سانسور و فیلترینگ (منابع مطالعاتی)
سانسور و فیلترینگ به معنی بررسی، جلوگیری و ایجاد محدودیت در پخش اطلاعات و دانش در مفهوم عام آن در سطح جامعه است که از طرف دولت رهبری می‌شود. به بیان دیگر ایجاد هر چیزی که باعث اختلال در ارتباط از سوی فرستنده به گیرنده باشد را سانسور می‌گویند. این دو مقوله نوپدید در عرصه رسانه و فرهنگ، کم و بیش در همه جوامع از سوی حاکمیت اعمال می‌شود. این اصطلاح که در منابع فارسی گاه برای اشاره به آن از واژه پالایش محتوا استفاده شده، در زبان عربی به عنوان رقابه از آن تعبیر می‌شود.
با توجه به رشد وسایل ارتباط جمعی و بالاخص اینترنت، چالشهایی در بحث‌های فرهنگی و اخلاقی ایجاد شده که بحث قانون‌گذاری در این رابطه را به دنبال داشته است. از سوی دیگر این محدودیت‌ها با اصل آزادی اطلاعات و بیان در نگاه اول در تعارض است. برخی برای توجیه فقهی این مقوله به منع انتشار کتب ضاله، اصل اتباع از گفتار احسن، حرمت ترویج بدعت در دین و حراست از حیات طیبه انسانی تمسک کرده‌اند. از قواعد فقهی مربوط به سانسور می‌توان به قاعده لاضرر، قاعده وجوب حفظ نظام، قاعده حرمة اعانه علی الإثم، قاعده وجوب دفع ضرر محتمل، قاعده اوفوا بالعقود و قاعده نفی سبيل اشاره کرد.
حق دسترسی به اخبار و اطلاعات، امر به معروف و نهی از منکر، مسئله کتمان حق، رعایت مصالح و مفاسد و حق مؤلف نسبت به آثار فرهنگی از جمله مسائلی هستند که در بررسی فقهی سانسور و فیلترینگ مورد بحث قرار گرفته است. با این توضیحات سؤالاتی که در فقه معاصر به دنبال پاسخ آن هستیم: مبانی فقهی سانسور و فیلترینگ چیست؟ محدوده سانسور تا کجاست؟ آیا دولت اسلامی مجاز است برای حفظ و مصلحت نظام محدودیت بیشتری ایجاد کند؟ رابطه فیلترینگ با حقوق شهروندی چیست؟ در این صفحه منابعی که با نگاه فقهی به بررسی سانسور و فیلترینگ پرداخته و در قالب کتاب، مقاله و پایان‌نامه، جمع آوری شده است.
کتاب‌ها
فارسی
- فقه و ممیزی فرهنگی، مهدی مولایی آرائی و محمدرضا بهمنی و محمدرضا قاضی زاهدی و داریوش مطلبی، تهران، نشر پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات، ۱۴۰۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- فیلترینگ از منظر حقوقی، فاطمه ماهوتی‌پور، تهران، نشر تفکر آینده‌ساز، ۱۳۹۹ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- ابعاد حقوقی فیلترینگ و مبانی نظری حریم خصوصی: آثار فیلترینگ در اقتصاد دیجیتال، دولت الکترونیکی و اکوسیستم سبز سایبر...، سیامک قاجارقیونلو، تهران، خرسندی، ۱۳۹۹ ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- واکاوی پالایش محتوا (فیلترینگ) از منظر فقهی، جواد جاویدنیا، تهران، نشر خرسندی، ۱۳۹۸ش. این کتاب در اصل پایان‌نامه دکتری مؤلف است. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مروری بر حکم فیلترینگ (بر اساس فقه شیعه)، محمدمهدی محب‌الرحمان، قم، نشر الرافد، ۱۳۹۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- جایگاه فقهی و حقوقی فیلترینگ (محدودیت) در رسانه‌های مجازی از دیدگاه مذاهب خمسه، محمدرضا روزبهانی، تهران نشر کتاب آوا، ۱۳۹۳ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- رویکرد دوفضایی به آسیب‌ها، جرایم، قوانین و سیاست‌های فضای مجازی، سید سعیدرضا عاملی، تهران، نشر امیرکبیر، ۱۳۹۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- پژوهشی فقهی در خبر و خبرگزاری، جواد فخارطوسی، قم، نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- فقه و پیام گمراهی، احمدعلی قانع، تهران، نشر دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۳۸۴ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
مقاله‌ها
فارسی
- نقد و بررسی مبانی فقهی سیاست جمهوری اسلامی ایران در پالایش فضای مجازی، دوفصلنامه علمی دین و ارتباطات، دوره ۲۸، شماره ۶۰، ۱۴۰۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی فقهی فیلترینگ، هادی عجمی، ماهنامه مبلغان، شماره ۲۷۰، ۱۴۰۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- واکاوی مبانی فقهی حقوقی ممیزی در رسانه‌های مکتوب، اباذر افشار و مهدی موحدی‌نیا، دومین کنفرانس ملی علوم انسانی و توسعه، ۱۳۹۹ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- واکاوی فقهی جواز استفاده آزاد از فضای مجازی با رویکردی بر آلات مشترکه بودن، علی نهاوندی، دوفصلنامه فقه و اجتهاد، شماره ۱۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- پدیده هنری و معیار مواجهه فقهی، مهدی همازاده، فصلنامه الهیات هنر، شماره ۱۰، ۱۳۹۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- قواعد فقهی پالایش فضای مجازی در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران، سید علیرضا طباطبایی و محمدعلی لیالی، فصلنامه حکومت اسلامی، دوره ۲۳، شماره ۱، ۱۳۹۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تحلیل و بررسی فقهی اجرای فیلترینگ در فضای مجازی، سید مجتبی حسین‌نژاد و حمیدرضا منیری و حمزه کلایی، فصلنامه حکومت اسلامی، دوره ۲۲، شماره ۲، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- پالایش فضای مجازی؛ حکم و مسائل آن از دیدگاه فقهی، محسن اسماعیلی و محمدصادق نصراللهی، دوره ۲۳، شماره ۱، دوفصلنامه دین و ارتباطات، ۱۳۹۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی فقهی جایگاه فیلترینگ محتوای ضد دینی در فضای سایبری، مهدی شجریان، سومین همایش ملی فضای مجازی پاک، ۱۳۹۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تعمیم مبانی فقهی دفاع پیش گیرانه در مقابل تهدیدات فضای سایبری، نوبخت بختیاری و امیر امیدی و پرویز نریمانی، کنفرانس ملی پدافند غیرعامل در قلمرو فضای سایبر، ۱۳۹۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- واکاوی سیاست‌های پالایش محتوای مجرمانه (فیلترینگ) از منظر فقهی، جواد جاویدنیا و علیرضا عابدی سرآسیا و عباسعلی سلطانی، دوفصلنامه دین و ارتباطات، دوره ۲۲، شماره ۲، ۱۳۹۴ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- پژوهشی در حکم فقهی فیلتر (شبکه‌های تلویزیونی، صفحات وب و شبکه‌های اجتماعی مجازی)، محمدمهدی محب‌الرحمان و سیف‌الله صرامی و محمدعلی محب‌الرحمان، فصلنامه فقه، دوره ۲۲، شماره ۸۶، ۱۳۹۴ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مبانی فقهی و حقوقی سانسور با تأکید بر کتب ضاله، سید محمد هاشمی و سید احمد حبیب‌نژاد و سیده فاطمه موسوی، فصلنامه تعالی حقوق، شماره ۱۶–۱۷، ۱۳۹۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- جایگاه فقهی مصلحت عمومی در محدودیت اطلاع‌رسانی، حسین جاور و محدثه اصولی، دوفصلنامه فقه و حقوق ارتباطات، شماره ۱، ۱۳۹۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نگاهی به مسألهٔ فقهی «کتب ضلال» و رابطهٔ آن با نشریات، محمد سرشار، نشریه گواه، شماره ۱۲، ۱۳۸۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
پایان‌نامه‌ها
فارسی
- واکاوی طرح صیانت از فضای مجازی از منظر فقه وحقوق اسلامی و ارائه ادله فقهی در جهت لزوم ایجاد و تصویب آن، مهدیه مروی، کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه حکیم سبزواری، ۱۴۰۱ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
- آسیب‌شناسی شبکه‌های اجتماعی مجازی در پرتو قواعد فقهی، محمدتقی عبداللهی بهنام، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، مؤسسه آموزش عالی حکیم طوس، ۱۳۹۹ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مبانی فقهی حقوقی محدودیت استفاده از فضای مجازی، مهدی سالارپور، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شهید چمران اهواز، ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- جبران خسارت ناشی از فیلترینگ فضای مجازی در فقه و حقوق، سعداله فرهانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- سیاست جنایی جمهوری اسلامی ایران در قبال پالایش فضای مجازی (فیلترینگ)، علیرضا هاشم‌زادگان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده معارف اسلامی و حقوق، دانشگاه امام صادق علیه السلام، ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- واکاوی پالایش محتوا (فیلترینگ) از منظر فقهی (با نظر به فهرست منتشره کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه)، جواد جاویدنیا، پایان‌نامه دکتری، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۹۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- آسیب‌شناسی پیشگیری از جرایم سایبری در ایران، احسان سلیمی، پایان‌نامه دکتری، دانشگاه قم، ۱۳۹۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- وظایف رسانه تصویری از دیدگاه فقه فریقین، غلام‌اکبر شاکری، پایان‌نامه دکتری، جامعة المصطفی العالمیة، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- فیلترینگ و اخلاق: اصول اخلاقی پالایش محتوا در فضای سایبر، حسینعلی رحمتی، پایان‌نامه دکتری، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه قم، ۱۳۹۶ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
- موانع و چالش‌های آزادی اطلاعات در نظام فقهی حقوقی جمهوری اسلامی ایران، مسعود صیدی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده اصول الدین مرکز قم، ۱۳۹۶ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
- حق دسترسی به فضای مجازی از طریق فیلتر شکن و وی پی ان و بررسی آن از منظر حقوق کیفری، محسن توکلی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبائی، ۱۳۹۶ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
- بررسی فقهی حقوقی منع پخش برنامه‌های شبکه‌های ماهواره‌ای با توجه به حق دسترسی آزاد همگان به اطلاعات، سکینه احمدی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده اصول الدین، ۱۳۹۴ش. اطلاعات اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
- سیاست‌های ممیّزی کتاب در جمهوری اسلامی ایرانو مبانی فقهی آن، حسن حسینی نیکو، کارشناسی ارشد، دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی، دانشگاه امام صادق ع، ۱۳۹۳ش. اطلاعات اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
- حدود دسترسی آزاد شهروندان به انواع رسانه‌ها، فاطمه ابراهیمی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق، دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، ۱۳۹۳ش.
- محدودیت در فضای مجازی با تکیه بر فقه و حقوق ایران، سهیلا دیوسالار، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید مطهری، ۱۳۹۲ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
- سیاست جنایی در قلمرو آزادی اطلاعات با تأکید بر رویکرد اسلامی، روح‌الله اکرمی سراب، پایان‌نامه دکتری، دانشکده حقوق، دانشگاه قم، ۱۳۹۲ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
- پالایش (فیلترینگ) فضای مجازی از منظر جرم‌شناختی، سعیده صالحی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده آموزشهای الکترونیکی، دانشگاه شیراز، ۱۳۹۲ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
- اینترنت، محدودیت‌ها (filtering) و چالش‌ها از منظر فقه و حقوق، محمدعلی موحد امجد، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، ۱۳۹۱ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
- بررسی فقهی حقوقی محدودیت آزادی بیان در حوزه حریم دین، عطیه داودی کیکانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، ۱۳۹۱ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
- معیار حرمت رسانه‌های ضاله در فقه و حقوق اسلامی، ملیحه‌سادات نوربخش، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم حدیث، ۱۳۹۱ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
منابع دیگر
- بررسی فقهی فیلترینگ و پیشینه فقهی آن، هادی عجمی، ۱۴۰۱ش. متن یادداشت را اینجا ببینید
- نشست نقد و بررسی مبانی فقهی فیلتر، محمدمهدی محب الرحمان و مهدی پورحسین، ۱۳۹۶ش. گزارش نشست را اینجا ببیند
- حکم سانسور خبری از نظر شرع، استفتائات ناصر مکارم شیرازی. متن استفتاء و پاسخ آن را اینجا ببینید
- حکم استفاده از فیلترشکن(vpn)، استفتائات ناصر مکارم شیرازی. متن استفتاء و پاسخ آن را اینجا ببینید