فقه نظام (منابع مطالعاتی)
فقه نظام به‌معنای کشف نظریات کلی اسلام در عرصه‌های مختلف زندگی انسان است که خود به کلان‌نظام‌هایی مانند نظام اقتصادی، اجتماعی و ... و خرده‌نظام‌هایی مانند نظام بانکداری، نظام تأمین اجتماعی و ... تقسیم می‌گردد. در فقه نظام به هدف‌داری، کشف مؤلفه‌ها و عناصر ساختاری نیز توجه می‌شود. فقه نظام از مسائل جدید فقهی است که نخستین بار توسط سید محمدباقر صدر مطرح گردید. پیرامون وجود و امکان فقه نظام میان فقهای معاصر اختلاف نظر وجود دارد. بعضی مانند محمدجواد فاضل لنکرانی فقه نظام را انکار می‌کنند و برخی دیگر مانند محمدباقر صدر، ابوالقاسم علیدوست و محسن اراکی از قائلین به آن هستند.
موافقان فقه نظام معتقدند برای پاسخگویی به نیاز‌های انسان معاصر، فقیهان باید با تغییر در مبانی و رویکرد اجتهاد سنتی، نسخه تکامل‌یافته فقه موجود که همان فقه نظامات یا نظام است، را از منابع دینی استنباط کنند. در مقابل، مخالفین فقه نظام، آن را تأسیس فقه جدید و فاقد دلیل معتبر می‌دانند و معتقدند فقه سنتی برای پاسخگویی به نیاز‌های امروزی ظرفیت کافی را دارد. از نظر مخالفین، نظامات زندگی انسان مانند نظام سیاسی، اقتصادی و... در فقه موجود به صورت حصولی قابل دستیابی است و برآیند فقاهت فقیه در یک حوزه خاص مانند حوزه سیاست منتج به نظام آن حوزه می‌شود و لازم نیست فقیه به دنبال تحصیل و کشف نظام باشد.
پیرامون فقه نظام این پرسش‌ها قابل طرح است: آیا فقه نظام، فقه جدیدی در مقابل فقه سنتی است؟ تفاوت‌های فقه نظام با فقه سنتی چیست؟ روش استنباط در فقه نظام چیست؟ اصول ثابت و متغیر استنباط فقه نظام کدام‌اند؟ لوازم اجتهاد در فقه نظام کدام‌اند؟ گستره فقه نظام تنها شامل کلان‌نظام‌ها می‌شود یا خرده‌نظام‌ها را نیز در بر می‌گیرد؟ رابطه فقه نظام و فقه حکومتی (در مقابل فقه فردی) در کلمات امام خمینی (ره) چیست؟
کتاب‌ها
فارسی
- فقه و نظام‌سازی، محمد عالم‌زاده نوری، قم، عصر صادق، ۱۴۰۰ش. لینک صفحات ابتدایی کتاب
- فقه نظام؛ ماهیت، ارکان و مختصات، محمدجواد فاضل لنکرانی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۴۰۰ش. لینک صفحات ابتدایی کتاب
- فقه نظام اقتصادی اسلام: جلد ۱ تا ۵، محسن اراکی، قم، مجمع الفکر الإسلامي، ۱۴۰۰ش. لینک صفحات ابتدایی جلد۴؛ لینک صفحات ابتدایی جلد۵
- فقه نظام سیاسی: جلد ۱ تا ۶، محسن اراکی، قم، اندیشه ناب ماندگار (وابسته به دفتر حضرت آیه الله اراکی)، ۱۳۹۹ش.
عربی
- فقه النظام السياسي الإسلامي، سيرن محدت الخيري و إحسان غسان مدحت الخيري، عمان، الصايل للنشر والتوزيع، ۲۰۱۳م.
مقاله‌ها
فارسی
- فقه نظام از رهگذر بررسی نظرات مختلف و تبیین رابطه آن با علوم انسانی اسلامی، مسعود فیاضی و روح‌الله محمدی، شماره ۷۴، پاییز ۱۴۰۱ش. لینک متن مقاله
- فقه با انگاره قبول نظامات شرعی و لزوم استنباط آن‌ها و انگاره انکار، ابوالقاسم علیدوست، فصلنامه قبسات، شماره ۱۰۳، بهار ۱۴۰۱ش. لینک متن مقاله
- الگوی فقهی_حقوقی نظام‌سازی اسلامی؛ آسیب‌ها و راه‌کار‌ها، نصیرالله حسنلو و حسن شجاعی علیآبادی، فصلنامه تحقیقات بنیادین علوم انسانی، شماره ۲۸، پاییز ۱۴۰۱ش. لینک متن مقاله
- «فقه نظام» در سنجه رد و امکان، مصطفی غفوری، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۱۰۲، زمستان ۱۴۰۰ش. لینک متن مقاله
- ساختار فقه تمدنی، عبدالحمید واسطی و محمدحسن علیآبادی، فصلنامه جستار‌های فقهی و اصولی، شماره ۲۵، زمستان ۱۴۰۰ش. لینک متن مقاله
- نظام‌سازی اسلامی در حوزه اجتماعی از منظر علم مدیریت و فقه اسلامی، محمد تابان و اردشیر شیری و مهدی اکبرنژاد و صفورا یوسفیان، دوفصلنامه پژوهش‌های علم و دین، شماره ۱۴، پاییز و زمستان ۱۴۰۰ش. لینک متن مقاله
- نظام‌سازی در فقه سیاسی شیعه: رویکردها و توانمندی‌ها، سیدکاظم سیدباقری، دوفصلنامه پژوهش‌های سیاست اسلامی، شماره ۱۹، بهار و تابستان ۱۴۰۰ش. لینک متن مقاله
- رابطۀ فقه و حقوق در الگوی کلان نظام اسلامی از منظر فقه نظام، محمود حکمت‌نیا و نصیرالله حسنلو، دوفصلنامه فقه نظام، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۴۰۰ش. لینک متن مقاله
- مفهوم‌شناسی فقه نظام و نسبت‌سنجی آن با نظام‌سازی در دیدگاه آیت‌الله محسن اراکی، مجید رجبی، دوفصلنامه فقه نظام، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۴۰۰ش. لینک متن مقاله
- «فقه نظام؛ ماهیت، ارکان و مختصات» از دیدگاه آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکرانی، عباسعلی مشکانی سبزواری، دوفصلنامه نظام ولایی، شماره ۴، بهار و تابستان ۱۴۰۰ش. لینک متن مقاله
- فرایند شکل‌گیری فقه نظام اجتماعی بر اساس الگوی حکمی اجتهادی، مجید رجبی، فصلنامه علوم انسانی اسلامی صدرا، شماره ۳۶، بهار ۱۴۰۰ش.
- روش‌شناسی استنباط در فقه نظام سلامت؛ مبتنی بر نظریه کشف نظام از آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر، حسین‌علی سعدی و بهنام طالبی طادی، فصلنامه پژوهش در دین و سلامت، زمستان ۱۳۹۹ش. لینک متن مقاله
- فلسفه نظام‌سازی دینی با تأکید بر واکاوی معرفت شناختی الگوهای تامین حجیت، مهدی قاضیان و علی منصف‌زاده اصل و سید احسان رفیعی علوی، دوفصلنامه گفتمان فقه حکومتی، شماره ۷، پاییز و زمستان ۱۳۹۹ش. لینک متن مقاله
- شناخت موضوع در فقه نظام با تأکید بر نوآوری شهید صدر، احمد مبلغی و عبدالحسین مشکانی سبزواری، دوفصلنامه فقه و سیاست، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۹ش. لینک متن مقاله
- اجتهاد تمدنی؛ منطق فهم دین در مقیاس تمدن‌سازانه چیستی، امکان و چگونگی، عبدالحمید واسطی، فصلنامه تحقیقات بنیادین علوم انسانی، شماره ۱۹، تابستان ۱۳۹۹ش. لینک متن مقاله
- فقه نظامات (پاسخ به اشکالات آیت‌الله فاضل لنکرانی)، یحیی عبداللهی، دوفصلنامه نظام ولایی، شماره ۲، بهار و تابستان ۱۳۹۹ش. لینک متن مقاله
- درآمدی بر فقه اجتماعی از دیدگاه مکتب اجتهادی شهید صدر، سید محمدحسین حسینی، دوفصلنامه خانواده در آیینه فقه، شماره ۵، بهار و تابستان ۱۳۹۹ش. لینک متن مقاله
- درآمدی بر نظام‌سازی فقهی با رویکرد علوم عقلی، محمدحسین فضائلی، فصلنامه دیدگاه‌های حقوق قضایی، شماره ۸۹، بهار ۱۳۹۹ش. لینک متن مقاله
- تحلیلی بر اشارات فقهی و اصولی اصالت پنداری جمع یا فرد؛ با تأکید بر آرا شهید آیت‌الله سید محمدباقر صدر، بهنام طالبی طادی، فصلنامه معرفت فرهنگی اجتماعی، شماره ۴۲، بهار ۱۳۹۹ش. لینک چکیده مقاله
- گستره و روش‌شناسی فقه الاجتماع، عبدالحسین خسروپناه و مجید رجبی، فصلنامه فقه، شماره ۱۰۱، بهار ۱۳۹۹ش. لینک متن مقاله
- گذری بر نظریه فقه نظام ولایی، عبدالحسین خسروپناه، مجله پاسدار اسلام، شماره ۴۶۳ و ۴۶۴، ۱۳۹۹ش.
- فقه نظام؛ نرم‌افزار گذار از تمدن غربی به تمدن نوین اسلامی، مهدی عبداللهی، دوفصلنامه نظام ولایی، شماره ۱، پاییز و زمستان ۱۳۹۸ش. لینک متن مقاله
- امکان‌سنجی مهندسی فقه سیاسی؛ در سه پارادایم «فقه حکم و موضوع»، «فقه نظام‌سازی» و «فقه تکامل اجتماعی»، سید محمدمهدی میرباقری، علیاصغر نصرتی، فصلنامه سیاست متعالیه، شماره ۲۴، بهار ۱۳۹۸ش. لینک متن مقاله
- تحلیل و نقد رویکردهای رقیب و اشکالات وارده بر تئوری «فقه نظام»، مجتبی نورزاد کوهساره و حمید مسجد‌سرایی، فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، شماره ۶۳، زمستان ۹۷ش. لینک متن مقاله
- اصطلاح شناسی مفهوم «نظم»و «نظام» در تطور فقه شیعه، علی‌محمد حیدر سرلک، دوفصلنامه مطالعات فقه اسلامی و مبانی فقه، شماره ۳۸، پاییز و زمستان ۱۳۹۷ش. لینک متن مقاله
- چیستی و چگونگی «فقه نظام»، سیدسجاد ایزدهی، مجله پاسدار اسلام، شماره ۴۴۳ و ۴۴۴، دی و بهمن ۱۳۹۷ش.
- فقه نظامساز، بهنام طالبی طادی، دوفصلنامه تأملات رشد، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۷ش.
- درآمدی بر نظام‌سازی اسلامی در حوزه سلامت، سید حامد حسینی، دوفصلنامه بلاغ مبین، شماره ۵۴ و ۵۵، بهار و تابستان ۱۳۹۷ش.
- تبیین رابطه فقه نظام و علوم انسانی و نقش آن در تحقق تمدن نوین اسلام، امین‌رضا عابدی‌نژاد، فصلنامه تحقیقات بنیادین علوم انسانی، شماره ۶، بهار ۱۳۹۶ش. لینک متن مقاله
- نظام‌سازی اسلامی در حوزه اجتماعی از منظر علم مدیریت و فقه اسلامی، محمد تابان و اردشیر شیری و مهدی اکبرنژاد و صفورا یوسفیان، دوفصلنامه پژوهش‌های علم و دین، سال هفتم، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۵ش. لینک متن مقاله
- فقه حکومتی از منظر شهید صدر(ره)؛ با مروری بر ویژگی‌های «فقه نظامات»، سید محمدمهدی میرباقری و یحیی عبداللهی و حسن نوروزی، فصلنامه راهبرد فرهنگ، شماره ۳۶، زمستان ۱۳۹۵ش. لینک متن مقاله
- درآمدی بر فراگردها و مبادی تصدیقیه نظام‌سازی فقهی؛ با تأکید بر آرای آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر، سید علی حسینی‌‌نیشابوری و بهنام طالبی طادی، فصلنامه راهبرد فرهنگ، شماره ۳۶، ۱۳۹۵ش. لینک متن مقاله
- مبانی فقهی نظام جمهوری اسلامی؛ امنیت سیاسی نظام اسلامی از منظر فقه شیعه، محمداسماعیل نباتیان، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی، شماره ۴۷، زمستان ۱۳۹۵ش. لینک متن مقاله
- درآمدی بر سنجش ظرفیت‌های تمدن‌سازی فقه، عباسعلی مشکانی سبزواری و محسن الویری، فصلنامه تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، شماره ۳، تابستان ۱۳۹۰ش. لینک متن مقاله
- روش کشف نظام اقتصادی اسلام «رابطه فقه و نظام»، سید حسین میرمعزی، فصلنامه دانشگاه امام صادق(ع)، شماره ۱۱ و ۱۲، ۱۳۷۹ش. لینک متن مقاله
- نظام‌سازی شریعت و فقه از منظر امام خمینی(ره)، علی‌اکبر نوایی، مجموعه آثار کنگره امام خمینی و اندیشه حکومت اسلامی، جلد ۱، ۱۳۷۸ش.
عربی
- مدخل إلی فقه النظام العام: محاولة تقعید فقهیة جدیدة، حسین الخشن، مجله الإجتهاد والتجدید، شماره ۵، ۱۴۲۷ق.
پایان‌نامه‌ها
فارسی
- امکان‌سنجی فقه نظام اقتصاد، مصطفی غفوری، پایان‌نامه دکتری، پردیس‌های منطقه‌ای - پردیس البرز، دانشگاه تهران، ۱۳۹۹ش. لینک چکیده پایان‌نامه
- فقه نظام در اندیشه شهید صدر(ره) با رویکرد به فقه حکومتی، مجتبی نورزاد کوهساره، پایان‌نامه دکتری، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه سمنان، ۱۳۹۹ش. لینک دسترسی به پایان‌نامه
منابع دیگر
- کرسی علمی «فقه نظام در کشاکش نفی و اثبات»، ابوالقاسم علیدوست و جعفر نجفی بستان، گروه اصول فقه مرکز فقهی ائمه اطهار، ۱۴۰۲ش. لینک گزارش نشست
- همایش ملی فلسفه فقه نظامساز با تأکید بر افکار و آرای شهید آیت‌الله محمدباقر صدر(ره)، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۴۰۱ش. لینک گزارش همایش
- نشست علمی «رابطه فقه نظام و علوم انسانی اسلامی»، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۴۰۱ش. لینک گزارش جلسه
- همایش ملی «فقه نظامساز؛ چیستی، ساختار و رویکردها»، مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا(ع)، ۱۴۰۱ش. لینگ گزارش همایش
- نشست علمی ترویجی «نظریه تواتر نظام‌مند در روش‌شناسی فقه نظام»، مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا(ع)، ۱۴۰۱ش. لینک گزارش نشست
- کرسی علمی ترویجی با موضوع «مفهوم‌شناسی فقه نظام و نسبت‌سنجی آن با نظام‌سازی»، مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا(ع)، ۱۴۰۰ش. لینک گزارش نشست
- یادداشت فقهی تأملی در باب منازعات اخیر در باب فقه نظامساز، علیاصغر بخشی‌‌زاده، ۱۴۰۰ش. لینک متن یادداشت
- یادداشت فقهی رصد کاربست‌های فقه نظام در ادبیات معاصر، ابوالقاسم علیدوست، ۱۳۹۹ش. لینک متن یادداشت
- گفتگو با سید نورالدین شریعتمدار جزائری پیرامون امکان سنجی فقه نظامساز، سایت شبکه اجتهاد، ۱۳۹۹ش. لینک متن گفتگو
- گفتگو با امین‌رضا عابدی‌نژاد در رابطه با فقه نظامساز و بایسته‌های آن، سایت شبکه اجتهاد، ۱۳۹۹ش. لینک متن گفتگو
- یادداشت فقه نظام یا نظام فقهی!، حسین الهی‌خراسانی، ۱۳۹۷ش. لینک متن یادداشت
- سخنرانی در خصوص «فقه نظام»، محسن اراکی، ۱۳۹۷ش. لینک متن سخنرانی
- گفتگو صبح‌نو با محمدحسین ملک‌زاده پیرامون فقه نظام، ۱۳۹۷ش. لینک متن گفتگو
- سخنرانی در خصوص «فقه نظام»، درس خارج علی‌اکبر رشاد، ۱۳۹۷ش. لینک متن سخنرانی