قاعده عدل و انصاف (منابع مطالعاتی)
قاعده عدل و انصاف از جمله قواعد فقهی موثر در استنباط احکام دانسته شده که آثار زیادی در فقه دارد. این قاعده مستندِ برخی از فقهای معاصر برای صدور فتوا و همچنین حقوق‌دانان برای اظهار نظر حقوقی قرار گرفته است. به گفته محققان، استناد به قاعده عدل و انصاف اولین بار توسط سید محمد عاملی صاحب کتاب مدارک الاحکام صورت گرفت و بیشتر در دوران معاصر قاعده بودن آن مطرح شده است. این قاعده را در همه ابواب فقهی جاری می‌دانند. برخی فقها مانند سید ابوالقاسم خوئی این قاعده را قبول ندارند.
درباره تأثیر قاعده عدل و انصاف در فقه معاصر، کتاب‌ها، مقالات و پایان‌نامه‌هایی به رشته تحریر در آمده که در این صفحه جمع‌آوری شده است.
کتاب‌ها
فارسی
- انصاف از منظر فقه و حقوق اسلامی، عیسی حقی، تهران، انتشارات اولین‌ها، ۱۴۰۲ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- انصاف‌ورزی در فقه و حقوق، زینب نفر، تهران، انتشارات مجد، ۱۴۰۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- عدل و احسان در قوانین کیفری اسلام: (برگرفته از آیه ۹۰ سوره مبارکه نحل)، عطیه پورخرمی، تهران، نشر سنجش و دانش، ۱۴۰۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تاملاتی فقهی در قاعده‌انگاری عدل و انصاف، صالح منتظری، تهران، گنچ دانش، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- قاعده عدالت در فقه امامیه: گفت و گو با جمعی از اساتید حوزه و دانشگاه، حسنعلی اکبریان، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- جستاری فقهی و حقوقی پیرامون قاعده عدالت، حسین پندار، کرج، موسسه نشر سیمرغ آسمان آذرگان، ۱۳۹۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- انصاف و نقش آن در حقوق خصوصی در ایران و فقه امامیه، احمد ولی‌پور، تهران، اندیشه طلایی، ۱۳۹۵ش.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- قاعده عدالت و نفی ظلم: به ضمیمه گفت و گو با حضرت آیه‌الله العظمی صانعی (مدظله)، هادی قابل جامی، قم، نشر فقه الثقلین، ۱۳۹۳ش.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- قاعده فقهی عدالت با تقریظ آیه‌الله سیدمحمدمهدی موسوی خلخالی، مسعود ضیائی، علی الهی خراسانی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۹۲ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- عدالت به مثابه قاعده همراه با قواعد: لاضرر، لاحرج، عدل و انصاف و ...، سید محمد اصغری، تهران، نشر اطلاعات، ۱۳۸۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- قاعده عدالت در فقه امامیه، حسنعلی اکبریان، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
سایر زبان‌ها
- انصاف و عدالت در اسلام، Equity and Fairness in Islam، Mohammad Hashim Kamali، Cambridge، The Islamic Texts Society، 2005.
مقاله‌ها
فارسی
- واکاوی مبانی تقسیم مساوی بیت المال با تکیه بر قاعده عدل و انصاف، حمید بذرپاچ و حجت عزیزاللهی، فصلنامه فقه و حقوق نوین، شماره ۹، سال ۳، بهار ۱۴۰۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- عدالت و ابواب فقهی آن در فقه اسلامی، سجاد سمندری، فصلنامه پژوهش‌های حقوق تطبیقی عدل و انصاف، شماره ۱۲، ۱۴۰۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی قاعده عدل و انصاف از دیدگاه فقه اسلامی، غلامرضا اسدی و زهرا مسیبیان، ماهنامه پژوهش و مطالعات علوم اسلامی، شماره ۱۵، ۱۳۹۹ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نقد و بررسی مبانی فقهی دیدگاه مشهور در مفهوم‌شناسی عدالت فقهی، رامین فغانی و محمدمهدی زارعی و سعید ابراهیمی و علی‌اکبر ایزدی فرد، فصلنامه پژوهش‌های فقهی، دوره ۱۶، شماره ۲، ۱۳۹۹ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- جریان قاعدۀ نفی ظلم در فقه عدلی‌مسلک، محمد سلطانی رنانی، فصلنامه مطالعات حقوق تطبیقی معاصر، شماره ۲۱، ۱۳۹۹ش. مقاله را از اینجا ببینید
- کاربرد انصاف در فقه خانواده، محمد اسحاقی و فریبا حاجی علی و زینب نفر، فصلنامه مطالعات راهبردی زنان، شماره ۸۸، ۱۳۹۹ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مفاد قاعده عدالت از دیدگاه استاد مطهری، سید علی حسینی و سید امرالله حسینی، دوفصلنامه فقه میان رشته‌ای اجتماعی، شماره ۱۷، ۱۳۹۹ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی قاعده عدالت از دیدگاه فقه امامیه، علیرضا محمدبیکی و مهری توتونچیان، فصلنامه مطالعات فقه افتصادی، شماره ۳، ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی فقهی قاعده عدالت اجتماعی، عباس سلیمانی و محمدعلی راغبی، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۹۱، ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی تطبیقی اصل انصاف و اصول عدل و انصاف، انسیه مطیعی و مسعود البرزی ورکی، فصلنامه پژوهش های حقوق تطبیقی، شماره ۳، سال ۲۲، پاییز ۱۳۹۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- قاعدۀ عدالت و انصاف و تاثیر آن بر فقه و حقوق موضوعه، علیرضا عسگری و علی‌اکبر غفاری و سید حسن عابدیان، فصلنامه مطالعات فقهی فلسفی، شماره ۳۲، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نقش‌یابی عدالت در اجتهاد فقهی در پرتو بررسی چالش حکمت‌انگاری عدالت در خطابات قرآنی، علی الهی خراسانی و حمیدرضا تمدن، فصلنامه فقه، شماره ۸۷، ۱۳۹۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی اعتبار قاعدۀ عدالت در موارد منصوص و غیرمنصوص، سیف‌الله صرامی، فصلنامه فقه، شماره ۸۷، ۱۳۹۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نسبت قاعدۀ عدالت با قواعد فقهی دیگر، سید محمود طباطبائی، فصلنامه فقه، شماره ۸۷، ۱۳۹۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تأملاتی فقهی در قاعده‌انگاری عدل و انصاف، صالح منتظری و محمدمهدی زارعی و محمد محسنی دهکلانی، فصلنامه پژوهش‌های فقهی، دوره ۱۲، شماره ۴، ۱۳۹۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نقش عدالت در فرآیند استنباط اول و دوم، ابوالقاسم علیدوست، فصلنامه فقه، شماره ۸۱، ۱۳۹۳ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- درآمدی بر تطبیق قاعده عدالت، سید محمود صادق‌زاده طباطبایی، فصلنامه فقه و اصول، شماره ۹۸، ۱۳۹۳ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- پژوهشی پیرامون قاعدۀ عدل و انصاف، علی‌مظهر قراملکی و علی دادخواه، فصلنامه پژوهش‌های فقهی، دوره ۹، شماره ۱ و ۲، ۱۳۹۲ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- قاعده فقهی، حقوقی انصاف، معصومه مظاهری و زهرا آل اسحق، فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، شماره ۲۷، ۱۳۹۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- قلمرو مصلحت و عدالت در تزاحم احکام و حقوق زنان، سید حمید جزایری و محمد عشایری منفرد، فصلنامه مطالعات راهبردی زنان، شماره ۵۴، ۱۳۹۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- انصاف و عدالت از دیدگاه فقهی، رحیم وکیل‌زاده و اسماعیل صغیری و رمضان دهقان، فصلنامه فقه و مبانی حقوق اسلامی، شماره ۵، ۱۳۸۹ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- عدالت به مثابه قاعده فقهی و حقوقی، سید محمد اصغری، فصلنامه مطالعات حقوق خصوصی، دوره ۳۹، شماره ۱، ۱۳۸۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- قاعده عدل و انصاف، علی الهی خراسانی، فصلنامه جستار، شماره ۲۰، ۱۳۸۷ش. مقاله را از اینجا ببینید
- بررسی قاعده عدل و انصاف و آثار آن، علی محامد، فصلنامه پژوهش‌های کلامی فلسفی، شماره ۳۰، ۱۳۸۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- جایگاه عدالت در استنباط مسائل فقهى حقوقى زنان، محمد سروش محلاتی، ماهنامه پیام زن، شماره ۱۵۵، ۱۳۸۳ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- عدالت به مثابه قاعده فقهى، مهدی مهریزی، نشریه نقد و نظر، شماره ۱۰-۱۱، ۱۳۷۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
عربی
- العدالة بوصفها قاعدة فقهيّة، مهدی مهریزی، ترجمه حسن علی الهاشمی، مندرج در سایت نصوص معاصرة، ۲۰۲۱م. لینک مقاله
- بحث في قاعدة العدل والإنصاف، علی عقیل الجمری، مجلة رسالة القلم، شماره ۵۵، ۲۰۱۸م. لینک مقاله
- قاعدة العدل و الإنصاف، سید حسن طاهری خرم‌آبادی، فصلنامه پژوهش‌های اصولی، شماره ۷، ۱۳۸۶ش. لینک مقاله
- من قواعد العدل والأنصاف في التشريع الإسلامي، محمد بن إبراهيم بوزغيبة، تونس، مجلة التنوير، ۲۰۰۷م.
پایان‌نامه‌ها
فارسی
- بررسی قاعده عدل و انصاف در فریقین، فهیمه سادات محمدی، کارشناسی ارشد، دانشگاه قم، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۹۸ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- جایگاه و تأثیر عدالت و انصاف در حقوق موضوعه ایران با تأکیدبر رویه قضایی ایران، هادی عبدلی، کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شاهرود، دانشکده علوم انسانی، ۱۳۹۸ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- نقش عدالت و انصاف در تکمیل و تفسیر قرارداد، پیمان مجیبی، کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بین‌المللی بندر انزلی، گروه حقوق، ۱۳۹۸ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- بررسی قاعده عدل و انصاف در فریقین، فهیمه السادات محمدی، کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه قم، ۱۳۹۸ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- جایگاه قاعده عدل و انصاف در تعهدات غیرقراردادی با تأکید بر رویه قضایی، وحید راسخی، کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت، ۱۳۹۸ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- تحلیل فقهی و حقوقی قاعده عدالت، سید محمدحسین تقوی اقدم، کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر قدس، دانشکده علوم انسانی، ۱۳۹۷ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- بررسی احکام قاعده عدالت از منظر فقه شیعه، محمد کدوری، کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بم، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۷ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- میزان و چگونگی نقش قاعده عدالت در قانونگذاری و قضاوت، علی آخوندی، کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تفت، ۱۳۹۶ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- بررسی قاعده عدل و انصاف در مسئولیت‌های قراردادی، رضا فرج‌زاده، کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمی، ۱۳۹۴ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- قاعده عدالت در فقه اسلامی، مرضیه ابراهیمی، کارشناس ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی٬ واحد دماوند، دانشکده علوم انسانی، ۱۳۹۴ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- بررسی قاعده عدالت و انصاف در فقه و حقوق با رویکردی بر نظر آیت‌الله سید محمد موسوی بجنوردی، به‌آفرین افشارپور، کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران شمال، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۹۳ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- جایگاه عدالت به مثابه قاعده فقهی نزد مذاهب اسلامی، مهدیه میان‌محله، کارشناسی ارشد، دانشگاه ادیان و مذاهب، دانشکده مذاهب اسلامی، ۱۳۹۲ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- بررسی فقهی قاعده عدل و انصاف، محمدرضا علی‌یاری، کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد سبزوار، دانشکده علوم انسانی، ۱۳۹۲ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- اعتبار و قلمرو قاعده عدالت در فقه از منظر کتاب و سنت، سیدمحمود صادق‌زاده طباطبایی، دکتری، دانشکده علوم حدیث، ۱۳۹۱ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- قاعده عدالت از منظر فقه امامیه، محمد داستین، کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد یاسوج، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۹۰ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- قاعده عدل و انصاف (بررسی حقوقی و فقهی)، معصومه مظاهری، دکتری، مدرسه عالی و دانشگاه شهید مطهری، ۱۳۸۹ش.
- بررسی فقهی و حقوقی قاعده عدل و انصاف، علی دادخواه، کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۸۹ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- قاعده فقهی "عدالت و انصاف" در فقه اسلامی و بررسی تطبیقی آن در نظام حقوقی کامن لا، محمدجواد اکبری، کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم - تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۸۷ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- قاعده عدل و انصاف، علی‌موسی صادقی، کارشناسی ارشد، جامعة المصطفی العالمیه، مرکز قم، ۱۳۸۳ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
عربی
- اختيار قواعد العدالة والانصاف لحل منازعات التجارة الدولية، محمد توفيق علي محمد فهمي، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در مصر، جامعة عين شمس، كلية الحقوق، ۲۰۰۶م.
- مبدأ العدالة في الفقه الامامي، نرجس صالح صاحب الموسوي، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در عراق، جامعة کربلاء، كلية العلوم الاسلامية، ۲۰۱۹م. لینک پایان‌نامه
سایر منابع
- بررسی قاعده عدل و انصاف، درس خارج فقه آیت الله سبحانی، از ۱۳۹۲/۹/۱۲ تا ۱۳۹۲/۹/۲۰ش. جلسه اول، جلسه دوم، جلسه سوم، جلسه چهارم، جلسه پنجم، جلسه ششم
- مقایسه قاعده عدالت با قاعده لاضرر، گفتگو با حجت‌الاسلام و المسلمین محمدتقی شهیدی، به کوشش حسنعلی اکبریان، شماره ۵۶، ۱۳۸۷ش. لینک گفتگو