فقه مقاصدی (منابع مطالعاتی)
فقه مقاصدی یا غایت‌گرا به روشی از استنباط احکام اطلاق می‌شود که فقیه در آن با کشف مقاصد کلی شریعت به دنبال صدور حکم فقهی است.
این روش بیشتر نزد فقهای اهل‌سنت رایج است. پذیرش تأثیرگذاری مقاصد شریعت در استنباط فقهی باعث تغییر فتاوای فقهی خواهد شد؛ زیرا معیار جدیدی برای ارزیابی فتوای حاصل از ظواهر ادله در اختیار فقیه خواهد گذاشت. نزدیک بودن نظریه مقاصد الشریعه با قیاس فقهی، باعث شده این مفهوم چندان در منابع متقدم شیعی مورد توجه قرار نگیرد؛ ولی در دوران متأخر، پژوهش‌هایی توسط فقهای شیعه نسبت به این موضوع صورت گرفته است. در میان عالمان اهل‌سنت ابن عاشور و احمد الریسونی از جمله قائلان به فقه مقاصدی هستند. در میان علمای شیعه این نظریه مخالفان و موافقانی دارد که مبسوط‌ترین اثر منتشر شده از موافقان شیعی، کتاب الاجتهاد المقاصدی و المناطی اثر حیدر حب‌الله است.
در این بحث چند پرسش، مطرح است از جمله اینکه حجیت این نوع استنباط چگونه ثابت می‌شود؟ آیا این مقاصد می‌توانند در استنباط فقهی مؤثر باشند یا صرفاً باید نگاه تحلیلی به آنها داشت؟ پذیرش این روش چه تأثیری در احکام خواهد گذاشت؟ آیا انتقاد مصلحت اندیشی به این روش وارد است؟ و....
منابع ذیل در جواب از سؤالات فوق گردآوری شده است.
کتاب‌ها
فارسی
- رهیافتی نو به مقاصد شریعت در استنباط فقهی، حامد فلاحتی، مشهد، حوزه علمیه خراسان، ۱۴۰۲ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- اجتهاد و فتوا: اهمیت، شرایط، تطبیق عملی در دنیای معاصر و اثرات دیدگاه مقاصدی در کنترل و تجدید آنها، علی‌محمدالدین قره‌داغی، مترجم: محمد ملازاده، تهران، انتشارات افق علم، ۱۴۰۰ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- فقه مقاصدی و حقوق انسان: پاسخ به چالشهای حقوق بشری معاصر، محمد اسعدی، قم، حکمت‌گستر، ۱۴۰۰ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- فقه مقاصدی و حقوق زنان: پاسخ به چالشهای حقوق بشری معاصر، محمد اسعدی، قم، حکمت‌گستر، ۱۴۰۰ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- فقه مقاصدی؛ بررسی نقش مقاصد شریعت در پویایی فقه، محمد اسعدی، قم، حکمت‌گستر، ۱۳۹۹ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- تأملی بر فلسفه مجازات در مقاصد شریعت، فاطمه السادات حسینی، قم، انتشارات ابتکار دانش، ۱۳۹۷ش.
- نقش مقاصد شریعت در تأثیر مقتضیات زمان بر سیاست کیفری اسلام، سید محمدعلی احمدی ابهری، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۶ش.
- اهداف دین دیباچه‌ای بر مفهوم و جایگاه مقاصد الشریعه در فقه اسلامی، نورالدین بن مختار الخادمی، ترجمه: سهیلا رستمی، تهران، نشر احسان، ۱۳۹۶ش. این کتاب ترجمه کتاب علم المقاصد الشرعیة است. صفحات ابتدایی این کتاب را از اینجا ببینید
- نقد و بررسی فقه مقاصدی از نظرگاه اهل سنت، محمدعلی قاسمی و احمد خوانساری، مؤسسه فقهی ائمه اطهار(ع)، قم، ۱۳۹۵ش.
- اجتهاد مقاصدی، حسین درویشی‌پور، ارومیه، دار الاخلاص، ۱۳۹۳ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- اجتهاد مقاصدی، مهدی گرامی‌پور، تهران، انتشارات سنجش و دانش، ۱۳۹۱ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
عربی
- الاجتهاد المقاصدی و المناطی، حیدر حب‌الله. دار روافد، لبنان، ۲۰۲۰م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مقاصد الشریعة و دورها فی عملیة الإستنباط عند الفریقین، السید حیدر الحسینی، قم، المصطفی، ۱۳۹۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
مقاله‌ها
فارسی
- چیستی و تطور نظریه مقاصد الشریعه، فرزاد پارسا، فصلنامه حبل المتین، شماره ۴۰ و ۴۱، پاییز و زمستان ۱۴۰۱ش. اطلاعات مقاله را از اینجا ببینید
- کشف رویکرد مقاصدی حقوق کیفری اسلام از نظر فقه امامیه، حسین یار احمدی و لیلا همینی و رضا بیرانوند، ماهنامه جامعه‌شناسی سیاسی ایران، سال پنجم، شماره ۱۲، ۱۴۰۱ش. مقاله را از اینجا ببینید
- مقاصد شریعت و چالش های جهان معاصر، ضرورت بازخوانی مولفه های مقاصدی با رهیافت مدرن، سیف اله رحیمی، رحمت فرحزادی، جبرئیل امیدی، ماهنامه جامعه‌شناسی سیاسی ایران، ۱۴۰۱ش. اطلاعات مقاله را از اینجا ببینید
- نقد و بررسی دلیل سنت در فقه مقاصدی عامه، احمد خوانساری، فصلنامه پژوهش‌های تصولی، شماره ۲۹، دوره ۸، اسفند ۱۴۰۰ش. مقاله را از اینجا ببینید
- تحلیل مقاصدی مماثلت در قصاص در پرتو فقه مذاهب اسلامی، رحیم وکیل زاده و جبرائیل فولادیان قراخانلو و حمید عیوضی، فصلنامه مطالعات فقه اقتصادی، شماره ۵، سال ۳، شماره زمستان ۱۴۰۰ش. مقاله را از اینجا ببینید
- تبیین ظرفیت‌های فقه مقاصدی در پشتیبانی از نظام قانون‌گذاری جمهوری اسلامی ایران، محمدرضا ملایی و احمد رهدار و منصور میراحمدی، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی، دوره ۱۸، شماره ۶۶، پاییز ۱۴۰۰ش. مقاله را از اینجا ببینید
- حقوق زنان در خوانش مقاصدی «طاهر الحدّاد»، احمد فلاحی، دوفصلنامه مطالعات تطبیقی فقه و اصول مذاهب، دوره ۴، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۴۰۰ش. مقاله را از اینجا بخوانید
- پویایی فقه از رهگذر مقاصد شریعت با نظری بر آرای امام خمینی، زهره حاجیان فروشانی، فصلنامه پژوهشنامه متین، سال بیست و دوم، شماره ۸۶، بهار ۱۳۹۹ش. مقاله را از اینجا بخوانید
- کاوشی نو در نقش‌یابی اهداف شریعت در منطقة الفراغ با تکیه بر آراء شهید صدر، آیت‌الله شمس الدین و آیت‌الله سیستانی، حمیدرضا تمدن و حسنعلی سعدی، پژوهشنامه میان‌رشته‌ای فقهی، شماره ۱۴، ۱۳۹۸ش. مقاله را از اینجا ببینید
- حقوق اساسی در اندیشه فقیهان مقاصدی، محمد اسعدی، دوفصلنامه مطالعات اندیشه معاصر مسلمین، شماره ۸، ۱۳۹۷ش. مقاله را از اینجا ببینید
- مقاصد شریعت و جایگاه آن در استنباط حکم شرعی، نوشته سید ابوالقاسم نقیبی، در فصلنامه پژوهش‌های فقهی، سال ۱۳، شماره ۲، تابستان ۱۳۹۶ش. از اینجا می‌توانید مقاله را ببینید
- بررسی اعتبار مقاصد شریعت در آثار فقهای امامیه با تأکید بر دیدگاه امام خمینی، نوشته مهدی شوشتری و سید محمد حیدری خورمیزی، در دوفصلنامه پژوهشنامه امامیه، شماره ۶، پاییز و زمستان ۱۳۹۶. از اینجا می‌توانید مقاله را بخوانید
- بررسی تطبیقی نظریه مقاصد شریعت با اهداف شریعت از منظر تفکر شیعه و اهل سنت، علیرضا حیدرزاده، فصلنامه مطالعات فرهنگی در دانشگاه اسلامی، شماره ۷۲، ۱۳۹۶ش. مقاله را از اینجا ببینید
- رویکرد عدلیه‌ای به نظریه مقاصد و پیامدهای حقوق بشری، سید محمدقاری سیدفاطمی، فصلنامه تحقیقات حقوقی، شماره ۷۵. ۱۳۹۵ش. مقاله را از اینجا بخوانید
- بررسی حکم موسیقی بر اساس مقاصد شریعت، جمال فرزند وحی و طیب مرادی ده چراغی، و سیدنورالدین حسینی، دوفصلنامه فقه مقارن، شماره ۶، پاییز و زمستان ۱۳۹۴ش. مقاله را از اینجا ببینید
- کارکرد مقاصد شریعت در توسعه و تعمیق فقه امامیه، مهدی شوشتری و حسین ناصری مقدم، دوفصلنامه پژوهشنامه امامیه، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۳۹۴ش. مقاله را از اینجا ببینید
- الگوی اسلامی رسانه‌های خدمتگزارد دولتی، نظریه مقاصد شریعت در سیاست‌گذاری رسانه، مختار جعفری، ارائه شده در چهارمین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت. ۱۳۹۴ش. مقاله را از اینجا ببینید
- بررسی و نقد دیدگاه تأثیر مقاصد شریعت بر اسناد استنباط، احمد حسنی، فصلنامه فقه اهل بیت، شماره ۷۴، تابستان ۱۳۹۲ش. مقاله را از اینجا ببینید
- فقه مقاصدی و حجیت آن (با نگاهی به شیوه شهید صدر)، محمدعلی تسخیری، مجله اندیشه تقریب، شماره ۱۸، بهار ۱۳۸۸ش. مقاله را از اینجا ببینید
- اهداف علم فقه، سعید ضیائی‌فر، فصلنامه فقه، شماره ۵۷، پاییز ۱۳۸۷. از اینجا می‌توانید مقاله را ببینید
- فقه و مقاصد شریعت، ابوالقاسم علیدوست، فصلنامه فقه اهل بیت، شماره ۴۱، ۱۳۸۴ش. مقاله را از اینجا ببینید
- اهداف دین، درنگی در نظریة المقاصد عند الامام الشاطبی، سید حسن اسلامی، نقد و نظر، شماره ۵، ۱۳۷۴ش. مقاله را از اینجا ببینید
عربی
- المقاصد و فقه الملازمة دراسة نظرية تطبيقية، بوشامة غالي و حمزة العيدية، مجلة العلوم الاجتماعية والانسانية، مجلد ۱۲، شماره ۲، ۲۰۲۲م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مراجعة مقاصدية لقضية الجمع بين العقود، عبدالعظیم أبو زید، مجلة كلية الشريعة والدراسات الإسلامية، جامعة قطر، مجلد ۴۰، شماره ۲، ۲۰۲۲م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- القواعد المقاصدية المؤثرة في أحكام نوازل العبادات المستنبطة من القرآن الكريم دراسًة وتطبيًقا، صالح بن سلیمان صالح العبیدی، شماره ۱۱۶، ۲۰۲۰م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- أثر المقاصد الشرعیة فی الجمع و الترجیح بین الأدلة المتعارضة: دراسة اصولیة تطبیقیة، حمدان موسی، مجلة جامعة الشارقة، مجلد ۱۷، شماره ۱، ۱۴۴۱ق. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نظریة مقاصد الشریعة و أثرها فی بناء المجتمع، عباس علی حمید العبیدی، مجله الأستاذ، شماره ۲۰۳، ۱۴۳۳ق، کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مقاصد الشریعة و أثرها فی العقود، عقد الإجارة المنتهیة بالتملیک نموذجا، یوسف آدم المدنی، مقالات کنفرانس بین‌المللی بانکداری اسلامی، سال ۲۰۱۰م، کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
پایان‌نامه‌ها
فارسی
- بررسی جایگاه مقاصد شریعت در تشریع احکام کیفری اسلام از منظر فقه امامیه، دکتری، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه مازندران، ۱۴۰۱ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- واکاوی اندیشه مقاصدی در فقه امامیه با تآکید بر سیر تاریخی فقه، دکتری، رضا سمیعی، دانشکده مذاهب، دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۴۰۰ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- بررسی رویکرد مقاصدی به فقه در کارآمدی نظام سیاسی، محمدرضا ملایی، دکتری، دانشکده تاریخ و مطالعات سیاسی، دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام، ۱۴۰۰ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- ظرفیت‌شناسی فقه مقاصدی در مسایل مستحدثه فقه خانواده، زکیه محقق، کارشناسی ارشد، جامعه المصطفی العالمیه، مجتمع آموزش عالی مشهد مقدس، ۱۴۰۰ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- تأثیر اعتقاد بر حرمت دم با رویکرد مقاصدی از دیدگاه مذاهب اسلامی، اسری حکمتی، کارشناسی ارشد، دانشکده فقه و حقوق، دانشگاه مذاهب اسلامی، ۱۳۹۹ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- شرایط و ضوابط مقاصد شریعت در استنباط حکم شرعی از منظر مذاهب خمسه، بهادر نوری، ارشد، جامعة المصطفی العالمیة، واحد گرگان، ۱۳۹۹ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- نقش فقه مقاصدی از دیدگاه مذاهب در حل چالشهای حقوق بشری جوامع اسلامی، محمد اسعدی، دکتری، دانشکده مذاهب، دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۹۸ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- تحلیل کیفرهای حدی بر مبنای فقه مقاصدی؛ ضرورتها، ظرفیتها و پیامدها، کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۹۸ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- روش‌شناسی فقه امامیه در حل چالشهای مسائل مستحدثه جزایی با تأکید بر مقاصد شریعت، هادی رحیمی، دکتری، دانشگاه خوارزمی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ۱۳۹۷ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- نقش‌یابی مقاصد شریعت در اجتهاد شیعی و جایگاه آن در نظام‌سازی فقهی، حمیدرضا تمدن، کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات معارف اسلامی و ارشاد، دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۳۹۷ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید.
- بررسی جایگاه مقاصد شریعت در تشریع احکام کیفری اسلام از منظر فقه فریقین، زهرا سهروردی، کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه مازندران، ۱۳۹۶ش.
- بررسی تطبیقی نقش مقاصد شریعت در استنباط احکام در فقه اسلامی، محسن جماسی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شهید چمران اهواز، ۱۳۹۵ش. ۲۰ اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
- بررسی کارکرد مقاصد فقه سیاسی قرآن کریم از منظر شیخ محمد حسن نجفی، مجید نصیری، دکتری، دانشکده الهیات و معارف اسلامی شهید مطهری، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۹۵ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
- کارکرد مقاصد شریعت در فقه سیاسی با تکیه بر نهج‌البلاغه، بشری عبدخدایی، کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی شهید مطهری، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۹۴ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- رویکرد فقیهان امامیه به مقاصد شریعت در ابواب معاملات، مهدی شوشتری، دکتری، دانشکده الهیات و معارف اسلامی شهید مطهری، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۹۴ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- مقاصد شریعت و تأثیر آن در استنباط احکام در گستره معاملات از دیدگاه فقهای امامیه، زهره حاجیان فروشانی، دکتری، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، ۱۳۹۳ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- بررسی نظریهٔ مقاصد شریعت و تأثیر آن بر اندیشه‌ها و آرای فقهی فقهای شیعه، طاهره دبیری، کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه قم، ۱۳۹۲ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- اجتهاد مقاصدی، بایزید درویشی‌پور خرم‌آباد، کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، ۱۳۹۱ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- نقش مقاصد شریعت در استنباط احکام در فقه امامیه، محبوبه بختیاری، کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه پیام نور استان تهران، ۱۳۹۱ش. ۲۰ صفحه نخست پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- نگرش مقاصدی در فقه و ارزیابی توان آن در ارائه نظریه فلسفه حقوق اسلامی، محمدامین یوسفی، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده حقوق، تهران، ایران، ۱۳۸۹ش. (رساله کارشناسی ارشد) ۲۰ اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- نقش مقاصد شریعت در تأثیر مقتضیات زمان بر سیاست کیفری اسلام، سید محمدعلی احمدی ابهری، دکتری، دانشگاه تهران، ۱۳۸۹ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- تأثیر ظرفیت‌های فقه مقاصدی در حل چالشهای محیط زیست، طه سمیعی، پایان‌نامه حوزوی سطح ۳. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- نقش فقه مقاصدی از دیدگاه مذاهب در حل چالشهای حقوق بشری جوامع اسلامی، محمد سعدی، پایان‌نامه حوزوی سطح ۳. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
عربی
- أثر الأصولیین فی الفقه المقاصدی، نوشته: طیبی نورالهدی، دانشگاه وهران، دانشکده: علوم الانسانیة و الحضارة الاسلامیة، الجزائر، ۲۰۱۳م. پایان‌نامه را از اینجا بخوانید
- التنظیر المقاصدی عند الامام محمد الطاهر بن عاشور فی کتابه مقاصد الشریعة الاسلامیة، محمد حسین، جامعة الجزائر، کلیة العلوم الاسلامیة، ۲۰۰۵م، کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
سایر منابع
- نقش مقاصد شریعت در روزآمدی فقه و سیاست کیفری اسلام، نشست علمی، ۱۴۰۰ش. از اینجا بببینید
- فقه مقاصدی و حجّیت آن، (با نگاهی به شیوه شهید آیت الله سید محمد باقر صدر)، شیخ محمدعلی تسخیری تنکابنی، یادداشت اینترنتی، پایگاه اندیشوران، ۱۳۹۷ش. از اینجا ببینید
- نگاهی نوگرایانه به فقه مقاصدی و چالشهای پیشِ روی آن، رحیم نوبهار، گزارش سخنرانی را از اینجا بخوانید
- الاجتهاد المقاصدی و المناطی و اشکالیة العلمنة و تفریغ الشریعة، حیدر حب‌الله. منتشر شده در پایگاه نصوص معاصره. آوریل ۲۰۲۱م. یادداشت را از اینجا ببینید
- أثر الأصولیین فی الفقه المقاصدی، نوشته: طیبی نورالهدی، دانشگاه وهران، دانشکده: علوم الانسانیة و الحضارة الاسلامیة، الجزائر، ۲۰۱۳م. پایان‌نامه را از اینجا بخوانید