ۱۳۹۲ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- ولایت فقیه، قانون اساسی، مسئله مشروعیت، فیروز اصلانی و ابوالقاسم بحرودی، نشریه پژوهشهای انقلاب اسلامی، شماره ۳، ۱۳۹۱ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- قانونگذاری در قرآن و مکاتب بشری، سید احمد میرخلیلی و مجید محمدزاده، نشریه قرآن و علم، شماره ۱۱، ۱۳۹۱ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- بنیاد و ساختار نظام قانونگذاری و نمایندگی در آرای علمای مشروطه‌‌خواه (با کانونی‌بودن آرای شیخ محمدحسین نائینی و شیخ اسماعیل محلاتی)، امیر رضایی پناه و رجب ایزدی، نشریه جستارهای تاریخی، دوره ۳، شماره ۱، ۱۳۹۱ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- عوامل هنجاری و ساختاری قانون گذاری در نظام جمهوری اسلامی ایران، سید محمد هاشمی، ابوالفضل جعفر قلیخانی، نشریه تحقیقات حقوقی تطبیقی ایران و بین الملل، شماره ۱۶، ۱۳۹۱ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- نسبت شریعت و قانون در فقه سیاسی مشروطه، رضا خراسانی، فصلنامه علوم سیاسی، شماره ۵۴، ۱۳۹۰ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- قانون و قانونگذاری در منظومه فکری امام خمینی (ره)، علی شیرخانی، فصلنامه مطالعات سیاسی، شماره ۸، ۱۳۸۹ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- بررسی تطبیقی قانون و حاکمیت در ساختار سیاسی اسلام و دموکراسی، شمس الدین مریجی، نشریه علوم سیاسی، شماره ۴۷، ۱۳۸۸ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- فقه و قانونگذاری در اسلام، احد باقرزاده، نشریه پژوهشهای اعتقادی کلامی، شماره ۱۱، ۱۳۸۷ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- مشارکت مردم در قانون گذاری جمهوری اسلامی ایران، ولی رستمی، فصلنامه مطالعات حقوق خصوصی، دوره ۳۸، شماره ۱، ۱۳۸۷ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- ولایت فقیه و قانون اساسى، عباس ایزدی‌فرد، نشریه علوم سیاسی، شماره ۲۵، ۱۳۸۳ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- مبانی روش و مفهومی قانونگذاری در اسلام، حسن روحانی، نشریه علوم انسانی، دوره ۹، شماره ۳، ۱۳۸۱ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- فقه و قانون‌نگاری، احمد حاجی ده‌آبادی، نشریه قبسات، شماره ۱۵-۱۶، ۱۳۷۹ش. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- منطقة الفراغ، محمد رحمانی، فصلنامه نقد و نظر، شماره ۵، ۱۳۷۴ش، مقاله را از اینجا ببینید
عربی
- منطقة الفراغ فی التشریع الاسلامی، سید علی‌اکبر حائری، مجله رسالة التقریب، شماره ۱۱، ۱۴۱۶ق. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- من خصائص سیاسة التشریع فی الاسلام، فتحی الدرینی، مجله التوحید، شماره ۸۰، ۱۴۱۶ق. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- اصول حقوق الانسان فی التشریع الاسلامی و مدی اثرها فی العلاقات الدولیة، فتحی الدرینی، مجله التوحید، شماره ۷۴، ۱۴۱۵ق. متن مقاله را از اینجا بخوانید
- التشریع الإسلامی (المقاصد الشرعیة و اسرار التشریع او القواعد العامة فی التشریع و الحکم الباطنة فی جزئیاته)، محمد العزیز جعیط، مجله الزیتونیة، شماره ۳، ۱۳۵۵ق.
پایان‌نامه‌ها
- جایگاه فتاوا در نظام قانون گذاری اسلامی، عبدالله حیدری، رساله دکتری در جامعه المصطفی العالمیه، مجتمع آموزش عالی فقه - مدرسه عالی فقه تخصصی، ۱۳۹۸ش.
- نقش آموزه های دینی در نظام قانون گذاری مجلس اول دوره مشروطه، مهسیما درکی، پایان نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) قزوین، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۷ش.
- جایگاه مجلس قانون گذاری در نظام سیاسی اسلام، سید محمد موسوی، رساله دکتری در جامعه المصطفی العالمیه، مجتمع آموزش عالی فقه - مدرسه عالی فقه و اصول، ۱۳۹۷ش.
- سیر تدریجی قانون گذاری در قرآن کریم به ترتیب نزول سوره ها، الیاس پوراکبر، رساله دکتری در دانشکده اصول الدین قم، ۱۳۹۶ش.
- تحلیل قلمرو دین در عرصه قانون گذاری، محمد پوریوسفی، پایان نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه مازندران، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ۱۳۹۶ش.
- معیار انتخاب فتوا در فرآیند قانون گذاری و رسیدگی های کیفری، حبیبه غفاری نیک، پایان نامه کارشناسی ارشد در موسسه آموزش عالی آل طه تهران، دانشکده حقوق، ۱۳۹۶ش.
- نظام حکومتی و قانونگذاری در اندیشه طراحان جمهوری اسلامی ایران، حسین عبداللهی، پایان نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه قم، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ۱۳۹۵ش.
- چیستی و چگونگی فقه قانونگذاری در دایره إعمال حکومت اسلامی، فاطمه سعدآبادی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشکده اصول الدین قم، ۱۳۹۵ش.
- فتوای معیار در قانون گذاری (مطالعه موردی مبحث قذف)، رامین کاکاوندی، پایان نامه کارشناسی ارشد در موسسه آموزش عالی ادیب مازندران، ۱۳۹۵ش.
- بررسی ماهیت قانونگذاری از دیدگاه حضرت امام (ره)، شهید صدر و علامه طباطبائی (ره)، محمدرسول بهشتی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، مجتمع دانشگاهی ولیعصر (عج) - دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۵ش.
- بررسی جایگاه شریعت در نظام قانونگذاری ایران،مصر و مالزی، سعیده برومند، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه علامه طباطبائی تهران، دانشکده علوم سیاسی، ۱۳۹۴ش.
- مبانی فقهی جایگاه آراء مردم در قانون گذاری و تشکیل حکومت، علی خطیب، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرری، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۴ش
- تضمین قانونگذاری مبتنی بر موازین اسلامی از رهگذر اصلاح نظام انتخاباتی مجلس شورای اسلامی، صدیقه محمدهاشمی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه قم، دانشکده حقوق، ۱۳۹۴ش.
- بررسی مبانی قانونگذاری در نظام اسلامی، احسان شهابی‌نژاد، پایان نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه قرآن و حدیث، دانشکده علوم و معارف اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- بررسی مبانی حقوق سیاسی اجتماعی زن در نظام قانونگذاری اسلامی، حمیده فرمنش، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه تربیت مدرس تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۳ش.
- بررسی جایگاه عرف در نظام قانونگذاری حکومت اسلامی، غلامرضا محب‌زاده، پایان نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندرعباس، ۱۳۹۳ش.
- بررسی تحلیل قلمرو قانون گذاری در حقوق اساسی ایران در پرتو نظریه منطقه الفراغ، ناصر ناصری، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه تبریز، ۱۳۹۳ش.
- زمینه‌های قانونگذاری در قرآن کریم و کتاب مقدس با تکیه بر روایات، عبدالله غلامی، رساله دکتری در دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، مجتمع دانشگاهی ولیعصر (عج) - دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۲ش.
- جایگاه اصل مصلحت در نظام قانونگذاری اسلامی و تطبیق آن در حقوق خانواده، مهدیه محمدتقی‌زاده، رساله دکتری در دانشگاه تربیت مدرس تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۲ش.
- بررسی تاثیرات عرف بر قانون گذاری، علی عزیزی الیاسوندی، پایان نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات آذربایجان، دانشکده حقوق، ۱۳۹۱ش.
- تفکیک قوا و تاثیر آن بر قانونگذاری و وضع مقررات، احمد اسدیان، رساله دکتری در دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده حقوق، ۱۳۸۹ش.
- حدود قانونگذاری در جمهوری اسلامی ایران، ناصر غلامعلی‌پور، پایان نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه تهران، ۱۳۸۴ش.
- صلاحیت عام قانون گذاری مجلس شورای اسلامی ایران، لیلا کردناییج، پایان نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ش.
- بررسی مبانی فقهی - حقوقی مجمع تشخیص مصلحت نظام و نقش آن در قانونگذاری، جواد فرخاری، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در مجتمع آموزش عالی قم، ۱۳۸۰ش.
- عقلانیت در قانونگذاری، شهاب تجری، پایان نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه تهران، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ۱۳۷۹ش.
- مفهوم مصلحت و جایگاه آن در نظام قانونگذاری جمهوری اسلامی ایران، شهرام حسن‌پور، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه امام صادق علیه السلام، دانشکده حقوق و معارف اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- سیر قانونگذاری در جمهوری اسلامی ایران با توجه به نقش شورای نگهبان و با نگاهی به اصل دوم متمم قانون اساسی مشروطیت ایران، عبدالرحیم چکنی‌زاده، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه تهران، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ۱۳۷۷ش.
سایر منابع
- اسلام، فقه و تقنین، سومین کنفرانس بین المللی پژوهشهای دینی، علوم اسلامی، فقه و حقوق در ایران و جهان اسلام، ۱۳۹۸ش. لینک دسترسی
- راهکارهای مشروعیت قانونگذاری/ در موارد تعارض «فقه و قانون» می‌توان به قاعده الزام تمسک کرد، محمدجواد فاضل لنکرانی، از سلسله نشست‌های علمی مؤسسه مفتاح کرامت، ۱۳۹۶ش، لینک نشست
- الزامات قانون گذاری بر اساس فقه، ناصر قربان‌نیا، از سلسله نشست‌های نظریه‌پردازی موسسه فهیم، ۱۳۹۴ش. لینک نشست
- فتوای معیار در قانونگذاری، محمدجواد ارسطا، از سلسله نشست‌های نظریه‌پردازی موسسه فهیم، ۱۳۹۳ش. لینک نشست