بیعت (منابع مطالعاتی): تفاوت میان نسخه‌ها

→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر تفاوت با ویرایش جدیدتر ←

نسخهٔ ‏۲۸ نوامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۱:۴۱

بیعت در فقه سیاسی قراردادی اجتماعی بین کارگزاران سیاسی و افراد جامعه و یکی از راه‌های مشارکت سیاسی مردم در تأسیس و استمرار حکومت است. هر حکومتی در شکل‌گیری و بقای خود نیازمند مشروعیت است؛ که این مشروعیت در نظام‌های دموکراتیک از طریق انتخابات به دست می‌آید؛ حال آیا مفهوم بیعت در فقه اسلامی، نوعی انتخاب است و همان کارکرد را دارد؟ پیش‌فرضِ مفهوم «بیعت» برتری یا ولایتی است که حاکم (به مثابه بیعت گیرنده) بر مردم (به مثابه بیعت‌کننده) دارد. با این وصف، پرسشی که در نظام‌های ولایی همچون نظام ولایت فقیه مطرح می‌شود، این است که آیا بیعت مؤخر از ولایت است یا مقدم بر آن؟ به عبارت دیگر آیا ولایتِ حاکم بر مردم، پیش از بیعت - مثلا از سوی خداوند - جعل شده یا اینکه بیعت علت جعل ولایت است؟ در صورتی که تقدم ولایت بر بیعت را برگزینیم، این سوال مطرح می‌شود که آیا بیعت همچنان معنایی نزدیک به انتخاب دارد و مبنای مشروعیت نظام سیاسی است؟ و اگر چنین نیست کارکرد بیعت چه خواهد بود؟

بنا بر پیش‌فرض‌های کلامیِ فقه اسلامی، مشروعیت حکومت اسلامی مستند به اراده خداوند است و تأییدِ مردمی، فقط رهگذری برای فعلیت یافتن اراده الهی است. این ادعا می‌تواند مبنایی برای تعیین کارکرد بیعت و جایگاه آن در نظام سیاسی اسلام باشد. یکی از پیامدهای این نگاه این است که بیعت شرط کافیِ مشروعیت حاکم نیست. حاکم بایستی واجد شرایطی - همچون عدالت، توانمندی سیاسی و تسلط به مبانی دینی - باشد که او را شایسته قرار گرفتن در مسند حکومت گرداند. از این رو می‌توان برای بیعت ضوابطی در نظر گرفت که خود مبنای مشروعیت بیعت هستند. طبق این ضوابط اگر جامعه‌‌ای از بیعت با فرد شایسته عدول کرد و با فردی ناشایست بیعت نمود، در این صورت از مشروعیت فقهی برخوردار نخواهد بود. در اینجا تفاوت بیعت با «رأی» و «انتخاب» آشکارتر می‌شود؛ چرا که این دو مفهوم مبنای مشروعیت برخی نظام‌های سیاسی هستند، در حالی که بیعت نه تنها مبنای مشروعیت سیاسی نیست؛ بلکه خود کنشی است که در شرایط خاصی مشروعیت پیدا می‌کند.

کتاب

فارسی

بیعت و مشارکت سیاسی در اسلام، داود رنجبران، قم، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها، دفتر نشر معارف‏‫، ۱۴۰۰ش. فهرست کتاب را اینجا ببینید
جایگاه تشریع، شورا و بیعت در فقه و حقوق اسلامی، محمد جعفری‌هرندی، تهران، هفتان‏‫، ۱۳۹۵ش.‬ فهرست کتاب را اینجا ببینید
بیعت در فقه سیاسی شیعه، علی شیرخانی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ‏‫۱۳۸۹ش.‬ فهرست کتاب را اینجا ببینید
م‍ب‍ان‍ی‌ م‍ش‍روع‍ی‍ت‌ ح‍ک‍وم‍ت‌: ج‍ای‍گ‍اه‌ رای‌ و ب‍ی‍ع‍ت‌ در ان‍دی‍ش‍ه‌ اس‍لام‍ی‌، اب‍وال‍ف‍ض‍ل‌ م‍وس‍وی‍ان‌، ت‍ه‍ران‌، ذک‍ر، ۱۳۸۱ش.

عربی

الاخوان المسلمون الأنتشار العالمي ومفهوم البيعة، فخر أبو عواد، امارات متحده عربی، مرکز الإمارات للدراسات و البحوث الاستراتيجیة، ۲۰۱۴م.کتاب را از اینجا بخوانید
البيعة في الإسلام: تاريخها وأقسامها بين النظرية والتطبيق، أحمد محمود آل محمود، دار ومكتبة البيارق للنشر والتوزيع، عراق، ۲۰۰۱ م.
البيعة عند مفكرى اهل السنة والعقد الاجتماعى فى الفكر السياسى الحديث : دراسة مقارنة فى الفلسفة السياسية، أحمد فؤاد عبدالجواد عبدالمجيد، مصر، دار قباء للطباعة والنشر والتوزيع، ۱۹۹۸م.
ال‍ب‍ی‍ع‍ة ف‍ی‌ ال‍ن‍ظام‌ ال‍س‍ی‍اس‍ی‌ الاس‍لام‍ی‌ و ت‍طب‍ی‍ق‍ات‍ه‍ا ف‍ی‌ ال‍ح‍ی‍اة ال‍س‍ی‍اس‍ی‍ه‌ ال‍م‍ع‍اص‍ر، اح‍م‍دص‍دی‍ق‌ ع‍ب‍دال‍رح‍م‍ن‌، ق‍اه‍ره‌، م‍ک‍ت‍ب‍ه‌ وه‍ب‍ه‌، ۱۹۹۸م / ‎۱۴۰۸‎ق.
البیعه و‌ال‍خ‍لاف‍ة ف‍ی‌‌الاس‍لام‌، ن‍دوة‌ال‍ب‍ی‍ع‍ة و‌ال‍خ‍لاف‍ة ف‍ی‌‌الاس‍لام‌، (ال‍دورة‌ال‍ث‍ان‍ی‍ه‌‌) ال‍ع‍ی‍ون‌، رباط، وزاره الاوقاف والشئون الاسلامیه، ‎۱۹۹۴‬م‌.
البيعة ونظام الحكم في الإسلام، علي أمين جابر آل صفا، ایران، الدار الإسلامية للطباعة والنشر، بی‌تا.

مقاله

فارسی

ظرفیت شناسی مفهوم بیعت و تبیین مردم‌ سالار از آن در فقه سیاسی معاصر اهل سنت، ابراهیم کلانتری و سید محسن آل نبی، فصلنامه جستارهای سیاسی معاصر، مهر ۱۴۰۲ش. اطلاعات مقاله را اینجا ببینید
نسبت‌سنجی درون‌مایه بیعت در اندیشه سیاسی شیعه با ماهیت و کارویژه «رأی» در حقوق اساسی مدرن، حامد نیکونهاد و مهدی زارع، فصلنامه پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، شماره ۱۹، بهار ۱۳۹۸ش. مقاله را اینجا ببینید
واکاوی نسبت مشروعیت و بیعت در حکومت علوی، تقی محدر و محمدجواد یاوری سرتختی، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۸۹، پاییز ۱۳۹۷ش. مقاله را اینجا ببینید
دین حداقلی نقدی بر کتاب جایگاه تشریع، شورا و بیعت در فقه و حقوق اسلامی، عابدین مومنی، دوفصلنامه نقد کتاب فقه و حقوق، شماره ۹ و ۱۰، بهار و تابستان ۱۳۹۶ش. اطلاعات مقاله را اینجا ببینید
جایگاه تشریع، شورا و بیعت، مسعود بهرامیان، فصلنامه نقد کتاب تاریخ، شماره ۱۶، زمستان ۱۳۹۶ش. اطلاعات مقاله را اینجا ببینید
شرط و شروط یک تنفیذ؛ بررسی تفاوت نظام بیعت و نظام رأی در اداره جامعه، محمدمهدی میرباقری، ماهنامه سوره اندیشه، شماره ۷۱ - ۷۰، شهریور و مهر ۱۳۹۲ش.
آیا بیعت اساس حکومت اسلامی را تشکیل می‌دهد؟، جعفر سبحانی، درس‌هایی از مکتب اسلام، شماره ۶۲۰، دی ۱۳۹۱ش. مقاله را اینجا ببینید
بیعت، سازوکار مشارکت سیاسی مردم در حکومت مهدوی، خدامراد سلیمیان، فصلنامه انتظار موعود، شماره ۳۷، بهار و تابستان ۱۳۹۱ش.
بیعت در نظام ولایت فقیه و قانون اساسی، عباس پسندیده، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۴۷، بهار ۱۳۸۷ش. مقاله را اینجا ببینید
مردم سالاری، بیعت و ولایت، سید وحید مصباح، دوفصلنامه پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، شماره ۷۱، مرداد و شهریور ۱۳۸۷ش. متن مقاله را اینجا ببینید
جایگاه بیعت و انتخابات در نظام سیاسی اسلام، احسان پورحسین، فصلنامه علوم سیاسی، شماره ۳۹ و ۴۰، پاییز و زمستان ۱۳۸۶ش. مقاله را اینجا ببینید
بیعت (۱): ادله بیعت در قرآن، محمد مومن قمی، فصلنامه فقه اهل بیت، شماره ۵۱، پاییز ۱۳۸۶ش. مقاله را اینجا ببینید
بیعت و قدرت: بررسی نقش بیعت در اندیشه سیاسی اسلام، عباس پسندیده، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۴۶، زمستان ۱۳۸۶ش. مقاله را اینجا ببینید
«بیعت» پیش از دموکراسی، بررسی اصل «بیعت» در ساختار سیاسی اسلام، محمدرحیم عیوضی، ماهنامه زمانه، سال سوم، شماره ۲۴، شهريور ۱۳۸۳ش. مقاله را از اینجا بخوانید
بیعت و روش سیاسی حکومت علوی، سید سعید روحانی، فصلنامه فرهنگ کوثر، شماره ۵۳، بهار ۱۳۸۲ش. مقاله را اینجا ببینید
ماهیت بیعت از منظر حدیث شیعه، احمد دیلمی، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۹، پاییز ۱۳۷۷ش. مقاله را اینجا ببینید
بیعت و نقش آن در حکومت اسلامی، محمد فاکر میبدی، وحدت اسلامی، دوره ۱۰، تیر ۱۳۷۶ش. مقاله را از اینجا بخوانید
قلمرو شورا، بیعت و انتخابات در حکومت اسلامی، علی اکبر رستمی، فصلنامه علوم و معارف قرآنی، شماره ۴، پاييز ۱۳۷۶ش.مقاله را از اینجا بخوانید
بیعت از منظر فقه تطبیقی، محمدمهدی آصفی، دوماهنامه کیهان اندیشه، شماره ۶۲، مهر و آبان ۱۳۷۴ش. مقاله را از اینجا بخوانید
تحلیلی فقهی از بیعت، محمدمهدی آصفی، دوماهنامه کیهان اندیشه، شماره ۳۴، بهمن و اسفند ۱۳۶۹ش.مقاله را اینجا ببینید

عربی

تطبيقات البيعة والانتخاب: دراسة مقارنة، مجلة مركز بابل للدراسات الإنسانية (عراق)، أحمد قاسم حسين الباوي، دوره ۱۲، شماره ۴، ۲۰۲۲م.
البيعة في الفقه السياسي الإسلامي: ماهيتها وآلية تطبيقها، صايل أحمد حسن أمارة، مجلة كلية الشريعة والدراسات الإسلامية (قطر)، دوره ۳۵، شماره ۲، ۲۰۱۸م.
البیعة وأثرها في الاستقرار الاجتماعي والأمني للمجتمع، عبدالرحمن بن عبيد الرفدي، مجلة كلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنين بالقاهرة (مصر)، دوره ۳، شماره ۳۵، ۲۰۱۸م / ۱۴۴۰م. مقاله را اینجا ببینید
البيعة في النظام السياسي المغربي، الشلالي الشلالي، مجلة مسالك في الفكر والسياسة والإقتصاد (مراکش)، شماره ۴۹ و ۵۰، ۲۰۱۷م.
قراءة في أصول البيعة بالمغرب: مرتكزاتها، وظائفها ودلالاتها، إبراهيم القادري بوتشيش، مجلة عصور الجديدة، دوره ۷، شماره ۲۶، الجزایر، ۲۰۱۷م/ ۱۴۳۸ق.
البيعة كنظام للحكم الإسلامي وتطبيقها على نظام البيعة بالمملكة العربية السعودية، مصطفي بن لطفي محمد شاكر، مجلة جامعة الجوف للعلوم الاجتماعية (عربستان)، دوره۲، شماره ۱، ۲۰۱۶م. مقاله را اینجا ببینید
البيعة في النظام السياسي الإسلامي: مفهومها، حكمها، أهميتها، التوم محمد المشرف الزين، مجلة دراسات حوض النيل (سودان)، دوره ۸، شماره ۱۶، ۲۰۱۴م.
المقدس والإسلام السياسي: دراسة في التوظيف السياسي لنظام البيعة في المغرب، عبدالإله سطي، المجلة العربية لعلم الاجتماع - إضافات، شماره ۲۰ و ۲۱، ۲۰۱۳م.
نحو مفهوم جديد لفقه البيعة، معبدالرحيم عمرمحيي الدين، مجلة أمة الإسلام العلمية (سودان)، شماره ۵، ۲۰۱۰م/ ۱۴۳۱ق.
البيعة في النظام السياسي المغربي عبر التاريخ : من التنظيم الفقهي الإسلامي إلى التقعيد عرفا دستوريا، عبدالمجيد بوكير، منشورات مجلة الحقوق (مراکش)، سلسلة الأعداد الخاصة، شماره ۲، ۲۰۱۱م.
البيعة في النظام السياسي الإسلامي، فيروز عثمان صالح عثمان، مجلة العلوم والبحوث الإسلامية (سودان)، شماره ۱، ۲۰۱۰م.
خدعوك فقالوا: ان الشورى والبيعة هما الديمقراطية، سيد القمني، أدب ونقد (مصر)، دوره ۱۸، شماره ۲۰۴، ۲۰۰۲م.
البيعة في الإسلام، ومقارنتها بالقانون الدولي العام، السعيد بوركبه، الإحياء (مراکش)، شماره ۱۶، ۲۰۰۰م / ۱۴۲۱ق.
تطور مفهوم البيعة في المغرب، الصديق الروندة، الإحياء (مراکش)، شماره ۱۱، ۱۹۹۸م/ ۱۴۱۸ق.
البيعة في الفكر السياسي الاسلامي الحسني، عبدالسلام أحمد فيغو، دعوة الحق، شماره ۳۱۴، ۱۹۹۵م/ ۱۴۱۶ق.
البيعة والخلافة في الإسلام، الحاج أحمد ابن شقرون، الإحياء (مراکش)، دوره ۴، شماره ۲، ۱۹۸۵م.

پایان‌نامه

فارسی

رویکردهای فقهی به نقش مردم در حکومت و بازتاب آن در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، نوید ابراهیم‌تبار، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه مازندران، کارشناسی ارشد ۱۳۹۵ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
مقایسه نهاد بیعت در اسلام با انتخابات در نظام‌های حقوقی معاصر، امین گراوندی، کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه شیراز، ۱۳۹۱ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
بررسی فقهی کلامی بیعت در اسلام، ایمان حسینیان، کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۹۰ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید

عربی

البيعة في النظام الإسلامي: مقارنة بالعقد الاجتماعي عند الغربيين، طارق رشيد خميس حرامي الكرخي، کارشناسی ارشد، كلية أصول الدين، الجامعة الإسلامية بغداد، عراق، ۲۰۰۷م / ۱۴۲۷ق.
الاستفتاء السياسي و البيعة: بين الفقه و القانون الدستوري، رامي أحمد محمد حجازي، کارشناسی ارشد، جامعة اليرموک، كلية الشريعة والدراسات الإسلامية، الاردن، ۲۰۰۵م.
البيعة فقهاً وممارسة: دراسة تطبيقية فى التجربة السودانية، التوم محمد المشرف، رساله دکتری، كلية الآداب، جامعة النيلين، سودان، ۲۰۰۵م / ۱۴۲۶ق.
البيعة في الإسلام، أحمد محمود آل محمود، رساله دکتری، المعهد الأعلى لأصول الدين، جامعة الزيتونة، تونس، ۱۹۹۰م / ۱۴۱۰ق.
أهل الشورى و أهل البيعة في الإسلام مع المقارنة بالنظام الديمقراطي، محمد إبراهيم محمد إبراهيم، کارشاسی ارشد، معهد الدراسات الاسلامية، جامعة الازهر، مصر، ۱۹۹۰م.
البيعة في الكتاب والسنة، بدر بن إبراهيم الصالح الرخيص، کارشناسی ارشد، كلية الدعوة وأصول الدين، جامعة أم القرى، عربستان، ۱۹۸۸م/ ۱۴۰۸ق.
البيعة والنص في الفقه السياسي الإسلامي، عبدالعزيز بن فهد بن عبدالعزيز العجلان، کارشناسی ارشد، المعهد العالي للقضاء، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، عربستان، ۱۹۸۵م / ۱۴۰۵ق.
البيعة في النظام السياسي الإسلامي وتطبيقاتها في الحياة السياسية المعاصرة، رملي كابي، کارشناسی ارشد، كلية الشريعة والعلوم الإجتماعية، جامعة أم درمان الاسلامية، سودان، ۱۹۸۷م / ۱۴۰۷ق.
البيعة في نظام الحكم في الإسلام، عبدالعزيز بن عبدالله المزروع، کارشناسی، المعهد العالي للقضاء، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، عربستان، ۱۹۸۳م / ۱۴۰۳ق.

منابع دیگر

البيعة في النظام السياسي المغربي؛ سياقها ومرتكزاتها وآثارها، عبدالمجيد بوكير، ۲۰۲۰م. مقاله را اینجا ببینید

@@ خط ۳۳: / خط ۳۳: @@
 #مردم سالاری، بیعت و ولایت، سید وحید مصباح، دوفصلنامه پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، شماره ۷۱، مرداد و شهریور ۱۳۸۷ش. [https://rasekhoon.net/article/show/160892/مردم-سالاري-بيعت-و-ولايت متن مقاله را اینجا ببینید]
 #جایگاه بیعت و انتخابات در نظام سیاسی اسلام، احسان پورحسین، [[فصلنامه علوم سیاسی]]، شماره ۳۹ و ۴۰، پاییز و زمستان ۱۳۸۶ش. [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/716750/جایگاه-بیعت-و-انتخابات-در-نظام-سیاسی-اسلام مقاله را اینجا ببینید]
+#بیعت (۱): ادله بیعت در قرآن، محمد مومن قمی، فصلنامه فقه اهل بیت، شماره ۵۱، پاییز ۱۳۸۶ش. [https://www.noormags.ir/view/en/articlepage/271173/%D8%A8%DB%8C%D8%B9%D8%AA-1-%D8%A7%D8%AF%D9%84%D9%87-%D8%A8%DB%8C%D8%B9%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A7%D9%86 مقاله را اینجا ببینید]
 #بیعت و قدرت: بررسی نقش بیعت در اندیشه سیاسی اسلام، عباس پسندیده، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۴۶، زمستان ۱۳۸۶ش. [http://ensani.ir/fa/article/download/220576 مقاله را اینجا ببینید]
 #«بیعت» پیش از دموکراسی، بررسی اصل «بیعت» در ساختار سیاسی اسلام، محمدرحیم عیوضی، ماهنامه زمانه، سال سوم، شماره ۲۴، شهريور ۱۳۸۳ش. [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/81167/بیعت-پیش-از-دموکراسی-بررسی-اصل-بیعت-در-ساختار-سیاسی-اسلام مقاله را از اینجا بخوانید]