مرجعیت شورایی (منابع مطالعاتی)
مرجعیت شورایی یا اجتهاد گروهی که در عربی با عنوان الإجتهاد الجَماعی خوانده می‌شود، نظریه‌ای است که برخی فقه‌پژوهان آن را به عنوان جایگزینی برای مرجعیت فردی معرفی کرده‌اند. مرجعیت فردی نظریه و سیره رایج در بین فقیهان شیعه است. در این بحث پرسش اصلی آن است که آیا نظریه جمعی از فقیهان بدون آن که مستند به شخص خاصی باشد می‌تواند حجت باشد؟ به عبارت دیگر آیا می‌توان چنین فتوایی را به عنوان فتوای شرعی معیار عمل قرار داد؟ اگر بنا باشد یک گروه فتوا بدهند اعضای این گروه چه کسانی باید باشند؟ در صورت عدم اتفاق نظر این گروه بر یک فتوای خاص سازوکار انتخاب فتوای نهایی چگونه است؟ نسبت نظریه مرجعیت شورایی با لزوم تقلید از اعلم چیست؟ آیا از این نظریه می‌توان به ولایت شورایی هم رسید؟ در دوران معاصر پژوهش‌های متعددی با محوریت اجتهاد جمعی انجام و منتشر شده است.
کتاب‌ها
فارسی
- بررسی فقهی مبانی و قلمرو فتوا و حکم شورایی، سیدجواد ورعی، تهران، نشر پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۴۰۰ش. فهرست مطالب کتاب
- شورای فتوا یا اجتهاد گروهی، حسن مبینی سوچلمایی، ساری، مرکز انتشارات توسعه علوم، ۱۳۹۵ش. فهرست مطالب کتاب
- اجتهاد شخصیت حقوقی، سید رضا شیرازی، مشهد، نسیم رضوان، ۱۳۹۴ش. فهرست مطالب کتاب این کتاب در اصل پایان‌نامه کارشناسی ارشد نویسنده است.
- شورا در فتوا، حمید شهریاری، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ش. فهرست مطالب کتاب
- توحید فتوا، سید محمدرضا طباطبایی، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۸۵ش. فهرست مطالب کتاب این کتاب پیش‌تر به صورت سلسله مقالاتی در شماره‌های ۹–۱۷ مجله نامه جامعه در سال ۱۳۸۴ش منتشر شده بود.
عربی
- الاجتهاد الجماعي: تأصیل و تخلیل، باسم حسین عیتانی، اردن، مکتبة الرسالة، ۲۰۱۷م.
- الاجتهاد الجماعي فی الفقه الإسلامی، خالد حسین الخالد، امارات متحده عربی، مرکز جمعة الماجد للثقافة و التراث، ۲۰۰۸م. کتاب را از اینجا بخوانید
- الشوری فی الشریعة الإسلامیة، حسین بن محمد المهدی، مصر، مکتبة المحامی، ۲۰۰۶م. کتاب را اینجا ببینید
- الاجتهاد الجماعي المنشود فی ضوء الواقع المعاصر، قطب مصطفی سانو، اردن، دار النفائس، ۲۰۰۶م.
- الاجتهاد الجماعي و دور المجامع الفقهیة فی تطبیقه، شعبان محمد اسماعیل، بیروت، لبنان، دار البشائر الإسلامیة، ۱۹۹۸ش.
- الاجتهاد الجماعي فی التشریع الإسلامی، عبدالمجید السوسوه الشرفی، قطر، کتاب الأمة، ۱۴۱۸ق. کتاب را از اینجا بخوانید
مقاله‌ها
فارسی
- اجتهاد و افتای شورایی، سید جواد ورعی، فصلنامه فقه، شماره ۹۸، ۱۳۹۸ش. مقاله را از اینجا بخوانید
- اجتهاد جمعی و نقش آن در حل مسائل نوین فقه اسلامی، محمد شهنوازی‌فر و امیرحمزه سالار‌زایی، ارائه شده به کنفرانس بین‌المللی آينده‌پژوهی، ۱۳۹۵ش. دسترسی به مقاله از اینجا
- تأملی در کتاب اجتهاد شخصیت حقوقی، سید علی علوی قزوینی، فصلنامه نقد کتاب فقه و حقوق، شماره ۷، ۱۳۹۵ش. دسترسی به مقاله
- مروری بر کتاب شورای فتوی یا اجتهاد گروهی، اکبر خادم الذاکرین (خادمی اصفهانی)، فصلنامه نقد کتاب فقه و حقوق، شماره۶، ۱۳۹۵ش. مقاله را از اینجا بخوانید
- مجامع فقهی و نقش آن در اجتهاد معاصر، سهیلا رستمی و اسماعیل قاضی‌نیا، فصلنامه مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، شماره ۴۰، ۱۳۹۴ش. مقاله را از اینجا بخوانید
- آیت الله منتظری و ایده‌های نو در تحول مرجعیت، رضا احمدی، پایگاه مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم، ۱۳۹۴ش. مقاله را از اینجا بخوانید
- شورای فقهی یا فتوای شورایی در استنباط احکام شرعی، محمد بهرامی خوشکار، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۶۴، ۱۳۹۱ش. مقاله را از اینجا بخوانید
- شورای فتوا، محمدجعفر هرندی، فصلنامه فقه و مبانی حقوق، شماره ۱۷، ۱۳۸۸ش. مقاله را از اینجا بخوانید
عربی
- الاجتهاد الجماعي والمجامع الفقهية المعاصرة، آلاء بنت مجرب سلمي، مجلة كلية الشريعة والقانون بأسيوط، مجلد ۳۵، شماره ۱، ۲۰۲۳م. مقاله را از اینجا بخوانید
- الإجتهاد الجماعی: مجلس الإفتاء السوری نموذجاً، موفق العمر، مجلة رواء، شماره ۵، ۱۴۴۲ق. مقاله را از اینجا بخوانید
- الإجتهاد الجماعی المعاصر: اشکالیات التطبیق و مقترحات المعالجة و التطویر، نبیل جمعه العبری، مجلة جامعة الشارقة، مجلد ۱۷، شماره ۱، ۱۴۴۱ق. مقاله را از اینجا بخوانید
- الفقه بین الإجتهاد آلفردی و الجماعی: من مرجعیة آلفرد الی مرجعیة المجمع الفقهی، حیدر حب‌الله. منشر شده در سایت شخصی نویسنده. ۲۰۱۹م. مقاله را از اینجا بخوانید
- الإجتهاد الجماعی فی معالجة النوازل: حقیقته و أهمیته، محمد بن متعب بن سعید کردم، مجلة الحقیقة، سال ۱۱، شماره ۲، ۲۰۱۸م. مقاله را از اینجا بخوانید
- الإجتهاد الجماعی مفهومه و حجیته، حسن مبینی و حسین ناصری مقدم، مجله الإجتهاد المعاصر، سال دوم، شماره ۴، ۲۰۱۷م. مقاله را از اینجا بخوانید
- الإجتهاد الجماعی فی معالجة النوازل (حقیقته- أهمیته)، نایف بن عمار آل وقیان الدوسری، مجلة الحضارة الإسلامیة، مجلد ۱۵، شماره ۲۲، ۲۰۱۴م. مقاله را از اینجا بخوانید
- الإجتهاد الجماعی و أهمیته فی الفقه الإسلامی، سعید محی‌الدین سعید المجمعی، مجلة البحوث و الدراسات الأسلامیة، عراق، ۲۰۱۴م. مقاله را از اینجا بخوانید
- الترجیح بالإجتهاد الجماعی، قحطان محبوب فضیل، عراق، جامعة تکریت، مجلة العلوم الإسلامیة، شماره ۱۱، ۱۴۳۳ق. مقاله را از اینجا بخوانید
- نظریة الإجتهاد الجماعی: دراسة فی الأصول و السیاقات، محمد ادیبی‌مهر و مرتضی کشاورزی ولدانی، فصلنامه الإجتهاد و التجدید، شماره ۲۰–۲۱، ۱۴۳۳ق. مقاله را از اینجا بخوانید
- الإجتهاد الجماعی و أهمیته فی معالجة القضایا العامة، محمد ابوالفتح البیانونی، منتشر شده در سایت شخصی نویسنده، ۲۰۱۲م. مقاله را از اینجا بخونید
- الإجتهاد الجماعی فی معالجة النوازل: حقیقته، أهمیته، تطبیقاته الفتوی الجماعیة، محمد الزحیلی، مجلة الثقافة الإسلامیة، مجلد ۸، شماره ۱، ۲۰۱۲م. مقاله را از اینجا بخوانید
- منهجیة مؤسسات الإجتهاد الجماعی فی السودان: دراسة تحلیلیة حول مجمع الفقه الإسلامی و هیئات الرقابة الشرعیة المصرفیة، محمد شریف بشیر الشریف و محمد یوسف خالد، مجلة إدارة و بحوث الفتوی، جامعة العلوم الإسلامیة المالیزیة، مجلد ۲، شماره ۱، ۲۰۱۱م. مقاله را از اینجا بخوانید
- الإجتهاد الجماعی و أهمیته فی العصر الحاضر، فرید بن یعقوب المفتاح، فصلنامه رسالة التقریب، شماره ۸۳، ۱۴۳۲ق. مقاله را از اینجا بخوانید
- عنایة الشیخ ابن عثیمین و مشارکته فی مجال الفقهی الجماعی، صالح بن عبد الله بن حمید، ندوة جهود الشیخ محمد العثیمین العلمیة، ۲۰۱۱م. مقاله را از اینجا بخوانید
- الإجتهاد الجماعی و أهمیته فی مواجهة مشکلات العصر، وهبة مصطفی الزحیلی، ارائه شده به المؤتمر العالمی للفتوی و ضوابطها، ۲۰۰۹م. مقاله را از اینجا بخوانید
- الإجتهاد الجماعی و أهمیته فی مواجهة مشکلات العصر، شعبان محمد اسماعیل، ارائه شده به المؤتمر العالمی للفتوی و ضوابطها، ۲۰۰۹م. مقاله را از اینجا بخوانید
- الإجتهاد الجماعی و أهمیته فی نوازل العصر، صالح بن عبدالله بن حمید، ارائه شده به المؤتمر العالمی للفتوی و ضوابطها، ۲۰۰۹م. مقاله را از اینجا بخوانید
- الإجتهاد الجماعی، محمد تقی العثمانی، ارائه شده به المؤتمر العالمی للفتوی و ضوابطها، ۲۰۰۹م. مقاله را از اینجا بخوانید
- الإجتهاد الجماعی، أحمد الریسونی، ارائه شده به المؤتمر العالمی للفتوی و ضوابطها، ۲۰۰۹م. مقاله را از اینجا بخوانید
- تنظیم الإجتهاد الجماعی فی العالم الإسلامی، ماهر حامد الحولی، فلسطین، غزه، مجلة الجامعة الإسلامیة، مجلد ۱۷، شماره ۲، ۲۰۰۹م. مقاله را از اینجا بخوانید
- دور المجامع الفقهیة و الاجتهاد الجماعی فی معالجة المستجدات من الناحیة الشرعیة و سبل تطویرها، محمدعلی التسخیری، مؤتمر عالمی منهجیة الإفتاء فی عالم مفتوح الواقع الماثل و العمل المرتجی، ۲۰۰۷م. مقاله را از اینجا بخوانید
- التحقیق فی مصطلح الإجتهاد الجماعی و بیان ضوابطه، خالد حسین الخالد، مجلة الإسلام المعاصر، شماره ۱۱۵، ۲۰۰۵م. مقاله را از اینجا بخوانید
- الإجتهاد الجماعی و مجامع الفقه الإسلامی: نموذج مجمع الفقه الإسلامی فی السودان، عبدالرحیم علی محمد ابراهیم، در الإجتهاد و التجدید: مجموعة من المقالات المختارة للمؤتمر الدولی الخامس عشر للوحدة الإسلامیة، ج۲، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ۱۳۸۲ش. دسترسی به مقاله در نورمگز
- قرائة تحلیلیة فی مصطلح الإجتهاد الجماعی المنشود، قطب مصطفی سانو، مجلة کلیة الدراسات الأسلامیة و العربیة، شماره ۲۱، ۲۰۰۱م.
- أحکام؛ الاجتهاد الجماعی و طفل الإنابیب، احمد الحجی الکردی، مجلة الوعی الاسلامی، السنة الخامسة و الثلاثون، العدد ۴۱۰، ۱۴۲۰ق.
- إعداد الممارسین للاجتهاد الجماعی: رؤیة فقهیة و تاریخیة و منهجیة، مجلة المسلم المعاصر، محمد کمال الدین امام، مجلد ۲۱، العدد ۸۴، ۱۹۹۷م.
- الإجتهاد الجماعی و أهمیته فی العصر الحدیث، العبد خلیل، مجله دراسات العلوم الإسلامیة، اردن، مجلد ۱۴، شماره ۱۰، ۱۹۸۷م.
- الإجتهاد و التجدید و أصول الفقه فی فکرنا المعاصر: الاجتهاد الجماعی نموذجا، سعید شبار، مراکش، بی‌نا، بی‌تا. مقاله را از اینجا بخوانید
- الإجتهاد الجماعی المعاصر، محمد بن سالم آل رمیح، منتشر شده در پایگاه اینترنتی مداد، بی‌تا. مقاله را از اینجا بخوانید
- الإجتهاد الجماعی: واقعه و آفاقه، نایف بن عمار آل وقیان، منتشر شده در پایگاه جامعة الأمیر سطام بن عبد العزیز، بی‌تا. مقاله را از اینجا بخوانید
پایان‌نامه‌ها
فارسی
- شورای افتاء و اعتبار فتوای شورایی، رضا بهرامی خوشکار، دانشکده الهیات، دانشگاه شهید مطهری، ۱۳۹۶ش. دسترسی به پایان‌نامه در سامانه گنج پایان‌نامه کارشناسی ارشد
- مرجعیت شورائی، محسن پوراکبر، پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی، حوزه علمیه قم، ۱۳۹۶ش. پایان‌نامه سطح سه حوزوی
- اجتهاد جمعی و نقش آن در حل مسائل نوین فقه اسلامی، محمد شهنوازی‌فر، دانشکده الهیات، دانشگاه سیستان و بلوچستان، ۱۳۹۵ش. دسترسی به پایان‌نامه در سامانه گنج پایان‌نامه کارشناسی ارشد.
- ضرورت و مبانی اجتهاد تخصصی و شورایی، سید محمدمهدی شهریاری، مجتمع دانشگاهی ولی عصر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، ۱۳۹۴ش. دسترسی به پایان‌نامه در سامانه گنج پایان‌نامه کارشناسی ارشد.
- اجتهاد شخصیت حقوقی، سید رضا شیرازی، حوزه علمیه قم، ۱۳۹۳ش. پایان‌نامه سطح سه حوزوی
- مرجعیت شورایی، حسن باقریه یزدی، مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان، ۱۳۸۹ش. پایان‌نامه سطح سه حوزوی
عربی
- الاجتهاد الجماعي في الفقه الإسلامی و أثره فی ترشید الفتوی، حسام صبری عبدالمنعم عثمان، کلیة اللغات و الترجمة، جامعة الإزهر، ۲۰۱۹م.
- الاجتهاد الجماعي و تطبیقاته المعاصرة، نصر محمود الکرنز، کلیة الشریعة و القانون، الجامعة الإسلامیة، فسطین، ۲۰۰۸م. پایان‌نامه را از اینجا ببینید پایان‌نامه کارشناسی ارشد.
- الاجتهاد الجماعی و أثره في الفقه الأسلامی، عبدالله صالح حمو بابهون، کلیة الدراسات العلیا، الجامعة الأردنیة، ۲۰۰۶م. پایان‌نامه را از اینجا ببینید پایان‌نامه کارشناسی ارشد.
سایر منابع
- بررسی مزایا و چالش‌های اجتهاد گروهی، گفت‌وگو با محمد عندلیب همدانی، شبکه اجتهاد، اردیبهشت ۱۴۰۰ش. گفت‌وگو رو از اینجا بخوانید
- بررسی نظریه فتوای شورایی، سید جواد ورعی، نشست علمی در مؤسسه فهیم، قم، آذر ۱۳۹۸ش. متن نشست علمی را از اینجا بخوانید
- بررسی و نقد فقهی نظریه مرجعیت شورایی، نشست علمی با ارائه قدیرعلی شمس، مدرسه فقهی امام محمد باقر(ع)، مهر ماه ۱۳۹۸ش. گزارش نشست را از اینجا بخوانید
- مسئله تقلید (مرجعیت شورایی)، درس‌های خارج علیرضا اعرافی. سال ۱۳۹۵ش. دسترسی به متن و صوت درس‌ها اینجا و اینجا
- «اجتهاد گروهی» یا «شورای فتوا»، یادداشت اینترنتی در پایگاه اجتهاد. یادداشت را از اینجا بخوانید
- مرجعیت شورایی یا شورای فتوا، عمادالدین باقی، یادداشت در هفته‌نامه شهروند، شماره ۱۶، شهریور ۱۳۸۶ش. یادداشت را از اینجا بخوانید
- میزگرد اجتهاد شورایی با حضور سید محمد موسوی بجنوردی، ابوالقاسم گرجی و علیرضا فیض، پژوهشنامه متین، شماره ۲۰، ۱۳۸۲ش. متن میزگرد را از اینجا بخوانید
- اجتهاد گروهی: نقد و معرفی کتاب الإجتهاد الجماعی، مهدی مهریزی، دوماهنامه آیینه پژوهش، شماره ۵۰، ۱۳۷۷ش. یادداشت را از اینجا بخوانید
عربی
- الاجتهاد الجماعی و التخصص فی أبواب الفقه، محمد الموسوی، ۲۰۲۱م. متن یادداشت را اینجا ببینید
- الإجتهاد الجماعی مشکلات و آفاق، قطب مصطفی سانو، گفتگوی تلویزیونی در برنامه الشریعة و الجیاة در شبکه الجزیرة، ۲۰۰۵م. گفتگو را از اینجا ببینید
- الإجتهاد الجماعی، یادداشت در مجلة الوعی، شماره‌های ۲۱۴ و ۲۱۵، ۱۴۲۵ق. قسمت اول، قسمت دوم
- الإجتهاد الجماعی واقع و طموح، علاء الدین زعتری، سخنرانی در ملتقی الإسلامی الأول فی مجمع الشیخ احمد کفتارو، دمشق، ۲۰۰۴م. سخنرانی را از اینجا بخوانید
- الإجتهاد الجماعی فی العالم الإسلامی، مجموعه نشست‌ها و گفتگوهای ندوة الأجتهاد الجماعی فی العالم الإسلامی، امارات، ۱۹۹۶م. جلد اول، جلد دوم
- مجلس الإفتاء أو الإجتهاد الجماعی، بحثی از عباس کاشف الغطاء، منتشر شده در سایت مؤسسه کاشف الغطاء، بی‌تا. _ftn79 متن بحث را از اینجا بخوانید