رابطه فقه و حقوق (منابع مطالعاتی)
فقه و نظریه حقوقی • قواعد فقهی و قواعد حقوق • فقه و حقوق رومی‌ژرمنی
رابطه فقه و حقوق به تأثیر و تأثر متقابل این دو دانش در فرآیند استنباط احکام فقهی و حقوق موضوعه اشاره دارد. پژوهش در مراحل تاریخی تأثیرپذیری فقه از نظام‌های حقوقی باستان و همچنین تأثیر فقه در حقوق موضوعه کشورهای اسلامی از موضوعات مورد بررسی پژوهشگران در این زمینه بوده است. نسبت فقه با دانش حقوق، نسبت میان فقه و حقوق اسلامی، معنای حق در فقه اسلامی و نسبت میان قواعد فقهی و مبانی حقوق از جمله موضوعات پرتکرار در میان این پژوهش‌ها بوده است.
نسبت‌سنجی انواع فقه (فقه منصوص، فقه مأثور و فقه تفریعی) با روش‌های بنیادین حقوق (حقوق رومی ژرمنی، کامن‌لا، حقوق عرفی و حقوق نوشته)، تأثیر نسبت‌سنجی فقه و حقوق در اجتهاد فقهی معاصر نیز از پرسش‌های پیش روی این موضوع هستند. علاوه بر این می‌توان بررسی کرد که آیا تعاریف مختلف از «حق»، به ویژه تعریف‌های معاصر از آن، اثری در اجتهاد فقهی دارد یا خیر. آیا تفاوت احتمالی میان فقه و حقوق بر مبنای عدالت باعث تمایزهایی بنیادین (همچون تمایز در غایت) فقه و حقوق می‌گردد یا خیر؟
عبدالرزاق سنهوری از پیشگامان بررسی رابطه فقه و حقوق بوده و کتاب او «مصادر الحق فی الفقه الاسلامی» از منابع کلاسیک این حوزه به شمار می‌رود. در ایران نیز کتاب «قراءات فقهیة معاصرة فی الحقوق والقضاء»، نوشته محمود هاشمی شاهرودی و کتاب «زبان فقه و حقوق» نوشته احمد واعظی از آثار مهم این حوزه هستند. «رابطه فقه و حقوق» نوشته ابوالقاسم گرجی نیز از مقالات مهم این حوزه است.
بررسی رابطه فقه و حقوق از جهت‌های مختلفی موضوع بررسی مقالات و کتاب‌های فارسی و عربی بوده است؛ اما این مسئله در معنای محض خود، به دلیل گستردگیش، عموماً موضوع پایان‌نامه‌های دانشجویی قرار نمی‌گیرد.
کتاب‌ها
فارسی
- رابطه فقه و حقوق در الگوی کلان نظام اسلامی، تقریر و تحقیق نصیراله حسنلو، قم، اندیشه ناب ماندگار، پژوهشگاه فقه نظام، ۱۴۰۱ش.
- مقدمه علم فقه و حقوق اسلامی، کریم کوخایی‌زاده و محمدخالد نبی‌نیا، تهران، دادبخش، سال ۱۴۰۱ش. فهرست کتاب را اینجا بیینید.
- زبان فقه و حقوق، احمد واعظی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۹ش. فهرست کتاب را اینجا بیینید.
- جایگاه فقه در حقوق، علی اکبری، تهران، آرون، ۱۳۹۴ش. فهرست کتاب را اینجا ببینید.
- تامل در فقه؛ تحول در حقوق، ناصر قربان‌نیا، تهران، میزان، ۱۳۹۲ش. فهرست کتاب را اینجا ببینید.
- فقه اسلامی هیچ بدهکاری به حقوق روم ندارد، الدسوقی السید الدسوقی عید، ترجمه اکبر نایب‌زاده، قزوین، طه، ۱۳۸۷ش. فهرست کتاب را اینجا ببینید. (این اثر ترجمه کتاب «استقلال الفقه الاسلامی عن القانون الرومانی» است.)
- درآمدی بر قواعد فقه و حقوق، م‍ن‍ص‍ور ام‍ی‍رزاده ج‍ی‍رک‍ل‍ی، م‍ش‍ه‍د، ن‍ی‍ک‍و ن‍ش‍ر ب‍اژ، ۱۳۸۲ش.
- رابطه فقه و حقوق، مصطفی م‍ی‍راح‍م‍دی‌زاده، قم، حوزه علمیه قم، دف‍ت‍ر ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات اسلامی، مرکز ان‍ت‍ش‍ارات، ۱۳۸۰ش. فهرست کتاب را اینجا ببینید.
عربی
- التفریق بین حقوق الله تعالی وحقوق العباد فی الفقه الإسلامی، سلطان بن حذیفة بن عبد الله الطوالة، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۲۰۲۲م.
- الوجیز فی الحقوق العینیة فی ضوء الفقه الاسلامی والانظمة السعودیة، بلحاج العربی، اردن، دار الثقافة للنشر والتوزیع، ۲۰۱۴م.
- موقعیة حقوق الإنسان فی الفقه الإسلامی، حسن بن موسی الصفار، عربستان، مکتب الشیخ حسن الصفار، ۲۰۱۰ م کتاب را اینجا ببینید.
- الفقه و القانون، مقاربات فی خطابی الحق و الواجب (دوجلدی)، سیف‌الله صرامی، زین العابدین شمس‌الدین، بیروت، مرکز الحضارة لتنمیة الفکر الاسلامی، ۲۰۰۹م.
- حقوق یجب أن تعرف الحقوق الإسلامیة، محمد حسان، العربیة، مکتبة فیاض للتجارة والتوزیع، ۲۰۰۶م.
- الحقوق العرفیة العینیة الاسلامیة، دراسة مقارنة بین الفقه المالکی والقانون المغربی، محمد بن صالح صوفی، امارات، دارالقلم للطباعة والنشر والتوزیع، ۲۰۰۵م.
- قراءات فقهیة معاصرة فی الحقوق والقضاء، محمود الهاشمی الشاهرودی، الغدیر للدراسات والنشر السلسلة، ۲۰۰۳م.
- نظریة الحق بین الفقة الاسلامی والقانون الوضعی، أحمد محمود الخولی، قاهره، دارالاسلام للطباعة و النشر، ۲۰۰۳م.
- الحقوق والواجبات والعلاقات الدولیة فی الفقه الاسلامی، محمد رفأت عثمان، ۱۹۷۵م.
- مصادر الحق فی الفقه الاسلامی: دراسة مقارنة بالفقه الغربی الحدیث (شش جلد)، عبدالرزاق السنهوری، قاهره، جامعة الدول العربیة معهد الدراسات العربیة العالیة، ۱۹۵۴م. کتاب را اینجا ببینید.
مقاله‌ها
فارسی
- قواعد فقه پل میان فقه و حقوق، قاسم محمدی، سعادتنامه، دوره اول، شماره ۱، بهار۱۴۰۱ش. مقاله را اینجا ببینید.
- عدالت تقنینی از دیدگاه فقه امامیه و حقوق ایران، علی باقری و علیرضا حسنی و ولی رستمی، فصلنامه مبانی فقهی حقوق اسلامی، شماره ۲۳، بهار و تابستان ۱۳۹۸ش. مقاله را اینجا ببینید.
- تاثیر فقه اسلامی در شکل‌گیری حقوق کامن‌لا، حمزه امینی‌نسب و پرهام محمد عطاءالله، فصلنامه پژوهش‌های حقوقی، شماره ۳۵، پاییز ۱۳۹۷ش. مقاله را اینجا ببینید.
- فقه و حقوق اسلامی، فاطمه زینلی‌پور و اعظم رمرودی، فقه، حقوق و علوم جزا، شماره ۹، جلد ۱، پاییز ۱۳۹۷ش. مقاله را اینجا ببینید.
- دوگانگی منطق فقه و حقوق؛ جستاری آسیب‌شناسانه پیرامون یکسان انگاری حداکثری کاربرد قواعد اصولی در استنباط حقوقی، مرتضی فیاض، فصلنامه فقه اهل بیت، شماره ۹۲، زمستان ۱۳۹۶ش. مقاله را اینجا ببینید.
- قاعدۀ عدالت و انصاف و تاثیر آن بر فقه و حقوق موضوعه، علی‌اکبر غفاری و سیدحسن عابدیان و علیرضا عسگری، فصلنامه مطالعات فقهی و فلسفی، شماره ۳۲، زمستان ۱۳۹۶ش. مقاله را اینجا ببینید.
- تاملی در رجوع به فقه در قلمرو حقوق کیفری با تاکید بر فلسفه قانونگذاری و قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲ در نظام حقوقی ایران، سید علیرضا میربد، فصلنامه دین و قانون، شماره ۱۶، تابستان ۱۳۹۶ش. مقاله را اینجا ببینید.
- بررسی جایگاه و قلمرو فقه و قرآن از دیدگاه حقوق موضوعه، سهیلا سلطانی‌پور و سید حسن حسینی، فصلنامه مطالعات حقوق، شماره ۱۴، پاییز ۱۳۹۶ش. مقاله را اینجا ببینید.
- مبنای حق اسلامی لزوم پیروی از خدا، احمد اسماعیل‌تبار، فصلنامه دیدگاه‌های حقوق قضایی، شماره ۷۳ و ۷۴، بهار و تابستان ۱۳۹۵ش. مقاله را اینجا ببینید.
- خاستگاه وجودی حقوق طبیعی از نظر توماس آکویناس و حقوق فطری نزد فقهای امامیه، علیرضا فاضلی و اردوان ارژنگ و نجمه زکی‌خانی، پژوهش‌های هستی‌شناختی، سال چهارم، شماره ۷، بهار و تابستان ۱۳۹۴ش. مقاله را اینجا ببینید.
- حاکمیت اراده در فقه امامیه، نظام رومی ژرمنی و حقوق ایران؛ درآمدی مبنایی فلسفی، عطاءالله بیگدلی، دوفصلنامه پژوهشنامه حقوق اسلامی، شماره ۴۱، بهار و تابستان ۱۳۹۴ش. مقاله را اینجا ببینید.
- بررسی رابطه فقه و اخلاق و تطبیق آن با حقوق اسلامی، زینب موسوی سادات و سید محمدمهدی احمدی، فصلنامه مطالعات فقهی و فلسفی، شماره ۲۲، تابستان ۱۳۹۴ش. مقاله را اینجا ببینید.
- مواجهه فقه شیعه با قوانین عرفی و حقوق عمومی، علی گنجی، فصلنامه شهر قانون، شماره ۹، بهار ۱۳۹۳ش. مقاله را اینجا ببینید.
- تاثیر فقه اسلامی بر حقوق انگلیس، مرتضی مرادی گلستانی، ماهنامه دادرسی، شماره ۱۰۸، بهمن و اسفند ۱۳۹۳ش. مقاله را اینجا ببینید.
- مواجهه فقه شیعه با قوانین عرفی و حقوق عمومی، علی گنجی، فصلنامه شهر قانون، شماره ۹، بهار ۱۳۹۳ش. مقاله را اینجا ببینید.
- مطالعه تطبیقی بنیادهای تفسیر قوانین جزایی در فقه امامیه و حقوق غرب، محمدرضا ظفری، فصلنامه پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، شماره ۱، پاییز ۱۳۹۳ش. مقاله را اینجا ببینید.
- تعارض قوانین در فقه و حقوق اسلام از انکار تا اثبات، مصطفی دانش‌پژوه، دوفصلنامه فقه و مبانی حقوق اسلامی، سال چهل و ششم، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۳۹۲ش.مقاله را اینجا ببینید.
- بازتاب‌های اصل صحت در فقه و حقوق، سید محمدصادق طباطبایی و روح‌الله کیانی، فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، شماره ۳۲، تابستان ۱۳۹۲ش. مقاله را اینجا ببینید.
- رابطه فقه و حقوق، محمدعبدالصالح شاهنوش فروشانی، فصلنامه گفتمان حقوقی، شماره ۲۱ و ۲۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۱ش. مقاله را اینجا ببینید.
- رابطه فقه و حقوق، نادعلی عاشوری تلوکی و عباس راعی عزآبادی، نخستین همایش ملی فلسفه حقوق با تاکید بر فلسفه حقوق اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- منطق حقوق مدرن و اصول فقه؛ خاستگاه و کاربردهای متفاوت با مطالعه موردی در نظام حقوقی ایران، حسین سیمایی صراف، تحقیقات حقوقی، شماره ۵۵، پاییز۱۳۹۰ش. مقاله را اینجا ببینید.
- تقابل فقه و حقوق در اجرا، شیخ موحد علی، فقه و تاریخ تمدن، دوره ۶، شماره ۲۴، ۱۳۸۹ش. مقاله را اینجا ببینید.
- قلمرو فقه در حقوق موضوعه ایران، علیرضا یزدانیان، ماهنامه پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی، شماره ۲۱، پاییز و زمستان ۱۳۸۹ش. مقاله را اینجا ببینید.
- نسبت و رابطه دانش فقه و علم حقوق در نظام حقوقی ایران، سید ابوالقاسم نقیبی، دوفصلنامه آموزه‌های فقه مدنی، شماره ۲، بهار و تابستان ۱۳۸۸ش. مقاله را اینجا ببینید.
- بررسی رابطه فقه و حقوق و علل پیشرفت حقوق در مقابل فقه، مژگان صادقی‌پور، دومین همایش بین‌المللی مطالعات جهانی علوم انسانی با رویکرد فرهنگی اجتماعی، شماره ۱، ۱۳۸۷ش.
- رابطه فقه و حقوق، علی‌اکبر فیاض، فصلنامه سفیر نور، شماره ۲، تابستان ۱۳۸۶ش. مقاله را اینجا ببینید.
- تعامل فقه و حقوق، حسن علی انوری، جامعه فردا، شماره ۲، پاییز ۱۳۸۵ش. مقاله را اینجا ببینید.
- درآمدی بر ارتباط فقه و حقوق، حسین ناصری، فصلنامه الهیات و معارف اسلامی (مطالعات اسلامی)، شماره ۶۴، ۱۳۸۳ش. مقاله را اینجا ببینید.
- مبنای قانونمندی انسان در فقه امامیه، احمد اسماعیل‌تبار، دوماهنامه رواق اندیشه، شماره ۱۷، ۱۳۸۲ش. مقاله را اینجا ببینید.
- فقه و حقوق اسلامی، سید احمد میرخلیلی، فصلنامه قبسات، شماره ۱۵ و ۱۶، بهار و تابستان ۱۳۷۹ش.
- رابطه فقه و حقوق، ابوالقاسم گرجی، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، شماره ۳، پاییز ۱۳۷۸ش. مقاله را اینجا ببینید.
- مقایسه‌ای میان حقوق اسلام و غرب «حقوق خیالی»: مسئله جرم در فقه اسلامی و حقوق غرب، محمد مجتهد شبستری، درسهایی از مکتب اسلام، سال ششم، شماره ۴، بهمن ۱۳۴۳ش. مقاله را اینجا ببینید.
- مقایسه‌ای میان حقوق اسلام و غرب «حقوق خیالی»: مسئله جرم در فقه اسلامی و حقوق غرب، محمد مجتهد شبستری، درسهایی از مکتب اسلام، سال ششم، شماره ۲، آذر ۱۳۴۳ش مقاله را اینجا ببینید.
عربی
- القانون التونسی و التشریع الإسلامی، یوسف الرزقی، أعمال الندوة العلمیة: مسائل فی فقه القانون المدنی المعاصر، ۲۰۱۴م.
- إسهامات الفقه الاسلامی فی تطویر قواعد القانون الدولی الانسانی، حمام محمد، مجلة الحقوق والعلوم الانسانیة (الجزایر)، دروه ۱۰، ۲۰۱۷م. مقاله را اینجا ببینید.
- معالم العلاقة بین الفقه والقانون، خالد الغفوری، مجلة الفقه المقارن، شماره ۲ و ۳، ۲۰۱۴م. مقاله را اینجا ببینید
- إسهامات الفقهاء المغاربة فی تطویر قواعد القانون الإنسانی: حق الکد و السعایة أنموذجاً، أحمد ذیب، مجلة الحقوق والعلوم الإنسانیة (الجزایر)، شماره ۱۶، ۲۰۱۳م.
- بناء أصول القانون وفقا لأصول الفقه الإسلامی: دلالة الحروف علی المعانی و الأحکام، سیف الدین الیاس حمدتو أرباب علی، هویدا خلف الله حسین، مجلة العدل (سودان)، سال ۱۳، شماره ۳۳، ۲۰۱۱م.
- تطور القواعد الفقهیة من ظاهرة إلی علم و اثر ذلک فی الفقه و القانون، محمد عبدالرحمن المرعشی، المسلم المعاصر(مصر)، دوره ۳۲، شماره ۱۲۸، ۲۰۰۸م/ ۱۴۲۹ق.
- الفقه و الحقوق الاسلامیة النواقص و المتطلبات، محمود محمدی عراقی، التوحید، العدد ۱۱۴، شعبان ۱۴۲۵ق.
- مبدأ القانون الاقتصادی الخاص فی الفقه الإسلامی، محمد محسوب، مجلة البحوث القانونیة والاقتصادیة (مصر)، دوره ۸، شماره ۱۵، ۱۹۹۹م.
- دور الشریعة الإسلامیة و الفقه الإسلامی کمصدر لقانون المعاملات المدنیة الإماراتی، جاسم علی سالم الشامسی، مجلة الحقوق (کویت)، دوره ۲۳، شماره ۱، ۱۹۹۹م/ ۱۴۱۹ق. مقاله را اینجا ببینید.
- دعوة تأثر الفقه الإسلامی بالقانون الرومانی، عبدالله العلی الرکبان، أضواء الشریعة (عربستان)، شماره ۱۴، ۱۹۸۳م / ۱۴۰۳ق.
- مکانة الفقه الإسلامی فی القانون الدولی العام، محمد رشید راغب قبانی، الفکر الإسلامی (لبنان)، دوره ۵، شماره ۹، ۱۹۸۰م/ ۱۴۰۰ق.
- مصادر الحق فی الفقه الإسلامی للدکتور عبدالرزاق أحمد السنهوری: تجربة حاسمة فی اسلوب دراسة الفقه الإسلامی، محمد زکی عبدالبر، أضواء الشریعة (عربستان)، شماره ۸، ۱۹۷۷م / ۱۳۹۷ق.
- الشریعة و القانون الوضعی فی المجتمعات الاسلامیة، محمد البهی، مجلة مصر المعاصرة (مصر)، دوره ۶۸، شماره ۳۶۹، ۱۹۷۷م.
- الفقه الاسلامی لم یتأثر بالقانون الرومانی، محمد حمید الله، مجلة الحج والعمرة (عربستان)، دوره ۱۲، سال ۱۷، ۱۹۶۳م / ۱۳۸۳ق.
- اثر الفقه الاسلامی فی القوانین الغربیة: نظریة التعسف فی استعمال الحق، کامل أمین، مجلة الحج والعمرة (عربستان)، سال ۱۱، دوره ۱۲، ۱۹۵۹م/ ۱۳۷۹ق.
سایر
- Brokerage in Jurisprudence and Law (الوساطة فی الفقه والحقوق)، عاطفه محرری، محمد أبو عطا، حمید مسجد سرایی، مهدی ذوالفقاری، مجلة الکلیة الإسلامیة الجامعة (عراق)، ۲۰۱۹م / ۱۴۴۰ق.
پایان‌نامه‌ها
فارسی
- مطالعه تطبیقی در فقه امامیه، فقه عامه، حقوق مصر و فرانسه، مجید بنایی اسکویی، کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، ۱۳۸۱ش. پایان‌نامه را اینجا ببینید.
عربی
- تحلیل و تقویم الکتاب الأول و الثانی من قانون الأحوال الشخصیة الیمنی فی میزان الفقه الإسلامی، إیمان بنت علی صالح زمام، رساله دکتری، سودان، جامعة أم درمان الاسلامیة، کلیة الشریعة والقانون، ۲۰۱۴م/ ۱۴۳۵ق.
سایر منابع
فارسی
- رابطه فقه و حقوق، محسن کدیور. مقاله را اینجا را ببینید.
- باید لباس حقوق را بر تن فقه بپوشانیم، نشست دوره‌ای اساتید حوزه علمیه. گزارش نشست را اینجا ببینید.
- نشست «رابطه فقه و حقوق در الگوی کلان نظام اسلامی»، گزارش نشست را اینجا ببینید.
- معضلات تعامل فقه و حقوق در ایران، دکتر ناصر کاتوزیان. _دکتر_ناصر_کاتوزیان فیلم نشست را اینجا ببینید.
عربی
- النظریات القانونیة المقتبسة من الفقه الإسلامی فی النظام القانونی الأنجلو أمریکی، برهام محمد عطا الله. یادداشت را اینجا ببینید.
- أصول القانون الغربی مقارنة بأصول الفقه الإسلامی: معالم عامة، دکتور حسام الدین خلیل فرج محمد، عطیات فارس عبد الحمید عبد العال، صفحه را اینجا ببینید.
- الفرق بین الحق والحکم فی الفقه الإمامی، للشیخ محمد واعظ زاده الخراسانی صفحه را اینجا ببینید.
- فی اختتامیة مؤتمر «الفقه والقانون»، تناول آیة الله جوادی آملی:تبیین العلاقة بین الفقه والقانون ودور الفقهاء فی هذه العلاقة (ترجمه از فارسی) صفحه را اینجا ببیبنید.
- الفرق بین الفقه الإسلامی والقوانین الوضعیة صفحه را اینجا ببینید.
- مؤتمر کلیة الحقوق الثانی، حقوق الإنسان فی الشریعة والقانون: التحدیات والحلول، جامعة الزرقاء الأهلیة، کلیة الحقوق، ۲۰۰۲م.