سانسور و فیلترینگ (منابع مطالعاتی): تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۰ دسامبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۸:۲۹

سانسور و فیلترینگ به معنی بررسی، جلوگیری و ایجاد محدودیت در پخش اطلاعات و دانش در مفهوم عام آن در سطح جامعه است که از طرف دولت رهبری می‌شود. به بیان دیگر ایجاد هر چیزی که باعث اختلال در ارتباط از سوی فرستنده به گیرنده باشد را سانسور می‌گویند. این دو مقوله نوپدید در عرصه رسانه و فرهنگ، کم و بیش در همه جوامع از سوی حاکمیت اعمال می‌شود. این اصطلاح که در منابع فارسی گاه برای اشاره به آن از واژه پالایش محتوا استفاده شده، در زبان عربی به عنوان رقابه از آن تعبیر می‌شود.

با توجه به رشد وسایل ارتباط جمعی و بالاخص اینترنت، چالشهایی در بحث‌های فرهنگی و اخلاقی ایجاد شده که بحث قانون‌گذاری در این رابطه را به دنبال داشته است. از سوی دیگر این محدودیت‌ها با اصل آزادی اطلاعات و بیان در نگاه اول در تعارض است. برخی برای توجیه فقهی این مقوله به منع انتشار کتب ضاله، اصل اتباع از گفتار احسن، حرمت ترویج بدعت در دین و حراست از حیات طیبه انسانی تمسک کرده‌اند. از قواعد فقهی مربوط به سانسور می‌توان به قاعده لاضرر، قاعده وجوب حفظ نظام، قاعده حرمة اعانه علی الإثم، قاعده وجوب دفع ضرر محتمل، قاعده اوفوا بالعقود و قاعده نفی سبيل اشاره کرد.

حق دسترسی به اخبار و اطلاعات، امر به معروف و نهی از منکر، مسئله کتمان حق، رعایت مصالح و مفاسد و حق مؤلف نسبت به آثار فرهنگی از جمله مسائلی هستند که در بررسی فقهی سانسور و فیلترینگ مورد بحث قرار گرفته است. با این توضیحات سؤالاتی که در فقه معاصر به دنبال پاسخ آن هستیم: مبانی فقهی سانسور و فیلترینگ چیست؟ محدوده سانسور تا کجاست؟ آیا دولت‌ اسلامی مجاز است برای حفظ و مصلحت نظام محدودیت بیشتری ایجاد کند؟ رابطه فیلترینگ با حقوق شهروندی چیست؟ در این صفحه منابعی که با نگاه فقهی به بررسی سانسور و فیلترینگ پرداخته و در قالب کتاب، مقاله و پایان‌نامه، جمع آوری شده است.

کتاب‌ها

فارسی

فقه و ممیزی فرهنگی، مهدی مولایی آرائی و محمدرضا بهمنی و محمدرضا قاضی زاهدی و داریوش مطلبی، تهران، نشر پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات، ۱۴۰۰ش. فهرست مطالب کتاب
فیلترینگ از منظر حقوقی، فاطمه ماهوتی‌پور، تهران، نشر تفکر آینده‌ساز، ۱۳۹۹ش. فهرست مطالب کتاب
ابعاد حقوقی فیلترینگ و مبانی نظری حریم خصوصی: آثار فیلترینگ در اقتصاد دیجیتال، دولت الکترونیکی و اکوسیستم سبز سایبر...، سیامک قاجارقیونلو، تهران، خرسندی، ‏‫۱۳۹۹ ش.‬ صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
واکاوی پالایش محتوا (فیلترینگ) از منظر فقهی، جواد جاویدنیا، تهران، نشر خرسندی، ۱۳۹۸ش. فهرست مطالب کتاب این کتاب در اصل پایان‌نامه دکتری مؤلف است. پایان‌نامه را اینجا ببینید
مروری بر حکم فیلترینگ (بر اساس فقه شیعه)، محمدمهدی محب‌الرحمان، قم، نشر الرافد، ۱۳۹۷ش. فهرست مطالب کتاب
جایگاه فقهی و حقوقی فیلترینگ (محدودیت) در رسانه‌های مجازی از دیدگاه مذاهب خمسه، محمدرضا روزبهانی، تهران نشر کتاب آوا، ۱۳۹۳ش. فهرست مطالب کتاب
رویکرد دوفضایی به آسیب‌ها، جرایم، قوانین و سیاست‌های فضای مجازی، سید سعیدرضا عاملی، تهران، نشر امیرکبیر، ۱۳۹۰ش. فهرست مطالب کتاب
پژوهشی فقهی در خبر و خبرگزاری، جواد فخارطوسی، قم، نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ش. فهرست مطالب کتاب
فقه و پیام گمراهی، احمدعلی قانع، تهران، نشر دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۳۸۴ش.

مقاله‌ها

فارسی

نقد و بررسی مبانی فقهی سیاست جمهوری اسلامی ایران در پالایش فضای مجازی، دوفصلنامه علمی دین و ارتباطات، دوره ۲۸، شماره ۶۰، ۱۴۰۰ش. مقاله را از اینجا ببینید
بررسی فقهی فیلترینگ، هادی عجمی، ماهنامه مبلغان، شماره ۲۷۰، ۱۴۰۰ش.
واکاوی مبانی فقهی حقوقی ممیزی در رسانه‌های مکتوب، اباذر افشار و مهدی موحدی‌نیا، دومین کنفرانس ملی علوم انسانی و توسعه، ۱۳۹۹ش. مقاله را از اینجا ببینید
واکاوی فقهی جواز استفاده آزاد از فضای مجازی با رویکردی بر آلات مشترکه بودن، علی نهاوندی، دوفصلنامه فقه و اجتهاد، شماره ۱۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۸ش. مقاله را از اینجا ببینید
پدیده هنری و معیار مواجهه فقهی، مهدی همازاده، فصلنامه الهیات هنر، شماره ۱۰، ۱۳۹۷ش. مقاله را از اینجا ببینید
قواعد فقهی پالایش فضای مجازی در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران، سید علیرضا طباطبایی و محمدعلی لیالی، فصلنامه حکومت اسلامی، دوره ۲۳، شماره ۱، ۱۳۹۷ش. مقاله را از اینجا ببینید
تحلیل و بررسی فقهی اجرای فیلترینگ در فضای مجازی، سید مجتبی حسین‌نژاد و حمیدرضا منیری و حمزه کلایی، فصلنامه حکومت اسلامی، دوره ۲۲، شماره ۲، ۱۳۹۶ش. مقاله را از اینجا ببینید
پالایش فضای مجازی؛ حکم و مسائل آن از دیدگاه فقهی، محسن اسماعیلی و محمدصادق نصراللهی، دوره ۲۳، شماره ۱، دوفصلنامه دین و ارتباطات، ۱۳۹۵ش. مقاله را از اینجا ببینید
بررسی فقهی جایگاه فیلترینگ محتوای ضد دینی در فضای سایبری، مهدی شجریان، سومین همایش ملی فضای مجازی پاک، ۱۳۹۵ش. مقاله را از اینجا ببینید
تعمیم مبانی فقهی دفاع پیش گیرانه در مقابل تهدیدات فضای سایبری، نوبخت بختیاری و امیر امیدی و پرویز نریمانی، کنفرانس ملی پدافند غیرعامل در قلمرو فضای سایبر، ۱۳۹۵ش. مقاله را از اینجا ببینید
واکاوی سیاست‌های پالایش محتوای مجرمانه (فیلترینگ) از منظر فقهی، جواد جاویدنیا و علیرضا عابدی سرآسیا و عباسعلی سلطانی، دوفصلنامه دین و ارتباطات، دوره ۲۲، شماره ۲، ۱۳۹۴ش. مقاله را از اینجا ببینید
پژوهشی در حکم فقهی فیلتر (شبکه‌های تلویزیونی، صفحات وب و شبکه‌های اجتماعی مجازی)، محمدمهدی محب‌الرحمان و سیف‌الله صرامی و محمدعلی محب‌الرحمان، فصلنامه فقه، دوره ۲۲، شماره ۸۶، ۱۳۹۴ش. مقاله را از اینجا ببینید
مبانی فقهی و حقوقی سانسور با تأکید بر کتب ضاله، سید محمد هاشمی و سید احمد حبیب‌نژاد و سیده فاطمه موسوی، فصلنامه تعالی حقوق، شماره ۱۶–۱۷، ۱۳۹۱ش. مقاله را از اینجا ببینید
جایگاه فقهی مصلحت عمومی در محدودیت اطلاع‌رسانی، حسین جاور و محدثه اصولی، دوفصلنامه فقه و حقوق ارتباطات، شماره ۱، ۱۳۹۰ش. چکیده مقاله را از اینجا ببینید
نگاهی به مسألهٔ فقهی «کتب ضلال» و رابطهٔ آن با نشریات، محمد سرشار، نشریه گواه، شماره ۱۲، ۱۳۸۷ش. مقاله را از اینجا ببینید

پایان‌نامه‌ها

فارسی

واکاوی طرح صیانت از فضای مجازی از منظر فقه وحقوق اسلامی و ارائه ادله فقهی در جهت لزوم ایجاد و تصویب آن، مهدیه مروی، کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه حکیم سبزواری، ۱۴۰۱ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
آسیب‌شناسی شبکه‌های اجتماعی مجازی در پرتو قواعد فقهی، محمدتقی عبداللهی بهنام، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، مؤسسه آموزش عالی حکیم طوس، ۱۳۹۹ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
مبانی فقهی حقوقی محدودیت استفاده از فضای مجازی، مهدی سالارپور، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شهید چمران اهواز، ۱۳۹۸ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
جبران خسارت ناشی از فیلترینگ فضای مجازی در فقه و حقوق، سعداله فرهانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، ۱۳۹۸ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
سیاست جنایی جمهوری اسلامی ایران در قبال پالایش فضای مجازی (فیلترینگ)، علیرضا هاشم‌زادگان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده معارف اسلامی و حقوق، دانشگاه امام صادق علیه السلام، ۱۳۹۸ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
واکاوی پالایش محتوا (فیلترینگ) از منظر فقهی (با نظر به فهرست منتشره کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه)، جواد جاویدنیا، پایان‌نامه دکتری، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۹۷ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
آسیب‌شناسی پیشگیری از جرایم سایبری در ایران، احسان سلیمی، پایان‌نامه دکتری، دانشگاه قم، ۱۳۹۷ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
وظایف رسانه تصویری از دیدگاه فقه فریقین، غلام‌اکبر شاکری، پایان‌نامه دکتری، جامعة المصطفی العالمیة، ۱۳۹۶ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
فیلترینگ و اخلاق: اصول اخلاقی پالایش محتوا در فضای سایبر، حسینعلی رحمتی، پایان‌نامه دکتری، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه قم، ۱۳۹۶ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
موانع و چالش‌های آزادی اطلاعات در نظام فقهی حقوقی جمهوری اسلامی ایران، مسعود صیدی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده اصول الدین مرکز قم، ۱۳۹۶ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
حق دسترسی به فضای مجازی از طریق فیلتر شکن و وی پی ان و بررسی آن از منظر حقوق کیفری، محسن توکلی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبائی، ۱۳۹۶ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
بررسی فقهی حقوقی منع پخش برنامه‌های شبکه‌های ماهواره‌ای با توجه به حق دسترسی آزاد همگان به اطلاعات، سکینه احمدی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده اصول الدین، ۱۳۹۴ش. اطلاعات اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
سیاست‌های ممیّزی کتاب در جمهوری اسلامی ایرانو مبانی فقهی آن، حسن حسینی نیکو، کارشناسی ارشد، دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی، دانشگاه امام صادق ع، ۱۳۹۳ش. اطلاعات اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
حدود دسترسی آزاد شهروندان به انواع رسانه‌ها، فاطمه ابراهیمی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق، دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، ۱۳۹۳ش.
محدودیت در فضای مجازی با تکیه بر فقه و حقوق ایران، سهیلا دیوسالار، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید مطهری، ۱۳۹۲ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
سیاست جنایی در قلمرو آزادی اطلاعات با تأکید بر رویکرد اسلامی، روح‌الله اکرمی سراب، پایان‌نامه دکتری، دانشکده حقوق، دانشگاه قم، ۱۳۹۲ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
پالایش (فیلترینگ) فضای مجازی از منظر جرم‌شناختی، سعیده صالحی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده آموزشهای الکترونیکی، دانشگاه شیراز، ۱۳۹۲ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
اینترنت، محدودیت‌ها (filtering) و چالش‌ها از منظر فقه و حقوق، محمدعلی موحد امجد، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، ۱۳۹۱ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
بررسی فقهی حقوقی محدودیت آزادی بیان در حوزه حریم دین، عطیه داودی کیکانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، ۱۳۹۱ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
معیار حرمت رسانه‌های ضاله در فقه و حقوق اسلامی، ملیحه‌سادات نوربخش، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم حدیث، ۱۳۹۱ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید

منابع دیگر

بررسی فقهی فیلترینگ و پیشینه فقهی آن، هادی عجمی، ۱۴۰۱ش. متن یادداشت را اینجا ببینید
نشست نقد و بررسی مبانی فقهی فیلتر، محمدمهدی محب الرحمان و مهدی پورحسین، ۱۳۹۶ش. گزارش نشست را اینجا ببیند
حکم سانسور خبری از نظر شرع، استفتائات ناصر مکارم شیرازی. متن استفتاء و پاسخ آن را اینجا ببینید
حکم استفاده از فیلترشکن(vpn)، استفتائات ناصر مکارم شیرازی. متن استفتاء و پاسخ آن را اینجا ببینید

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
 {{منابع مطالعاتی|}}
-[[سانسور و فیلترینگ]] دو مقوله نوپدید در عرصه رسانه و فرهنگ است که بیش و کم در همه جوامع از سوی حاکمیت اعمال می‌شود. حق دسترسی به اخبار و اطلاعات، امر به معروف و نهی از منکر، مسئله کتمان حق، رعایت مصالح و مفاسد و حق مؤلف نسبت به آثار فرهنگی از جمله مسائلی هستند که در بررسی فقهی سانسور و فیلترینگ مورد بحث قرار گرفته است. در منابع فارسی گاه برای اشاره به این دو مقوله از واژه پالایش محتوا استفاده شده است. در این صفحه منابعی که با نگاه فقهی به بررسی سانسور و فیلترینگ پرداخته و در قالب کتاب، مقاله و پایان‌نامه انتشار یافته، جمع آوری شده است.
+[[سانسور و فیلترینگ]] به معنی بررسی، جلوگیری و ایجاد محدودیت در پخش اطلاعات و دانش در مفهوم عام آن در سطح جامعه است که از طرف دولت رهبری می‌شود. به بیان دیگر ایجاد هر چیزی که باعث اختلال در ارتباط از سوی فرستنده به گیرنده باشد را سانسور می‌گویند. این دو مقوله نوپدید در عرصه رسانه و فرهنگ، کم و بیش در همه جوامع از سوی حاکمیت اعمال می‌شود. این اصطلاح که در منابع فارسی گاه برای اشاره به آن از واژه پالایش محتوا استفاده شده، در زبان عربی به عنوان رقابه از آن تعبیر می‌شود.
+با توجه به رشد وسایل ارتباط جمعی و بالاخص اینترنت، چالشهایی در بحث‌های فرهنگی و اخلاقی ایجاد شده که بحث قانون‌گذاری در این رابطه را به دنبال داشته است. از سوی دیگر این محدودیت‌ها با اصل آزادی اطلاعات و بیان در نگاه اول در تعارض است. برخی برای توجیه فقهی این مقوله به منع انتشار کتب ضاله، اصل اتباع از گفتار احسن، حرمت ترویج بدعت در دین و حراست از حیات طیبه انسانی تمسک کرده‌اند. از قواعد فقهی مربوط به سانسور می‌توان به [[قاعده لاضرر]]، [[قاعده وجوب حفظ نظام]]، قاعده حرمة اعانه علی الإثم، قاعده وجوب دفع ضرر محتمل، قاعده اوفوا بالعقود و [[قاعده نفی سبيل]] اشاره کرد.
+حق دسترسی به اخبار و اطلاعات، امر به معروف و نهی از منکر، مسئله کتمان حق، رعایت مصالح و مفاسد و حق مؤلف نسبت به آثار فرهنگی از جمله مسائلی هستند که در بررسی فقهی سانسور و فیلترینگ مورد بحث قرار گرفته است. با این توضیحات سؤالاتی که در فقه معاصر به دنبال پاسخ آن هستیم: مبانی فقهی سانسور و فیلترینگ چیست؟ محدوده سانسور تا کجاست؟ آیا دولت‌ اسلامی مجاز است برای حفظ  و مصلحت نظام  محدودیت بیشتری ایجاد کند؟ رابطه فیلترینگ با [[حقوق شهروندی]] چیست؟ در این صفحه منابعی که با نگاه فقهی به بررسی سانسور و فیلترینگ پرداخته و در قالب کتاب، مقاله و پایان‌نامه، جمع آوری شده است.
 == کتاب‌ها ==
 === فارسی ===
 # فقه و ممیزی فرهنگی، مهدی مولایی آرائی و محمدرضا بهمنی و محمدرضا قاضی زاهدی و داریوش مطلبی، تهران، نشر پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات، ۱۴۰۰ش. [https://pic.ketab.ir/DataBase/bookpdf/00/1400711266.pdf فهرست مطالب کتاب]
 # فیلترینگ از منظر حقوقی، فاطمه ماهوتی‌پور، تهران، نشر تفکر آینده‌ساز، ۱۳۹۹ش. [https://pic.ketab.ir/DataBase/bookpdf/99/99624063.pdf فهرست مطالب کتاب]
-#ابعاد حقوقی فیلترینگ و مبانی نظری حریم خصوصی: آثار فیلترینگ در اقتصاد دیجیتال، دولت الکترونیکی و اکوسیستم سبز سایبر...، سیامک قاجارقیونلو، تهران، خرسندی، ‏‫۱۳۹۹ ش.‬ صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
+# ابعاد حقوقی فیلترینگ و مبانی نظری حریم خصوصی: آثار فیلترینگ در اقتصاد دیجیتال، دولت الکترونیکی و اکوسیستم سبز سایبر...، سیامک قاجارقیونلو، تهران، خرسندی، ‏‫۱۳۹۹ ش.‬ صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
 # واکاوی پالایش محتوا (فیلترینگ) از منظر فقهی، جواد جاویدنیا، تهران، نشر خرسندی، ۱۳۹۸ش. [https://pic.ketab.ir/DataBase/bookpdf/98/98617121.pdf فهرست مطالب کتاب] این کتاب در اصل پایان‌نامه دکتری مؤلف است. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/76e488f45f6d445ddf368c3c156948cc پایان‌نامه را اینجا ببینید]
 # مروری بر حکم فیلترینگ (بر اساس فقه شیعه)، محمدمهدی محب‌الرحمان، قم، نشر الرافد، ۱۳۹۷ش. [https://pic.ketab.ir/DataBase/bookpdf/97/97a12908.pdf فهرست مطالب کتاب]
@@ خط ۱۵: / خط ۲۰: @@
 == مقاله‌ها ==
 === فارسی ===
-# نقد و بررسی مبانی فقهی سیاست جمهوری اسلامی ایران در پالایش فضای مجازی، دوفصلنامه علمی دین و ارتباطات، دوره ۲۸، شماره ۶۰، ۱۴۰۰ش. [https://rc.journals.isu.ac.ir/article_76103_5a4cfde5e7c6bee1410a94781189b1fb.pdf مقاله را اینجا ببینید]
+# نقد و بررسی مبانی فقهی سیاست جمهوری اسلامی ایران در پالایش فضای مجازی، دوفصلنامه علمی دین و ارتباطات، دوره ۲۸، شماره ۶۰، ۱۴۰۰ش. [https://rc.journals.isu.ac.ir/article_76103_5a4cfde5e7c6bee1410a94781189b1fb.pdf مقاله را از اینجا ببینید]
 # بررسی فقهی فیلترینگ، هادی عجمی، ماهنامه مبلغان، شماره ۲۷۰، ۱۴۰۰ش.
-# واکاوی مبانی فقهی حقوقی ممیزی در رسانه‌های مکتوب، اباذر افشار و مهدی موحدی‌نیا، دومین کنفرانس ملی علوم انسانی و توسعه، ۱۳۹۹ش. [https://civilica.com/doc/1183276/ مقاله را اینجا ببینید]
+# واکاوی مبانی فقهی حقوقی ممیزی در رسانه‌های مکتوب، اباذر افشار و مهدی موحدی‌نیا، دومین کنفرانس ملی علوم انسانی و توسعه، ۱۳۹۹ش. [https://civilica.com/doc/1183276/ مقاله را از اینجا ببینید]
-# پدیده هنری و معیار مواجهه فقهی، مهدی همازاده، فصلنامه الهیات هنر، شماره ۱۰، ۱۳۹۷ش. [http://elahiyatehonar.isoa.ir/article_35705_e50523410327b0ffb856d728ec3b1f70.pdf مقاله را اینجا ببینید]
+# واکاوی فقهی جواز استفاده آزاد از فضای مجازی با رویکردی بر آلات مشترکه بودن، علی نهاوندی، دوفصلنامه فقه و اجتهاد، شماره ۱۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۸ش. [https://mags.markazfeqhi.com/article_245810_7054818f1bb678e8d6d60bb393b7b71f.pdf مقاله را از اینجا ببینید]
-# قواعد فقهی پالایش فضای مجازی در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران، سید علیرضا طباطبایی و محمدعلی لیالی، فصلنامه حکومت اسلامی، دوره ۲۳، شماره ۱، ۱۳۹۷ش. [http://mag.rcipt.ir/article_89963_27d123ab08deedc88ec59a02952aed15.pdf مقاله را اینجا ببینید]
+# پدیده هنری و معیار مواجهه فقهی، مهدی همازاده، فصلنامه الهیات هنر، شماره ۱۰، ۱۳۹۷ش. [http://elahiyatehonar.isoa.ir/article_35705_e50523410327b0ffb856d728ec3b1f70.pdf مقاله را از اینجا ببینید]
-# تحلیل و بررسی فقهی اجرای فیلترینگ در فضای مجازی، سید مجتبی حسین‌نژاد و حمیدرضا منیری و حمزه کلایی، فصلنامه حکومت اسلامی، دوره ۲۲، شماره ۲، ۱۳۹۶ش. [http://mag.rcipt.ir/article_90867_4fa15edeeb6273b5a56326d78d56d52a.pdf مقاله را اینجا ببینید]
+# قواعد فقهی پالایش فضای مجازی در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران، سید علیرضا طباطبایی و محمدعلی لیالی، فصلنامه حکومت اسلامی، دوره ۲۳، شماره ۱، ۱۳۹۷ش. [http://mag.rcipt.ir/article_89963_27d123ab08deedc88ec59a02952aed15.pdf مقاله را از اینجا ببینید]
-# پالایش فضای مجازی؛ حکم و مسائل آن از دیدگاه فقهی، محسن اسماعیلی و محمدصادق نصراللهی، دوره ۲۳، شماره ۱، دوفصلنامه دین و ارتباطات، ۱۳۹۵ش. [https://rc.journals.isu.ac.ir/article_1875_2fede4ad9c15632aa9bfbd927fb2e8fa.pdf مقاله را اینجا ببینید]
+# تحلیل و بررسی فقهی اجرای فیلترینگ در فضای مجازی، سید مجتبی حسین‌نژاد و حمیدرضا منیری و حمزه کلایی، فصلنامه حکومت اسلامی، دوره ۲۲، شماره ۲، ۱۳۹۶ش. [http://mag.rcipt.ir/article_90867_4fa15edeeb6273b5a56326d78d56d52a.pdf مقاله را از اینجا ببینید]
-# بررسی فقهی جایگاه فیلترینگ محتوای ضد دینی در فضای سایبری، مهدی شجریان، سومین همایش ملی فضای مجازی پاک، ۱۳۹۵ش. [https://search.ricest.ac.ir/DL/Digitization/TempDownload/AllPage327594963Limit.pdf مقاله را اینجا ببینید]
+# پالایش فضای مجازی؛ حکم و مسائل آن از دیدگاه فقهی، محسن اسماعیلی و محمدصادق نصراللهی، دوره ۲۳، شماره ۱، دوفصلنامه دین و ارتباطات، ۱۳۹۵ش. [https://rc.journals.isu.ac.ir/article_1875_2fede4ad9c15632aa9bfbd927fb2e8fa.pdf مقاله را از اینجا ببینید]
-# تعمیم مبانی فقهی دفاع پیش گیرانه در مقابل تهدیدات فضای سایبری، نوبخت بختیاری و امیر امیدی و پرویز نریمانی، کنفرانس ملی پدافند غیرعامل در قلمرو فضای سایبر، ۱۳۹۵ش. [https://civilica.com/doc/649585/ مقاله را اینجا ببینید]
+# بررسی فقهی جایگاه فیلترینگ محتوای ضد دینی در فضای سایبری، مهدی شجریان، سومین همایش ملی فضای مجازی پاک، ۱۳۹۵ش. [https://search.ricest.ac.ir/DL/Digitization/TempDownload/AllPage327594963Limit.pdf مقاله را از اینجا ببینید]
-# واکاوی سیاست‌های پالایش محتوای مجرمانه (فیلترینگ) از منظر فقهی، جواد جاویدنیا و علیرضا عابدی سرآسیا و عباسعلی سلطانی، دوفصلنامه دین و ارتباطات، دوره ۲۲، شماره ۲، ۱۳۹۴ش. [https://rc.journals.isu.ac.ir/article_1814_c90a7d6de3f21b1341951b39618e0fe9.pdf مقاله را اینجا ببینید]
+# تعمیم مبانی فقهی دفاع پیش گیرانه در مقابل تهدیدات فضای سایبری، نوبخت بختیاری و امیر امیدی و پرویز نریمانی، کنفرانس ملی پدافند غیرعامل در قلمرو فضای سایبر، ۱۳۹۵ش. [https://civilica.com/doc/649585/ مقاله را از اینجا ببینید]
-# پژوهشی در حکم فقهی فیلتر (شبکه‌های تلویزیونی، صفحات وب و شبکه‌های اجتماعی مجازی)، محمدمهدی محب‌الرحمان و سیف‌الله صرامی و محمدعلی محب‌الرحمان، فصلنامه فقه، دوره ۲۲، شماره ۸۶، ۱۳۹۴ش. [https://jf.isca.ac.ir/article_64536_50f0215aefffa0355cf62681d48c1333.pdf مقاله را اینجا ببینید]
+# واکاوی سیاست‌های پالایش محتوای مجرمانه (فیلترینگ) از منظر فقهی، جواد جاویدنیا و علیرضا عابدی سرآسیا و عباسعلی سلطانی، دوفصلنامه دین و ارتباطات، دوره ۲۲، شماره ۲، ۱۳۹۴ش. [https://rc.journals.isu.ac.ir/article_1814_c90a7d6de3f21b1341951b39618e0fe9.pdf مقاله را از اینجا ببینید]
-# مبانی فقهی و حقوقی سانسور با تأکید بر کتب ضاله، سید محمد هاشمی و سید احمد حبیب‌نژاد و سیده فاطمه موسوی، فصلنامه تعالی حقوق، شماره ۱۶–۱۷، ۱۳۹۱ش. [http://habibnezhad.ir/main/index.php/2015-12-31-08-10-18/2015-12-31-08-16-17/item/download/120_874af60188a9a0cca885007858b18d09 مقاله را اینجا ببینید]
+# پژوهشی در حکم فقهی فیلتر (شبکه‌های تلویزیونی، صفحات وب و شبکه‌های اجتماعی مجازی)، محمدمهدی محب‌الرحمان و سیف‌الله صرامی و محمدعلی محب‌الرحمان، فصلنامه فقه، دوره ۲۲، شماره ۸۶، ۱۳۹۴ش. [https://jf.isca.ac.ir/article_64536_50f0215aefffa0355cf62681d48c1333.pdf مقاله را از اینجا ببینید]
-# جایگاه فقهی مصلحت عمومی در محدودیت اطلاع‌رسانی، حسین جاور و محدثه اصولی، دوفصلنامه فقه و حقوق ارتباطات، شماره ۱، ۱۳۹۰ش. [https://www.magiran.com/volume/70591 چکیده مقاله را اینجا ببینید]
+# مبانی فقهی و حقوقی سانسور با تأکید بر کتب ضاله، سید محمد هاشمی و سید احمد حبیب‌نژاد و سیده فاطمه موسوی، فصلنامه تعالی حقوق، شماره ۱۶–۱۷، ۱۳۹۱ش. [http://habibnezhad.ir/main/index.php/2015-12-31-08-10-18/2015-12-31-08-16-17/item/download/120_874af60188a9a0cca885007858b18d09 مقاله را از اینجا ببینید]
-# نگاهی به مسألهٔ فقهی «کتب ضلال» و رابطهٔ آن با نشریات، محمد سرشار، نشریه گواه، شماره ۱۲، ۱۳۸۷ش. [http://ensani.ir/fa/article/download/224984 مقاله را اینجا ببینید]
+# جایگاه فقهی مصلحت عمومی در محدودیت اطلاع‌رسانی، حسین جاور و محدثه اصولی، دوفصلنامه فقه و حقوق ارتباطات، شماره ۱، ۱۳۹۰ش. [https://www.magiran.com/volume/70591 چکیده مقاله را از اینجا ببینید]
+# نگاهی به مسألهٔ فقهی «کتب ضلال» و رابطهٔ آن با نشریات، محمد سرشار، نشریه گواه، شماره ۱۲، ۱۳۸۷ش. [http://ensani.ir/fa/article/download/224984 مقاله را از اینجا ببینید]
 == پایان‌نامه‌ها ==
 === فارسی ===
-# آسیب‌شناسی شبکه‌های اجتماعی مجازی در پرتو قواعد فقهی، محمدتقی عبداللهی بهنام، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، مؤسسه آموزش عالی حکیم طوس، ۱۳۹۹ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/747240f441160c7e324bd652fff7665e پایان‌نامه را اینجا ببینید]
+# واکاوی طرح صیانت از فضای مجازی از منظر فقه وحقوق اسلامی و ارائه ادله فقهی در جهت لزوم ایجاد و تصویب آن، مهدیه مروی، کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه حکیم سبزواری، ۱۴۰۱ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/81b74a42037199d7099e3af848d6a636 اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید]
-# مبانی فقهی حقوقی محدودیت استفاده از فضای مجازی، مهدی سالارپور، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شهید چمران اهواز، ۱۳۹۸ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/f3fd6619ec11498f95592a46b44dcdc3 پایان‌نامه را اینجا ببینید]
+# آسیب‌شناسی شبکه‌های اجتماعی مجازی در پرتو قواعد فقهی، محمدتقی عبداللهی بهنام، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، مؤسسه آموزش عالی حکیم طوس، ۱۳۹۹ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/747240f441160c7e324bd652fff7665e اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید]
-# جبران خسارت ناشی از فیلترینگ فضای مجازی در فقه و حقوق، سعداله فرهانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، ۱۳۹۸ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/1e50536c1393b47960759d256e1fd2cd پایان‌نامه را اینجا ببینید]
+# مبانی فقهی حقوقی محدودیت استفاده از فضای مجازی، مهدی سالارپور، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شهید چمران اهواز، ۱۳۹۸ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/f3fd6619ec11498f95592a46b44dcdc3 اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید]
-# سیاست جنایی جمهوری اسلامی ایران در قبال پالایش فضای مجازی (فیلترینگ)، علیرضا هاشم‌زادگان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده معارف اسلامی و حقوق، دانشگاه امام صادق علیه السلام، ۱۳۹۸ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/b545c1acf126dd1896e2e95210cdcfec پایان‌نامه را اینجا ببینید]
+# جبران خسارت ناشی از فیلترینگ فضای مجازی در فقه و حقوق، سعداله فرهانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، ۱۳۹۸ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/1e50536c1393b47960759d256e1fd2cd اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید]
-# واکاوی پالایش محتوا (فیلترینگ) از منظر فقهی (با نظر به فهرست منتشره کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه)، جواد جاویدنیا، پایان‌نامه دکتری، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۹۷ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/76e488f45f6d445ddf368c3c156948cc پایان‌نامه را اینجا ببینید]
+# سیاست جنایی جمهوری اسلامی ایران در قبال پالایش فضای مجازی (فیلترینگ)، علیرضا هاشم‌زادگان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده معارف اسلامی و حقوق، دانشگاه امام صادق علیه السلام، ۱۳۹۸ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/b545c1acf126dd1896e2e95210cdcfec اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید]
-# آسیب‌شناسی پیشگیری از جرایم سایبری در ایران، احسان سلیمی، پایان‌نامه دکتری، دانشگاه قم، ۱۳۹۷ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/e843e9c878e960a4072cd899107d9380 پایان‌نامه را اینجا ببینید]
+# واکاوی پالایش محتوا (فیلترینگ) از منظر فقهی (با نظر به فهرست منتشره کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه)، جواد جاویدنیا، پایان‌نامه دکتری، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۹۷ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/76e488f45f6d445ddf368c3c156948cc اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید]
-# وظایف رسانه تصویری از دیدگاه فقه فریقین، غلام‌اکبر شاکری، پایان‌نامه دکتری، جامعة المصطفی العالمیة، ۱۳۹۶ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/1225ba521c9718632045e509e9215a9d پایان‌نامه را اینجا ببینید]
+# آسیب‌شناسی پیشگیری از جرایم سایبری در ایران، احسان سلیمی، پایان‌نامه دکتری، دانشگاه قم، ۱۳۹۷ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/e843e9c878e960a4072cd899107d9380 اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید]
-# فیلترینگ و اخلاق: اصول اخلاقی پالایش محتوا در فضای سایبر، حسینعلی رحمتی، پایان‌نامه دکتری، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه قم، ۱۳۹۶ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/66ee14186dedaa851c56d218a6809cd7 پایان‌نامه را اینجا ببینید]
+# وظایف رسانه تصویری از دیدگاه فقه فریقین، غلام‌اکبر شاکری، پایان‌نامه دکتری، جامعة المصطفی العالمیة، ۱۳۹۶ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/1225ba521c9718632045e509e9215a9d اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید]
-# موانع و چالش‌های آزادی اطلاعات در نظام فقهی حقوقی جمهوری اسلامی ایران، مسعود صیدی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده اصول الدین مرکز قم، ۱۳۹۶ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir//#/articles/cca056960011d0e2cba4c11c242727b5 پایان‌نامه را اینجا ببینید]
+# فیلترینگ و اخلاق: اصول اخلاقی پالایش محتوا در فضای سایبر، حسینعلی رحمتی، پایان‌نامه دکتری، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه قم، ۱۳۹۶ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/66ee14186dedaa851c56d218a6809cd7 اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید]
-# حق دسترسی به فضای مجازی از طریق فیلتر شکن و وی پی ان و بررسی آن از منظر حقوق کیفری، محسن توکلی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبائی، ۱۳۹۶ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir//#/articles/54a59a80c71c816571ad7e7adaa06501 پایان‌نامه را اینجا ببینید]
+# موانع و چالش‌های آزادی اطلاعات در نظام فقهی حقوقی جمهوری اسلامی ایران، مسعود صیدی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده اصول الدین مرکز قم، ۱۳۹۶ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir//#/articles/cca056960011d0e2cba4c11c242727b5 اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید]
-# بررسی فقهی حقوقی منع پخش برنامه‌های شبکه‌های ماهواره‌ای با توجه به حق دسترسی آزاد همگان به اطلاعات، سکینه احمدی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده اصول الدین، ۱۳۹۴ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir//#/articles/2d8393f61acda32f9ca25f7703331a91 پایان‌نامه را اینجا ببینید]
+# حق دسترسی به فضای مجازی از طریق فیلتر شکن و وی پی ان و بررسی آن از منظر حقوق کیفری، محسن توکلی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبائی، ۱۳۹۶ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir//#/articles/54a59a80c71c816571ad7e7adaa06501 اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید]
-#حدود دسترسی آزاد شهروندان به انواع رسانه‌ها، فاطمه ابراهیمی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق، دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، 1393ش.
+# بررسی فقهی حقوقی منع پخش برنامه‌های شبکه‌های ماهواره‌ای با توجه به حق دسترسی آزاد همگان به اطلاعات، سکینه احمدی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده اصول الدین، ۱۳۹۴ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir//#/articles/2d8393f61acda32f9ca25f7703331a91 اطلاعات اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید]
-# محدودیت در فضای مجازی با تکیه بر فقه و حقوق ایران، سهیلا دیوسالار، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید مطهری، ۱۳۹۲ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/e311e463216b9ed8bf027d7029a8822c پایان‌نامه را اینجا ببینید]
+# سیاست‌های ممیّزی کتاب در جمهوری اسلامی ایرانو مبانی فقهی آن، حسن حسینی نیکو، کارشناسی ارشد، دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی، دانشگاه امام صادق ع، ۱۳۹۳ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/984f0a35e0e130e75d883622e012d066 اطلاعات اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید]
-سیاست جنایی در قلمرو آزادی اطلاعات با تأکید بر رویکرد اسلامی، روح‌الله اکرمی سراب، پایان‌نامه دکتری، دانشکده حقوق، دانشگاه قم، ۱۳۹۲ش. پایان‌نامه را اینجا ببینید
+# حدود دسترسی آزاد شهروندان به انواع رسانه‌ها، فاطمه ابراهیمی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق، دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، ۱۳۹۳ش.
-# پالایش (فیلترینگ) فضای مجازی از منظر جرم‌شناختی، سعیده صالحی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده آموزشهای الکترونیکی، دانشگاه شیراز، ۱۳۹۲ش.
+# محدودیت در فضای مجازی با تکیه بر فقه و حقوق ایران، سهیلا دیوسالار، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید مطهری، ۱۳۹۲ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/e311e463216b9ed8bf027d7029a8822c اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید]
-# اینترنت، محدودیت‌ها (filtering) و چالش‌ها از منظر فقه و حقوق، محمدعلی موحد امجد، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، ۱۳۹۱ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/f05fcbc5727ed8ca3e02c7b93c2eb0e5 پایان‌نامه را اینجا ببینید]
+# سیاست جنایی در قلمرو آزادی اطلاعات با تأکید بر رویکرد اسلامی، روح‌الله اکرمی سراب، پایان‌نامه دکتری، دانشکده حقوق، دانشگاه قم، ۱۳۹۲ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/ab4b285cfc85da5cf14e32735fb6e72b اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید]
-# بررسی فقهی حقوقی محدودیت آزادی بیان در حوزه حریم دین، عطیه داودی کیکانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، ۱۳۹۱ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/8946f7598261ba3a1f57214b4123bfa1 پایان‌نامه را اینجا ببینید]
+# پالایش (فیلترینگ) فضای مجازی از منظر جرم‌شناختی، سعیده صالحی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده آموزشهای الکترونیکی، دانشگاه شیراز، ۱۳۹۲ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/80694a619f9b67336bf83548ce9fde3c اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید]
-# معیار حرمت رسانه‌های ضاله در فقه و حقوق اسلامی، ملیحه‌سادات نوربخش، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم حدیث، ۱۳۹۱ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/c72b11bb4dd40ed18bc12bae911ce3a5 پایان‌نامه را اینجا ببینید]
+# اینترنت، محدودیت‌ها (filtering) و چالش‌ها از منظر فقه و حقوق، محمدعلی موحد امجد، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، ۱۳۹۱ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/f05fcbc5727ed8ca3e02c7b93c2eb0e5 اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید]
+# بررسی فقهی حقوقی محدودیت آزادی بیان در حوزه حریم دین، عطیه داودی کیکانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، ۱۳۹۱ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/8946f7598261ba3a1f57214b4123bfa1 اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید]
+# معیار حرمت رسانه‌های ضاله در فقه و حقوق اسلامی، ملیحه‌سادات نوربخش، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم حدیث، ۱۳۹۱ش. [https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/c72b11bb4dd40ed18bc12bae911ce3a5 اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید]
 == منابع دیگر ==
@@ خط ۵۵: / خط ۶۳: @@
 # نشست نقد و بررسی مبانی فقهی فیلتر، محمدمهدی محب الرحمان و مهدی پورحسین، ۱۳۹۶ش. [http://fahimco.com/Post/Details/18249/نشست-نقدو-بررسی-مبانی-فقهی-فیلتر گزارش نشست را اینجا ببیند]
 # حکم سانسور خبری از نظر شرع، استفتائات ناصر مکارم شیرازی. [https://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=21&lid=0&catid=31389&mid=259833 متن استفتاء و پاسخ آن را اینجا ببینید]
-#حکم استفاده از فیلترشکن(vpn)، استفتائات ناصر مکارم شیرازی. [https://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=21&lid=0&catid=46473&mid=259772 متن استفتاء و پاسخ آن را اینجا ببینید]
+# حکم استفاده از فیلترشکن(vpn)، استفتائات ناصر مکارم شیرازی. [https://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=21&lid=0&catid=46473&mid=259772 متن استفتاء و پاسخ آن را اینجا ببینید]
+{{منابع مطالعاتی فقه سیاسی}}