نظارت فقیه (منابع مطالعاتی)
نظریه نظارت فقیه از نظریات دولت در فقه شیعه در زمان غیبت است. طبق این نظریه، فقیه صرفا بر اسلامی بودن احکام در حکومت نظارت می‌کند بدون اینکه ولایتی در اعمال قدرت داشته باشد. این نظریه از یک سو در تقابل با نظریه ولایت انتصابی فقیه است و از سوی دیگر با نظریاتی چون نظریه وکالت فقیه و نظریه ولایت انتخابی فقیه وجوه اشتراکی دارد. نظریه نظارت فقیه راه‌کاری برای دخالت دین توسط فقیهان در امور سیاسی یک کشور شناخته می‌شود. هدف از نظارت فقیه منحرف نشدن جامعه و برنامه‌های سیاسی و اجتماعی آن از حدود الهی است.
از جمله سوالاتی که درباره نظارت فقیه امکان طرح دارد این است که رابطه نظارت فقیه با شورایی بودن امور مهم که مورد تایید نصوص فقهی و عقل است چیست؟ آیا فقیه صرفا ناظر و اطلاع‌دهنده اشتباهات است یا حق به‌دست گرفتن امور اجرایی و عوض کردن تصمیم سیاست‌مداران را نیز دارد؟ وظیفه فقیه در صورت مخالف سیاست‌مداران از تذکر او چیست؟
از فقهای معاصر، محمدحسین نائینی، سید محمدباقر صدر، سید ابوالقاسم خویی، مرتضی مطهری و حسینعلی منتظری در نظریه اخیر خود، موافق این نظریه هستند. برخی از دلائلی که با آن حکم به صحت این نظریه می‌کنند امور ذیل است: ۱.تمسک به برخی روایات و کنار گذاشتن احادیثی که شان ولایت مطلق را برای فقیه می‌داند. ۲.تمسک به قدر متیقن در حوزه مسئولیت‌های فقیه و ۳. قاعده‌ای تحت عنوان «اصل عدم نفوذ تصرف کسی در حق دیگری». بر اساس این اصل هر کس خودش بر سرنوشت خود حاکمیت دارد و بدون اذن امام یا شخص ماذون از او کسی حق تصرف در امور دیگری را ندارد.
در صفحه ذیل، منابع فقهی این موضوع جمع‌آوری شده است.
کتاب‌ها
فارسی
- نظریه سیاسی شهید سیدمحمدباقر صدر، طالب حمدانی، مترجم اسماء خواجه‌زاده، قم، نشر کتاب فردا، ۱۳۹۵ش.
- آشنایی با اندیشه سیاسی شهید صدر (رحمه‌الله)، علیرضا بی‌نیاز و محمدمهدی باباپور و منصور میراحمدی، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، ۱۳۹۲ش.
- درآمدی بر ولایت فقیه، سید سجاد ایزدهی، قم، موسسه صراط مبین، ۱۳۹۲ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- حکومت دینی و حقوق انسان، حسینعلی منتظری، قم، ارغوان دانش، ۱۳۸۷ش.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی تطبیقی نظریه‌های ولایت فقیه، شریف لک‌زایی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نظریه سیاسی شهید سیدمحمدباقر صدر، علی معموری، قم، اشراق، ۱۳۸۰ش.
- نظارت یا ولایت فقیه از منظر فقیهان معاصر و امام خمینی، محمدحسن قدردان قراملکی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، قم، ۱۳۷۸ش. کتاب را از اینجا بخوانید.
- حکومت ولایی، محسن کدیور، تهران، نشر نی، ۱۳۷۸ش.
- درآمدی بر نظریه دولت در اسلام (درباره نظریه ولایت فقیه)، احمد جهان‌بزرگی، تهران، اندیشه جوان، ۱۳۷۸ش.
- نظریه‌های دولت در فقه شیعه، محسن کدیور، تهران، نشر نی، ۱۳۷۶ش.صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- اندیشه‌های سیاسی آیت‌الله شهید سیدباقر صدر، صدرالدین قپانچی، مترجم ب شریعتمدار، تهران، نشر رسا، ۱۳۶۲ش.
عربی
- محمد باقر الصدر، خلافة الإنسان وشهادة الأنبياء، تحقيق أحمد ماجد، بيروت، دار المعارف الحكمية، الطبعة الأولى، 2014م.
- نظرية خلافة الانسان في فكر الشهيد محمد باقر الصدر، علي محسن اسماعيل الحلاق، بغداد، بیت الحکمه، ۲۰۱۳م.
- الاسلام یقود الحیاة، سید محمدباقر صدر، وزارة الارشاد الاسلامی، تهران، ۱۳۹۹ق. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نظريات السلطة في الفكر السياسي الشيعي المعاصر، علی فیاض، بیروت، مركز الحضارة لتنمية الفكر الإسلامي، ۲۰۰۸م.
مقاله‌ها
فارسی
- درهم تنیدگی مشروعیت (حقانیت) و مقبولیت در حکومت اسلامی در نظریه شهید صدر، رضا رمضان نرگسی، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۱۰۴، ۱۴۰۱ش. مقاله را از اینجا بخوانید.
- بررسی تطبیقی حکومت در اندیشة سیاسی نائینی و مطهری، شریف لک‌زایی و بهمن زارعی، فصلنامه علوم سیاسی، شماره ۹۵، ۱۴۰۰ش. مقاله را از اینجا بخوانید.
- مبنای مشروعیت و مقبولیت حکومت اسلامی در منظومه فکری آیت الله سید محمدباقر صدر، محمد بازوند و مسعود مطلبی و علی فلاح نژاد و علی فلاحی سیف الدین، فصلنامه پژوهش های سیاسی و بین المللی، شماره ۴۲، ۱۳۹۹ش. مقاله را از اینجا بخوانید.
- بازخوانی مشروعیت دوپایه از منظر آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر، حسینعلی سعدی، فصلنامه دانش سیاسی، شماره ۳۲، ۱۳۹۹ش. مقاله را از اینجا بخوانید.
- قلمرو اختیارات حاکم اسلامی از منظر آیت الله خویی رحمه اله، نجف لک‌زایی و احمد رهدار و احمدعلی خسروی و سید جواد میرخلیلی، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی، دوره ۱۶، شماره ۵۸، ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- شیوه های نظارت و اعمال آنها در نظام مردم سالار اسلامی از منظر قانون اساسی، احمدرضا شاه‌علی، فصلنامه پژوهش‌های انقلاب اسلامی، دوره ۸، شماره ۲۹، ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- ولایت و نظارت در اندیشه سیاسی فقهای معاصر شیعه، سید صادق حقیقت، در مجموعه مقالات حقوق مردم و حکومت دینی در اندیشه امام خمینی، ج۲ ،تهران، نشر عروج، ۱۳۹۶ش. مقاله را از اینجا بخوانید.
- ضرورت و مشروعیت حکومت و ولایت فقیه از منظر امام‌خمینی (ره) و میرزای نائینی (ره)، سید مجید میردامادی، دوفصلنامه مطالعات فقه اسلامی و مبانی حقوق، شماره ۳۶، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مسئولیت‌های فرد و دولت در اندیشه‌ی سیاسی شهید صدر، رضا خراسانی، فصلنامه سیاست متعالیه، شماره ۱۴، ۱۳۹۵ش. مقاله را از اینجا بخوانید.
- زعامت سیاسی فقیه در اندیشه مرحوم آیت الله خویی، محمدجواد ارسطا، دوفصلنامه فقه حکومتی، دوره ۱، شماره ۲، ۱۳۹۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- ولایت فقیه یا نظارت فقیه، سید احمد حبیب نژاد، دوفصلنامه فقه حکومتی، دوره ۱، شماره ۲، ۱۳۹۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مناسبات فقه و سیاست از منظر سه دیدگاه وکالت، نظارت و ولایت فقیه با تاکید بر دوره معاصر، احمد رهدار و علی فقیهی، فصلنامه حکومت اسلامی، دوره ۱۸، شماره۳، پیاپی ۶۹، ۱۳۹۲ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- حکومت اسلامی در اندیشة سیاسی شهیدصدر، بررسی مؤلفه های صوری و ماهوی حکومت اسلامی در دوران غیبت، محمدحسین جمشیدی و مسعود درودی، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۶۴، ۱۳۹۱ش. مقاله را از اینجا بخوانید
- نقش مردم در حکومت اسلامی از نگاه مقام معظم رهبری و شهید صدر، سید حامد شاهرخی، فصلنامه فرهنگ پژوهش، شماره ۱۲، ۱۳۹۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- اهداف و كاركردهای نظارت در نظام سياسی اسلام، جستارهای سياسی معاصر، بهرام اخوان کاظمی، دوفصلنامه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال اول، شماره دوم، ۱۳۸۹ش. مقاله را از اینجا بخوانید.
- نظریه خلافت عمومى انسان 1 در اندیشه سیاسى سید محمد باقر صدر(ره)، محمدحسین جمشیدی، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۱۱، ۱۳۸۷ش.مقاله را از اینجا بخوانید.
- مفهوم و چیستی حکومت در اندیشه سیاسی شهید صدر (ره)، محمدحسین جمشیدی، فصلنامه سیاست، دوره ۳۸، شماره ۳، ۱۳۸۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بازخوانی اندیشه سیاسی شهید صدر، مسعود پورفرد، مجله پگاه حوزه، شماره ۲۰۶، ۱۳۸۶ش. مقاله را از اینجا بخوانید.
- حکومت اسلامى از نگاه شهید صدر، یعقوب‌علی برجی، فصلنامه فرهنگ جهاد، شماره ۳۱، ۱۳۸۲ش. مقاله را از اینجا بخوانید.
- نظارت یا ولایت فقیه از منظر فقیهان معاصر و امام خمینی، محمدحسن قدردان قراملکی، در کتاب امام خمینی و حکومت اسلامی (پیشینه و دلایل ولایت فقیه)، ۱۳۷۸ش. مقاله را از اینجا بخوانید.
عربی
- الدولة الدینیة عند محمدباقر الصدر، یعقوب علی برجی، ترجمة نظیرة غلاب، مندرج در سایت نصوص معاصرة، تاریخ درج ۲۰۱۷م. مقاله را از اینجا بخوانید
- (دور الأمة في الدولة الإسلامية) في فكر الشهيد الصدر، جعفر عبدالرزاق، مجلة قضايا إسلامية معاصرة، شماره ۱۲ و ۱۳، ۲۰۰م.مقاله را از اینجا بخوانید
- نظرية العمل السياسي عند الشهيد السيد محمد باقر الصىدر، السيِّد محمَّد باقر الحكيم، مجلة المنهاج، شماره ۱۷، مندرج در سایت مرکز الابحاث و الدراسات التخصصیة للشهید الصدر، بی تا. مقاله را از اینجا بخوانید
- السلطة في الفكر السياسي الشيعي المعاصر العلامة محمد باقر الصدر نموذجا، هنادي أمين، مجلة الدراسات الجامعیة فی الاداب و العلوم الانسانیة، شماره ۱۳، بی تا. مقاله را از اینجا بخوانید
- نظرية الدولة عند الامام الشهيد الصدر، عقيل سعيد، مندرج در سایت مرکز الابحاث و الدراسات التخصصیة للشهید الصدر، بی تا. مقاله را از اینجا بخوانید
- مدخل لدراسة الفكر السياسي للشهيد الصدر، سرمد الطائي، مندرج در سایت مرکز الابحاث و الدراسات التخصصیة للشهید الصدر، بی تا. مقاله را از اینجا بخوانید
پایان‌نامه‌ها
فارسی
- مقایسه تطبیقی حدود و اختیارات ولی فقیه بر اساس نظریه‌های انتصاب، انتخاب، وکالت و نظارت فقیه، زهرا فتحی، جامعة الزهرا س، ۱۴۰۰ش.
- ترسیم نظام اجتماعی مبتنی بر آراء شهید صدر با تاکید بر نظریه استخلاف، محمد رفیق، رساله دکتری، موسسه آموزش عالی علوم انسانی، جامعه المصطفی العالمیه، ۱۳۹۹ش. صفحه رساله در سامانه گنج
- بررسی مسئله خلافت الهی انسان از دیدگاه شهید سید محمدباقر صدر، مرتضی قاسمی جم، کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، ۱۳۹۷ش.صفحه پایان‌نامه در سامانه گنج
- مبانی مشروعیّت حکومت اسلامی از نگاه مقام معظم رهبری و شهید صدر، سید حامد شاهرخی، کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام، ۱۳۹۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی نقش و جایگاه مردم در حکومت اسلامی در دیدگاه سیاسی امام خمینی (س) و شهید محمدباقر صدر، عباسعلی توتونچی، کارشناسی ارشد، پژوهشکده امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی، ۱۳۸۹ش. صفحه پایان‌نامه از سامانه گنج
- بررسی مقایسه‌ای نظریه حکومت اسلامی از دیدگاه محقق نائینی و امام خمینی، محسن کریمی، کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی، ۱۳۷۵ش. صفحه پایان‌نامه در سامانه گنج
- اندیشه سیاسی امام شهید سید محمدباقر صدر، محمدحسین جمشیدی، کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۷۲ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
سایر منابع
- تبیین نسبت نظریه ولایت فقیه با نظارت فقیه، ابراهیم کلانتری، سایت خبرگزاری بین المللی قرآن، ۱۴۰۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- از ولایت تا نظارت؛ گفت‌وگوی منتشر نشده با آیت‌اللّه منتظری، مندرج در سایت دین آنلاین، تاریخ درج ۵ بهمن ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید ۳ اسفند ۱۴۰۲ش.متن گفتگو را از اینجا ببینید
- گذار از ولایت انتصابی به ولایت انتخابی و نظارت فقیه (بررسی تحول اندیشة سیاسی آیت‌الله منتظری)، سید صادق حقیقت، مصاحبه با مهرنامه، شماره ۴۵، ۱۳۹۴ش. متن مصاحبه را از اینجا بخوانید