تابعیت (منابع مطالعاتی)
تابعیت به‌معنای عضویت در جمعیت تشکیل‌دهنده دولت، نوعی رابطه سیاسی، حقوقی و معنوی با دولتی معین است که حقوق و تکالیفی برای شهروندان در پی دارد. مفهوم تابعیت به سه دسته تابعیت اُمی بر مبنای امت اسلامی، تابعیت قراردادی مبتنی بر قرارداد ذمه و تابعیت ملی بر اساس معیارهای حقوق بین‌الملل تقسیم شده است.
این مفهوم با پیچیده‌تر شدن روابط انسانی و بین‌المللی و همچنین ترسیم مرزهای جغرافیایی در میان کشورهای اسلامی، به عنوان مسئله‌ای مهم در پژوهش‌های فقهی شیعه و اهل سنت وارد شد. مشروعیت یا عدم مشروعیت تابعیت ملی از منظر فقهی و همچنین جواز اعطا یا سلب تابعیت، تفاوت این مفهوم در حقوق اسلامی و حقوق بین‌الملل و آثار تابعیت از جمله مباحث مطرح در فقه معاصر است.
در این زمینه دو اندیشه انکار و اثبات وجود دارد. عده‌ای از نظریه‌پردازان اسلامی منکر وجود پیشینه‌ای برای تابعیت در اسلام بوده و مشروعیت تابعیت ملی را از منظر شریعت و فقه اسلامی نمی‌پذیرند. در مقابل برخی از پژوهشگران فقهی معتقدند تابعیت پدیده‌ای مورد پذیرش اسلام و دارای سابقه در تاریخ اسلام و حکومت‌های اسلامی است. آنان با استناد به حجیت سیره‌های مستحدث عقلایی بر این باورند که در صورت عدم مخالفت با احکام و ضرورت‌های شرعی، تابعیت ملی به‌عنوان حکم اولی دارای مشروعیت خواهد بود.
به همین منظور مقاله حاضر به جمع‌آوری کتاب‌ها، مقالات، پایان‌نامه‌ها و دیگر منابعی پرداخته است که مباحث مرتبط با تابعیت را از منظر فقه معاصر بررسی می‌کند.
کتاب‌ها
فارسی
- مفهوم و آثار تابعیت و شهروندی (با مطالعه فقهی)، طاهره پورنعمتی‌شمس‌آباد، کرمانشاه، نشر انصاف و دانش، ۱۴۰۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تحلیل تابعیت از منظر فقه اسلامی و حقوق موضوعه، محمد امامی، تهران، نشر لیما، ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی فقهی و حقوقی اقامت مسلمانان در کشورهای غیر اسلامی، صمد احمدی‌نیاز، پیرانشهر، انتشارات آراس، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی تابعیت، تابعیت مضاعف و ترک تابعیت در حقوق ایران، مهدی زاهدنژاد و معصومه رحمانی‌نژاد، تهران، نشر امجد، ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی تابعیت و اقامت در حقوق بین‌الملل با تاکید بر حقوق ایران و فقه و حقوق اسلامی، احمدرضا بهنیافر و محسن معتمدنیا، تهران، نشر شالان، ۱۳۹۴ش.
- اسلام و حقوق بین‌الملل خصوصی: تابعیت و وضعیت پناهندگان (جلد ۱)، مصطفی دانش‌پژوه و محسن قدیر، تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و وزارت امور خارجه، ۱۳۸۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- رساله تابعیت و حقوق ب‍ی‍گ‍ان‍گ‍ان در اسلام، ع‍ل‍ی‌اص‍غ‍ر ن‍ی‍ری طب‍اطب‍ائ‍ی، تهران، کتابخانه و چ‍اپ‍خ‍ان‍ه اق‍ب‍ال، ۱۳۲۵ش.
عربی
- مشکلة انعدام الجنسیة وآثارها فی حقوق الإنسان، قاهره، مرکز الدراسات العربیة للنشر والتوزیع، ۲۰۱۵م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- طرق اکتساب الجنسیة فی الشریعة الإسلامیة وانعکاسها على القوانین الوضعیة، جمال عاطف عبد الغنی رضوان، مصر، اسکندریه، مکتبة دار الوفاء القانونیة، ۲۰۱۳م.
- موقف القانون من جنسیة أبناء الأم المتزوجة من أجنبی: دراسة مقارنة بالقوانین العربیة، رشا بشار إسماعیل الصباغ، عربستان، ریاض، مکتبة القانون و الاقتصاد، ۱۴۳۳ق.
- الجنسیة والتجنس وأحکامهما فی الفقه الإسلامی، سمیح عواد الحسن، دمشق، دارالنوادر، ۱۴۳۳ق.
- الجنسیة فی الشریعة الإسلامیة، رحیل غرایبة، بیروت، الشبکة العربیة للأبحاث والنشر، ۱۴۳۲ق.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- حکم التجنس بجنسیة دولة غیر إسلامیة، محمد بن عبد الله السبیل، الجزایر، مجالس الهدی للانتاج و التوزیع، ۱۴۲۸ق. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نظام الجنسیة فی الشریعة الاسلامیة، صلاح الدین جمال الدین، بیروت، دار النهضة العربیة للنشر والتوزیع، ۱۹۹۸م.
مقاله‌ها
فارسی
- مطالعه مقایسه‌ای تابعیت در حقوق موضوعه و تابعیت در فقه اسلامی، علی قلی‌زاده و علی بهرامی‌نژاد مغویه و امراله نیکومنش، فصلنامه حقوق پزشکی، ویژه‌نامه نوآوری حقوقی، ۱۴۰۰ش. لینک مقاله
- تبیین فقهی تابعیت ملی با تأکید بر انگاره حکومت محوری اسلام و احکام اسلامی، عباسعلی مشکانی سبزواری و ابوالقاسم علیدوست و قاسم شبان‌نیا، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۱۰۱، ۱۴۰۰ش. لینک مقاله
- راهکارهای فقهی تصحیح شرعی رفتارهای قانون‌گذارانۀ عقلا (مطالعۀ موردی: قانون تابعیت ملی)، عباسعلی مشکانی سبزواری و ابوالقاسم علیدوست و قاسم شبان‌نیا، فصلنامه تحقیقات بنیادین علوم انسانی، شماره ۲۴، ۱۴۰۰ش، لینک مقاله
- تابعیت و جنسیت با تأکید بر تأثیر ازدواج بر تابعیت زوجین در حقوق ایران، مصطفی دانش‌پژوه، فصلنامه مطالعات حقوق خصوصی، دوره ۵۱، شماره ۳، ۱۴۰۰ش. لینک مقاله
- اشتراکات اخلاقی تحصیل تابعیت در فقه اسلامی و حقوق موضوعه، علی قلی‌زاده و امراله نیکومنش و علی بهرامی‌نژاد مغویه، فصلنامه اخلاق زیستی، دوره ۱۱، شماره ۱، ۱۴۰۰ش. لینک مقاله
- واکاوی حق تابعیت مهاجر در فقه اهل بیت و قوانین حقوقی ایران و افغانستان، سید محمد حسینی دره‌صوفی و محمدمهدی کریمی‌نیا، دوفصلنامه مطالعات حقوق بشر اسلامی، شماره ۱۷، ۱۳۹۸ش. لینک مقاله
- مطالعه تطبیقی تابعیت در فقه و حقوق ایران، حسین پایروند، همایش پژوهش‌های دینی، علوم اسلامی، فقه و حقوق در ایران و جهان اسلام، دانشگاه جامع علمی کاربردی، ۱۳۹۸ش. لینک مقاله
- تابعیت و جنسیت تأملی در نگاه جنسیتی به تابعیت فرزندان در حقوق ایران، مصطفی دانش‌پژوه، دوفصلنامه مطالعات فقهی و حقوقی زن و خانواده، شماره ۱، ۱۳۹۷ش. لینک مقاله
- تقسیم جغرافیایی و وضع حقوقی اشخاص در فقه اسلامی، نجادعلی الماسی و محمد صادقی، دوفصلنامه مطالعات فقه اسلامی و مبانی حقوق، شماره ۳۷، ۱۳۹۷ش. لینک مقاله
- تحلیل تابعیت از منظر فقه اسلامی و حقوق موضوعه، محمد امامی، فصلنامه مطالعات علوم اجتماعی، دوره ۳، شماره ۲، ۱۳۹۶ش. لینک مقاله
- تبیین عنصر تابعیت در نظام حقوق بین الملل اسلامی، نیلوفر ولدبیگی و سید علی محمدی، فصلنامه تحقیقات جدید در علوم انسانی، شماره ۲۳، ۱۳۹۶ش. لینک مقاله
- سلـب تابـعیت از نگاه حقوق اسـلام و نظـام بین المـللی حقـوق بشـر، مصطفی فضائلی و موسی کرمی، دوفصلنامه حقوق تطبیقی، دوره ۸، شماره ۱، ۱۳۹۶ش. لینک مقاله
- دلالت‌های رویکرد حقوق اسلامی به تابعیت و شهروندی، محمد صادقی، فصلنامه وکیل مدافع، شماره ۱۶، ۱۳۹۶ش. لینک مقاله
- تأثیر ضوابط حقوق اسلامی بر تعیین تابعیت شرکت‌های تجاری، علیرضا جعفریان و اصغر عربیان و ربیعا اسکینی، فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، شماره ۴۸، ۱۳۹۶ش. لینک مقاله
- بررسی مقایسه‌ای مفهوم تابعیت در نظام‌های حقوق بین‌الملل معاصر و حقوق اسلام، مسعود همت، فصلنامه تحقیقات سیاسی و بین‌المللی، شماره ۲۵، ۱۳۹۴ش. لینک مقاله
- تابعیت در اسلام، احمد عرب‌عامری و محمدرضا پارسامنش، فصلنامه حقوق اسلامی، شماره ۴۱، ۱۳۹۳ش. لینک مقاله
- بررسی اعتبار شرط دیانت و تابعیت گواه از منظر حقوق ایران و فقه اسلامی، مصطفی دانش‌پژوه، فصلنامه دیدگاه‌های حقوق قضایی، شماره ۶۸، ۱۳۹۳ش. لینک مقاله
- تابعیت طفل طبیعی در نظام حقوقی ایران، مصطفی دانش‌پژوه، فصلنامه روش‌شناسی علوم انسانی، شماره ۳۶، ۱۳۸۲ش. لینک مقاله
- تابعیت، مصطفی دانش‌پژوه، دانشنامه جهان اسلام، جلد ششم. لینک مقاله
عربی
- التکییف الفقهی للمواطنة والجنسیة، خالد فایت حسب الله عبدالله، مجلة القلزم العلمیة (سودان)، شماره ۸، ۲۰۲۱م.
- الجنسیة المکتسبة عن طریق الأم: دراسة مقارنة، خیر الدین کاظم الأمین و علی کاظم فخری، جامعة بابل کلیة القانون، مجلة المحقق الحلی للعلوم القانونیة و السیاسیة (بغداد)، مجلد ۱۲، شماره ۳، ۲۰۲۰م.
- سحب الجنسیة من المواطن دراسة مقارنة بین الفقه الإسلامی والقانون الکویتی، آلاء عادل العبید و ثامر عموش المطیری، جامعة القاهرة، مجلة القانون و الاقتصاد، شماره ۹۳، ۲۰۲۰م. لینک مقاله
- فتوى التجنس بجنسیة دولة غیر إسلامیة فی ضوء مقاصد الشریعة أو الترجیح المقاصدی: دراسة تطبیقیة على مسألة التجنس بجنسیة دولة غیر إسلامیة، محمد سمومی، مجلة البلاغ الحضاری (المغرب)، شماره ۶، ۲۰۱۹م.
- المواطنة والقانون: مبدأ المواطنة في الشرائع الدينية (نطاقه وتطبيقاته)، عمرو رجب السيد الصادق، المؤتمر العلمي السنوي الثاني عشر: المواطنة والقانون (مصر)، مجلد ۲، ۲۰۱۸م.
- المواطنة وحقوق الأقليات، عادل إبراهيم أحمد المعصراني، المؤتمر العلمي السنوي الثاني عشر: المواطنة والقانون (مصر)، مجلد ۲، ۲۰۱۸م.
- الآثار المترتبة على تطبيق مبدأ المواطنة في القانون الوضعي والشريعة الإسلامية، أحمد إسماعيل محمد مشعل، المؤتمر العلمي السنوي الثاني عشر: المواطنة والقانون (مصر)، مجلد ۲، ۲۰۱۸م.
- المواطنة ضمان لحقوق الأقليات، أحمد سليمان مغاوري سليمان، المؤتمر العلمي السنوي الثاني عشر: المواطنة والقانون (مصر)، مجلد ۲، ۲۰۱۸م.
- حالة الجنسیة بین الشریعة والقانون، فؤاد عبد اللطیف عثمان أحمد، مجلة الزرقا للبحوث و الدراسات الانسانیة (اردن)، مجلد ۱۵، شماره ۳، ۲۰۱۵م. لینک مقاله
- مشکلة انعدام الجنسیة وآثارها فی حقوق الإنسان، حیدر ادهم عبدالهادی و سحر جاسم معین، مجله کلیة التربیة الاساسیة، جامعة البغداد، کلیة القانون، مجلد ۲۰، شماره ۸۶، ۲۰۱۴م. لینک مقاله
- المدخل إلى الجنسیّة فی الفقه الإسلامی دراسة مقارنة مع القانون الوضعی، مصطفی دانش‌پژوه، سایت نصوص معاصره، ۲۰۱۴م. لینک مقاله
- أسس المواطنة في القرآن والسنة والسيرة النبوية، محمد زاهد نذير أحمد، أعمال مؤتمر الأزهر العالمي لمواجهة التطرف والإرهاب: الأزهر في مواجهة الفكر الإرهابي (قاهره)، مجلد ۱، ۲۰۱۴.
- حکم التجنس بجنسیة دولة غیر إسلامیة فی ضوء فقه الموازنات، محمود النجیری، مجلة مرکز البحوث والدراسات الإسلامیة، جامعة القاهرة، کلیة دار العلوم، شماره ۴۰، ۲۰۱۳م.
- التجنس بجنسیة غیر إسلامیة، محمد الشاذلی النیفر، مجلة المجمع الفقهی الإسلامی (عربستان)، مجلد ۲، شماره ۴، ۱۴۲۵ق. لینک مقاله
- المواطنة بين النص التشريعي والنص الدستوري -دراسة مقارنة-، رمضان السید قطان، مجلة الشريعة والقانون، شماره ۲۴، ۲۰۰۹م. لینک مقاله
- التجنس بجنسیة دولة غیر إٍسلامیة، محمد بن عبدالله ابن سبیل، مجلة المجمع الفقهی الإسلامی (عربستان)، مجلد ۲، شماره ۴، ۱۴۲۵ق.
- دور الأم فی نقل الجنسیة الى الأولاد فی التشریعات العربیة والعراقیة دراسة مقارنة، حسن الیاسری، مجلة اهل البیت علیهم السلام، شماره ۱۲، بی تا، لینک مقاله
- أحکام تجنس المسلم بجنسیة الدول غیر المسلمة، عمر جسام عنید. لینک مقاله
- حمایة الأمن الوطنی للدولة فی ضوء أحکام التجنس بجنسیتها: دراسة مقارنة فی النظامین المصری و السعودی، محمد السید عرفة، جامعة نایف العربیة للعلوم الأمنیة، المجلة العربیة للدراسات الأمنیة (عربستان)، مجلد ۱۳، شماره ۲۵، ۱۹۹۸م.
- إكتساب الاجنبية لجنسية زوجها في التشريعات العربية، حسن محمد الهداوي، مجلة الحقوق والشريعة، جامعة الكويت - كلية الحقوق والشريعة، مجلد ۱، شماره ۲، ۱۹۷۷م.
پایان‌نامه‌ها
فارسی
- ملاک های فقهی و حقوقی ممنوعیت ورود اتباع بیگانه به کشور، مهدی خالقی، دکتری تخصصی (PhD)، دانشکده فقه و حقوق، دانشگاه مذاهب اسلامی، ۱۴۰۲ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- مبانی فقهی تابعیت با رویکرد تطبیقی بر نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران، عباسعلی مشکانی، رساله دکتری، مجتمع آموزش عالی فقه - مدرسه عالی فقه تخصصی، جامعه المصطفی العالمیه، ۱۴۰۰ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- تابعیت مسلمان و تاثیر آن برمسئولیت در فقه و حقوق کیفری، مهدی خاکپور، کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید مطهری، ۱۳۹۷ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- بررسی احکام و آثار نسب و تابعیت در رحم اجاره‌ای، لیلا افتاده، کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور استان خراسان رضوی، مرکز پیام نور مشهد، ۱۳۹۷ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- بررسی تطبیقی حق انتقال تابعیت مادر به فرزند در فقه امامیه و نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران، مائده جاهد، کارشناسی ارشد، دانشکده اصول الدین مرکز قم، دانشگاه اصول الدین، ۱۳۹۷ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- بررسی تطبیقی تابعیت در فقه و حقوق موضوعه، فرشته سلیمانی مقدم، کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه مازندران، ۱۳۹۶ش.
- مبانی، اقسام و آثار فقهی تابعیت کشور کفر، مرضیه ایزدی مبارکه، کارشناسی ارشد، پردیس تهران، دانشگاه قرآن و حدیث، ۱۳۹۵ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- تابعیت زن شوهردار و آثار آن در نظام حقوقی ایران و بررسی میزان انطباق آن با قواعد فقهی، طاهره رئیسی، کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۹۵ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- ازدواج و تابعیت زن ایرانی از دیدگاه فقهی و حقوق موضوعه ایران، سمیه صبری، کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات، دانشگاه پیام نور، مرکز ساری، ۱۳۹۱ش.
- بررسی فقهی و حقوقی اقلیت‌های دینی، سمیه‌سادات علوی‌اصفهانی، کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور، مرکز تهران، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۹۰ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- بررسی تئوری تابعیت در اسلام و نظام‌های حقوقی معاصر، نعمت‌الله الفت، کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۷ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
عربی
- أحکام الجنسیة فی القانون القطری: دراسة فی ضوء مقاصد الشریعة الإسلامیة، میثه محمد المری، کارشناسی ارشد، کلیة الشریعة و الدراسات الاسلامیة، جامعة قطر،۱۴۴۰ق. لینک پایان‌نامه
- المواطنة في الشريعة الإسلامية: حقوقها وواجباتها، شادي حسن محمود أبو عفيفة، کارشناسی ارشد، كلية الدراسات العليا، جامعة العلوم الإسلامية العالمية، اردن، ۲۰۱۲م.
- احکام الجنسیة و المواطنة من منظور اسلامی، رنا صبحی سعید عثمان، کارشناسی ارشد، دانشکده فقه و قانون‌گذاری،جامعة النجاح الوطنیة، فلسطین، ۲۰۱۱م. لینک پایان‌نامه
- آثار التجنس بجنسیة دولة غیر إسلامیة فی ضوء أحکام الشریعة الإسلامیة، سراج الهدى محمد مأمون، کارشناسی ارشد، کلیة العلوم الاسلامیة، جامعة المدینة العالمیه، مالزی، ۲۰۱۰م.
- جنسیة الأشخاص الاعتباریة: دراسة مقارنة بین الشریعة و النظام، نافع بن عوض الله بن محمد السهلی، کارشناسی ارشد، کلیة الشریعة، الجامعة الإسلامیة بالمدینة المنورة، ۱۴۳۰ق.
- فقد الجنسیة وآثاره: دراسة مقارنة، خالد بن عبدالعزیز ترکی الترکی، کارشناسی ارشد، کلیة المعهد العالی للقضاء، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، ریاض، ۱۴۲۵ق.
- الجنسیة فی الشریعة الإسلامیة، رحیل محمد الرحیل، کارشناسی ارشد، کلیة الشریعة، الجامعة الاردنیة، ۱۹۸۳م.
- الجنسیة فی الفقه الاسلامی، مصطفی دانش‌پژوه، پایان‌نامه حوزوی سطح ۴، قم ،مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، معاونت پژوهش حوزه های علمیه، ۱۳۸۲ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید