تحزب و حکمرانی حزبی (منابع مطالعاتی)
حزب جمعیتی سازمان‌یافته در درون یک نظام سیاسی است که عقیده‌ای مشترک دارند و برای به دست آوردن و به کارگیری قدرت سیاسی در اجرای دیدگاه‌ها و اهداف خود با یکدیگر متحد می‌شوند. احزاب سیاسی امروزه در نقش رابط بین مردم و حاکمیت، اهمیت بالایی در حکمرانی پیدا کرده‌اند و از حکمرانی حزبی به عنوان روشی موفق در امر حکومت‌داری نام برده می‌شود؛ به همین دلیل مسأله حزب در پژوهش‌های دینی و فقهی به عنوان مسئله‌ای نوظهور وارد شده و بسیاری از پژوهشگران فقهی به بررسی آن پرداخته‌اند.
درباره مسأله تحزب و حکمرانی حزبی پرسش اساسی این است که: تحزب در میان آموزه‌های اسلامی از چه جایگاهی برخوردار است؟ و با چه نوع رویکرد دینی و فقهی و براساس کدام ادله می‌توان مبانی فقهی تحزب را به شکلی منسجم و متوازن مطرح کرد؟ پژوهشگران فقهی دو رویکرد فقهی در قبال مسأله حزب اتخاذ کرده‌اند؛ برخی با رویکردی سلبی به دلیل خاستگاه غیردینی حزب، معتقد به عدم امکان استخراج مبانی فقهی برای ایجاد حزب و حکمرانی حزبی هستند و در مقابل دیگر اندیشمندان دینی با استناد به وجود واژه حزب در قرآن و کارویژه‌های مثبت احزاب سیاسی و همچنین تلقی آن به عنوان مصداق امر به معروف و نهی از منکر یا مقدمه واجب، امکان استنباط مبانی تحزب را پذیرفته‌اند.
در این مقاله لیستی از منابع فقهی مرتبط با تحزب و حکمرانی حزبی از جمله کتاب‌ها، مقالات، پایان‌نامه‌ها و نشست‌های علمی که از منظر فقه معاصر به این مسئله پرداخته‌اند، جمع‌آوری شده است.
کتاب‌ها
فارسی
- درآمدی بر فقه تحزب در نظام اسلامی، محسن مهاجرنیا، قم، نشر موسسه آموزش عالی طلوع مهر، ۱۳۹۹ش.
- فقه و حکمرانی حزبی، داوود فیرحی، تهران، نشر نی، ۱۳۹۶ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- علل ناکارآمدی احزاب سیاسی در ایران، بهرام اخوان کاظمی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۶ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- حزب در نظام اسلامی، حیات‌الله یوسفی، تهران، نشر کانون اندیشه جوان، ۱۳۹۶ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- احکام فقهی تحزب اسلامی: فتاوای مرجع عالیقدر حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی، به کوشش اسدالله بادامچیان، قم، اندیشه ناب، ۱۳۸۹ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- بازخوانی آموزه‌های سیاسی اسلام شیعی و مسأله تحزب (با تاکید بر دوره جمهوری اسلامی)، مهدی براتعلی‌پور، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، موسسه چاپ و نشر عروج، ۱۳۸۹ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- مبانی تحزب در اندیشه سیاسی اسلام، عبدالقیوم سجادی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش. (این کتاب با عنوان اسس التحزب فی الفکر السیاسی الاسلامی به عربی ترجمه شده است.) صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- تحزب از منظر عقل و دین، رحمت‌الله بیگدلی، زنجان، ناشر مؤلف، ۱۳۸۷ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- مبانی دینی تحزب و مشارکت سیاسی، محمد منصورنژاد، تهران، انتشارات جوان پویا، ۱۳۸۶ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- ساختار سیاسی اسلام و تعدد احزاب، هادی علی، مترجم حامد بهرامی، تهران، نشر احسان، ۱۳۸۰ش.
- مجموعه مقالات تحزب و توسعه سیاسی: اسلام و تحزب، دفتر مطالعات و تحقیقات سیاسی وزارت کشور، تهران، انتشارات همشهری، ۱۳۷۸ش.
عربی
- اسس التحزب فی الفکر السیاسی الاسلامی، عبدالقیوم سجادی، مترجم عبدالله الشاهین، قم، دارالمحبین، ۱۴۴۲ق. (ترجمه کتاب مبانی تحزب در اندیشه سیاسی اسلام)
- الأحزاب السیاسیة فی الإسلام، صفی الرحمن المبارکفوری، قاهره، دارالسبیل المومنین، ۱۴۳۳ق. لینک
- مشروعیة تأسیس الأحزاب السیاسیة فی الشریعة الإسلامیة دراسة فقهیة مقارنة، عبدالحمید ناجی السمرانی، المحقق محسن عبدالحمید أحمد، بغداد، الجامعة الإسلامیة، ۱۴۲۸ق.
- مشروعيه الاحزاب في الاسلام في تنظير آيه الله الكرباسي، محمدصادق کرباسی، تحقيق حسين جهاد الحساني و نجاح جابر الحسيني، بیروت، بیت العلم للنابهین، ۱۴۲۷ق. لینک کتاب
- الحزب في النظريه الاسلاميه، محمد حسینی شیرازی، بیروت، موسسه المجتبي، ۱۴۲۵ق. لینک کتاب
- حكم التحزب في الاسلام، ابراهيم بن عبد العزيز بركات، قدس، بیت حاتینا، جمعية اهل السنة الخيرية، ۱۴۲۵ق.
- تکوین الجما‌عا‌ت و الاحزاب السیاسیة من منظور الفقه الاسلامی دراسة مقا‌رنه، مراد محمود حیدر، مصر، اسکندریه، دارالفکر الجا‌معی، ۲۰۱۳م.
- حکم اقامة الاحزاب فی الاسلام، یوسف عطیة حسن کلیبی، فلسطین (نابلس)، جامعة النجاح الوطنیة، کلیة الدراسات العلیا، ۲۰۱۱م.
- الأحزاب السیاسیة ودورها فی أنظمة الحکم المعاصرة، نعمان احمد الخطیب، اردن، جامعة مؤتة، عمادة البحث العلمی والدراسات والعلیا، ۱۹۹۴م.
- حکم المعارضة وإقامة الأحزاب السیاسیة فی الإسلام، أحمد العوضی، اردن، دار النفائس للنشر والتوزیع، ۱۹۹۲م.
مقالات
فارسی
- امکان‌سنجی تحزب در جمهوری اسلامی ایران، ولی‌محمد احمدوند و رضا خراسانی، فصلنامه سیاست متعالیه، شماره ۱۷، ۱۳۹۶ش. از اینجا متن مقاله را بخوانید
- درآمدی بر مبانی فقهی تحزب، مهدی فرنیان و سمیرا فرخ منش، فصلنامه ره‌آورد پژوهش‌های سیاسی، شماره ۱و۲، ۱۳۹۵ش. از اینجا متن مقاله را بخوانید
- جایگاه تحزب در اسلام، ایوب دامیار و محمدرحیم عیوضی، فصلنامه سپهر سیاست، شماره ۱۰، ۱۳۹۵ش. از اینجا متن مقاله را بخوانید
- تحزب در نظام سیاسی ولایت فقیه، سید مصطفی ابطحی و نصرت‌الله حیدری، فصلنامه علوم سیاسی، شماره ۲۴، ۱۳۹۲ش. از اینجا متن مقاله را بخوانید
- حزب از منظر اندیشه سیاسی اسلامی (رویکرد کلامی، فقهی و فلسفی)، محمد ذوالفقاری، فصلنامه معرفت، شماره ۱۷۲، ۱۳۹۱ش. از اینجا متن مقاله را بخوانید
- حزب و تحزب در اندیشه اسلامی، بهزاد اخوان کاظمی، فصلنامه فقه و اصول، دوره ۴۱، شماره ۱، ۱۳۸۸ش. از اینجا متن مقاله را بخوانید
- تحزب و مبانی آن در فقه سیاسی شیعه، قاسم‌علی صداقت، فصلنامه معرفت، شماره ۱۲۵، ۱۳۸۷ش. از اینجا متن مقاله را بخوانید
- تحزب در اندیشه رهبران جمهوری اسلامی، بهرام اخوان کاظمی، فصلنامه حکومت اسلامی، سال دوازدهم، شماره ۴، ۱۳۸۶ش. از اینجا متن مقاله را بخوانید
- مبانی فقهی تحزب و نگاهی به احزاب در قوانین و جامعه ایران، عباس سپهر منصوری، فصلنامه دانش پژوهان دانشگاه مفید، شماره ۶، ۱۳۸۳ش. از اینجا متن مقاله را بخوانید
- چینش و ساخت حزب در قرآن: پایه ای برای امتناع عقیدتی؟، حاتم قادری، فصلنامه نامه مفید، شماره ۲۵، ۱۳۸۰ش. از اینجا متن مقاله را بخوانید
- رهیافت‌های فقهی در تحزّب، عبدالقیوم سجادی، دوهفته‌نامه پگاه حوزه، شماره ۱۸، ۱۳۸۰ش. از اینجا متن مقاله را بخوانید
- مبانی تحزب در مذهب شیعه، داوود فیرحی، فصلنامه یاد، شماره ۵۳-۵۶، ۱۳۷۸ش. از اینجا متن مقاله را بخوانید
- پیشینه و مبانی تحزب در ایران و اسلام، علی مؤمنی راد، ماهنامه کتاب ماه، شماره ۳۶-۳۷، ۱۳۷۹ش. از اینجا متن مقاله را بخوانید
- تحزب از دیدگاه یک اندیشمند مسلمان عرب، سید مصطفی مطبعه‌چی، فصلنامه یاد، شماره‌های ۵۳-۵۶، ۱۳۷۸ش. از اینجا متن مقاله را بخوانید
- مبانى آزادى و «حزب» در مذهب شیعه، داوود فیرحی، فصلنامه علوم سیاسی، شماره ۳، ۱۳۷۷ش. از اینجا متن مقاله را بخوانید
- جایگاه بحث احزاب در اندیشه اسلامی، سید صادق حقیقت، فصلنامه علوم سیاسی، شماره۳، ۱۳۷۷ش. از اینجا متن مقاله را بخوانید
عربی
- الاحزاب السیاسیة فی الاسلام بین المصالح والمفاسد، علاء الدین مصلح، مجلة جامعة فلسطین للابحاث والدراسات، جلد ۷، شماره ۴، ۲۰۱۸م. از اینجا متن مقاله را بخوانید
- نشاة الاحزاب السیاسیة فی الاسلام، نورالدین حاروش، حوليات جامعة الجزائر، شماره ۲۴، ۲۰۱۳م. از اینجا متن مقاله را بخوانید.
- مشروعیة الأحزاب فی ضوء الإسلام، نسیم الرضوی، مجلة الرأی الآخر، شماره ۴۷، ۲۰۰۰م. از اینجا متن مقاله را بخوانید
پایان‌نامه
فارسی
- بررسی نظریه امکان یا امتناع تحزب در فقه سیاسی شیعه، علی مقدس‌کیا، دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۹۷ش.
- الگوی مطلوب تحزب برای تقویت مشارکت سیاسی فعال در جمهوری اسلامی ایران، ابوالفضل غفاری، رساله دکتری، دانشکده تاریخ و مطالعات سیاسی، دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام، ۱۳۹۶ش.
- امکان‌سنجی تحزب در جمهوری اسلامی ایران، نظیر نظری، دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۹۶ش.
- تحـزّب از دیدگاه قرآن کریم، سیدغلامحسین شفیعی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه قم، ۱۳۹۴ش.
- جایگاه و کارکرد احزاب در حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران با توجه به نظریه ولایت فقیه، مرتضی کامل نواب، دانشکده معارف اسلامی و حقوق، دانشگاه امام صادق علیه السلام، ۱۳۹۲ش.
- تحزب در اندیشه نوگرایان دینی پس از انقلاب اسلامی ایران، علی زارع آلانق، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه باقرالعلوم، ۱۳۹۲ش.
- تحزب، محدوده و کارکرد التزام به خرد جمعی در قرآن و سنت، مهدی قدرتی، دانشگاه قم، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- ارزیابی جایگاه احزاب در فقه سیاسی شیعه بررسی موردی حزب جمهوری اسلامی، حمیدرضا اسماعیلی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم پایه، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شاهرود، ۱۳۹۱ش. لینک دسترسی از سامانه گنج
- بررسی مبانی نظام حزبی و فقه سیاسی شیعه، زینب آسوده سرشوری، پردیس فارابی، دانشگاه تهران، ۱۳۹۱ش.
- احزاب سیاسی از دیدگاه امام خمینی(ره)، علی بخشعلی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، ۱۳۸۱ش.
- جایگاه تحزب در اندیشه سیاسی شیعه (با تأکید بر اندیشه سیاسی امام خمینی (ره))، علی‌رضا بی‌نیاز، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام، ۱۳۸۰ش.
عربی
- مفهوم العمل الحزبي في الإسلام: دراسة دعوية تحليلية، أيوب علي عبدالله الزلمي، رساله دکتری در جامعة أم درمان الاسلامية، كلية الدعوة الاسلامية، ۲۰۱۷م.
- حكم إقامة الأحزاب في الإسلام، يوسف عطية حسن كليبي، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در فلسطین، جامعة النجاح الوطنية، كلية الدراسات العليا، ۲۰۱۱م.
- مشروعية الاحزاب السياسية في الاسلام، عبدالحميد فهمي عبدالحميد الجعبة، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در فلسطین، جامعة القدس، كلية الدراسات العليا، ۲۰۰۲م.
سایر منابع
- فقه تحزب، محسن مهاجرنیا، کرسی های علمی ترویجی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۸ش. متن گفتگو را از اینجا بخوانید
- بررسی مبانی فقهی حزب در نظام سیاسی اسلام، گفتگو با دکتر علی شیرخانی، سایت وسائل، ۱۳۹۷ش. متن گفتگو را از اینجا بخوانید
- بررسی جایگاه تحزب در اندیشه شهید بهشتی، امین خوش بیان سروستانی و مهررو ماهر، کنفرانس چهار سوی علوم انسانی، ۱۳۹۴ش.
- بایسته های تحزب و فعالیت های حزبی در فضای سیاسی کشور، یادداشت سید احمد حبیب نژاد، سایت مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۳ش. یادداشت را از اینجا بخوانید
- حكم التحزب في الاسلام، محمد بن شمس الدین، یادداشت را از اینجا بخوانید
- الأحزاب السياسيّة، مشروعيّتها الفقهيّة وإشكاليّاتها الميدانيّة، حیدر حب الله، ۲۰۱۵م. یادداشت را از اینجا بخوانید
- المرجعية والحزب والدولة المدنية والمواطنة في الفقه السياسى الشيعى المعاصر، سعود المولی، المؤتمر السنوي الثاني: الإسلاميون ونظام الحكم الديمقراطي، قطر، المركز العربي للأبحاث ودراسة السياسات، ۲۰۱۳م.
- العمل الحزبي في ميزان الإسلام، ماهر احمد راتب السوسی، كلية الشريعة والقانون، الجامعة الإسلامية، غزة، ۲۰۱۱م. یادداشت را از اینجا بخوانید
- تعدد الأحزاب في الدولة الإسلامية، تيار الإصلاح، ۱۴۰۰ق. یادداشت را از اینجا بخوانید