نافرمانی مدنی (منابع مطالعاتی)
نافرمانی مدنی در مقابل فرمانبرداری و اطاعت، از مفاهیم به کار گرفته شده در مناسبات قدرت است. نافرمانی مدنی هر اقدامی است که شهروندان با اتکا به ابزارهای مسالمت‌آمیز در راستای سرپیچی علنی از دستورات و قوانین حکومتی انجام می‌دهند تا آن قانون یا دستور، نامشروع به نظر آید و نظر همگان به نامشروع بودن آن جلب شود. نافرمانی مدنی معمولا با هدف تغییر قوانین و یا تغییر سیاست‌های حکومت به صورت غیرخشونت‌آمیز صورت می‌گیرد.
جواز یا عدم جواز نافرمانی مدنی در حکومت دینی، قلمرو و گستره نافرمانی مدنی، امکان واکنش کیفری در مقابل نافرمانی مدنی، نسبت نافرمانی مدنی با حاکمیت قانون در حکومت دینی و تفاوت مفهومی نافرمانی مدنی با عناوینی چون محاربه، بغی، اعتراض و شورش از جمله مباحثی است که پژوهشگران فقه معاصر در این زمینه به بررسی آن پرداخته‌اند.
پژوهشگران فقه سیاسی معتقدند مفهوم نافرمانی مدنی از دیگر عناوین مشابه مانند بغی و محاربه متفاوت است و عنوان مجرمانه تلقی نمی‌شود؛ بلکه به عکس آن را می‌توان از حقوق و تکالیف شهروندی محسوب کرد. به گفته آنان حکم اولیه نافرمانی مدنی بر اساس ادله‌ای چون امر به معروف و نهی از منکر و حق بر اعتراض و نصیحت حاکمان، جواز است و در صورت عروض عناوینی ثانویه‌ای چون اختلال نظام بر آن، می‌توان حکم به عدم جواز داد. به گفته پژوهشگران هرچند نافرمانی مدنی، تخطی از قانون است، اما نمی‌توان آن را همانند رفتار مجرمانه ارتکابی توسط مجرمان عادی در نظر گرفت، بنا بر این مرتکبان آن مشمول تخفیف، تعلیق و حتی معافیت از احکام کیفری خواهند شد.
مقاله زیر به جمع‌آوری کتاب‌ها، مقالات، پایان‌نامه‌ها و سایر منابع مرتبط با نافرمانی مدنی از منظر فقه معاصر پرداخته است.
کتاب‌ها
فارسی
- نافرمانی مدنی، محمد مهدی‌فر و مینا اکبری و فاطمه توکلی، قم، مکث اندیشه، ۱۴۰۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی فقهی فرمانبرداری و نافرمانی مدنی، سید جواد ورعی، تهران، نشر سمت و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۵ش.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
مقاله‌ها
فارسی
- واکاوی فقهی نافرمانی مدنی در حکومت حقانی، محمد مهدی‌فر، دوفصلنامه فقه و مبانی حقوق اسلامی، سال پنجاه و پنجم، شماره ۲، ۱۴۰۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نسبت نافرمانی مدنی و حاکمیت قانون در حکومت دینی، محمدجواد جاوید و نصیراله حسنلو، فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، شماره ۷۵ دوره۲۴، ۱۴۰۱ش.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- واکاوی نافرمانی از حاکم در منظومۀ فقهی اهل‌سنت، عبدالرحمن نجفی عمران و عباس الهی، فصلنامه فقه حکومت، شماره ۱۵، ۱۴۰۰ش.مقاله را از اینجا ببینید
- تحلیل جرمش‌شناختی تجمعات سالانه پاسارگاد با نگاهی به جایگاه این تجمعات در حقوق و فقه سیاسی، محمود شفیع‌زاده و کرم جانی‌پور و محمدباقر عامری‌نیا، فصلنامه جامعه‌شناسی سیاسی ایران، شماره ۱۱، ۱۳۹۹ش. مقاله را از اینجا ببینید
- آزادی مقاومت در اندیشه فقه سیاسی انقلاب اسلامی ایران با رویکرد بر نظر امام خمینی (س)، ابراهیم یاقوتی و فاطمه عرب احمدی، فصلنامه پژوهش‌نامه متین، شماره ۸۴، ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تاملی بر جایگاه نافرمانی مدنی در اسناد بین‌المللی، فقه سیاسی شیعه و نظام حقوقی ایران، محمدجواد ارسطا و مینا اکبری، فصلنامه پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب،شماره ۱۲، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- واکنش کیفری در برابر نافرمانی مدنی، علیرضا تقی‌پور، فاطمه متقی، فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، شماره ۲۴، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی مفهومی بغی، محاربه و نافرمانی مدنی، سید جواد ورعی، فصلنامه سیاست متعالیه، شماره ۹، ۱۳۹۴ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مشروعیت قیام علیه حاکم جائر در فقه سیاسی شیعه، محمدعلی میرعلی، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۷۰، ۱۳۹۲ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی تطبیقی مشروعیت نافرمانی از حاکم جائر در فقه سیاسی شیعه و اهل سنت، محمدعلی میرعلی، فصلنامه علوم سیاسی، شماره ۶۱، ۱۳۹۲ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مقاومت و مشروعیت تأملی در حق تمرد بر دولت و در دولت، محمد سروش محلاتی، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۲۵، ۱۳۸۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
عربی
- العصیان المدنی فی الشریعة و القانون، ظلال مهدی صالح، مجلة العلوم الاسلامیة، المجلد ۱۱، العدد ۷، ۲۰۲۰م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- العصیان المدنی وعلاجه فی ضوء القرآن الکریم: دراسة موضوعیة، سعود فهید سعود العجمی، قاهره، جامعة القاهرة، مجلة کلیة دار العلوم، شماره ۱۱۹، ۱۴۴۰ق.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- العصیان المدنی: دراسةٌ فقهیةٌ قانونیةٌ معاصرة، إبراهیم محمد إبراهیم الجوارنة و علی فایز احمد القادری، المجلة الأردنیة فی الدراسات الإسلامیة، جلد ۱۲، شماره ۲، ۱۴۳۷ق.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نظریة العصیان المدنی عند المسلمین، عبدالمنعم النمر، عربستان، مجلة الحج والعمرة، سال ۱۶، شماره ۸ و شماره ۹، ۱۳۸۲ق.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مرتکزات المعارضة السیاسیة وأحکامها فی الفقه الإسلامی، علی جمعة علی الرواحنة، الجامعة الاردنیة، مجلة دراسات - علوم الشریعة و القانون، مجلد ۴۲، شماره ۳، ۲۰۱۵م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
زبان‌های دیگر
طبيعة و قرار العصيان المدني في الفقه الاسلامي، مرتضی طیبی جبالی، مجلة آداب الکوفة، شماره ۴۸، ۱۴۴۲ق. (به زبان انگلیسی) لینک مقاله
پایان‌نامه‌ها
فارسی
- مبانی فقهی-حقوقی نافرمانی مدنی در نظام حقوقی اسلام، نصیراله حسنلو، دکتری، دانشکده فلسفه و اخلاق، دانشگاه باقرالعلوم (علیه السلام)، ۱۴۰۰ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
- امکان یا امتناع حق نافرمانی مدنی در حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، مینا اکبری، دکتری، پردیس فارابی دانشگاه تهران، دانشکده حقوق، ۱۳۹۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- شناسایی مصادیق نافرمانی مدنی در جنبش‌های اجتماعی معاصر ایران (۱۳۵۷–۱۲۶۹)، معین مهراب پناه، کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، ۱۳۹۵ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
- نافرمانی مدنی در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران، مهدی مسیح‌زاده، کارشناسی ارشد، دانشگاه سمنان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۴ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تبیین مفهوم نافرمانی مدنی و بررسی اشکال آن در قوانین موضوعه، رضا خدایاری، کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ۱۳۹۳ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مبانی نظری نافرمانی مدنی از قوانین کیفری، فاطمه متقی، کارشناسی ارشد، دانشگاه بوعلی سینا همدان، دانشکده حقوق، ۱۳۹۳ش.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تبیین ماهیت و حکم نافرمانی مدنی از منظر فقه امامیّه، حسین دهقانی، کارشناسی ارشد، دانشگاه امام صادق علیه السلام، دانشکده امور اقتصادی، ۱۳۹۳ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نافرمانی مدنی در اندیشه دینی، محمدمحسن اسعدی، کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ۱۳۹۲ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
عربی
- العصیان المدنی: دراسة قانونیة فقهیة معاصرة، علی فایز أحمد القادری، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در جامعة الیرموک، کلیة الشریعة والدراسات الإسلامیة، الاردن، ۱۴۳۳ق.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- العصیان المدنی: دراسة مقارنة فی الفقه الإسلامی، حسن إبراهیم مکسر، رساله دکتری، در الجامعة الاردنیة، کلیة الدراسات العلیا، ۲۰۱۴م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
سایر منابع
- نگاه و نقدی بر بررسی فقهی فرمانبرداری و نافرمانی مدنی، سید جواد ورعی و دیگران، جلسه نقد کتاب، نشریه مطالعات فقه معاصر، شماره ۳، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- عصیان مشروع؛ گزارش و مطالعهٔ انتقادی کتاب بررسی فقهی فرمانبرداری و نافرمانی مدنی، محمدکاظم حقانی فضل، فصلنامه نقد کتاب، شماره ۷، ۱۳۹۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر