منطقة الفراغ (منابع مطالعاتی)

آخرین ویرایش: ۱۴۰۳/۸/۶

---

همه منابع مطالعاتی

منطقة الفراغ نظریه سید محمدباقر صدر است که بر اساس آن شارع به حاکم جامعه اسلامی اجازه می‌دهد به منظور تأمین مصالح حکومت، در محدوده خالی از حکم الزامیِ شرعی (دایره مباحات)، احکام الزام‌آور وضع کند. این نظریه در پی هماهنگ‌سازی شریعت اسلام با تغییرات ساختاری در زندگی اجتماعی انسان است. به گفته پژوهشگران فقهی، این نظریه حاصل نگاهی نظام‌وار و حکومتی به فقه است. دلیل اهمیت این نظریه را توجه به مقاصد شریعت و جهان‌شمولی احکام اسلام و همچنین مبنا و پشتوانه بودن آن برای نظام قانون‌گذاری در دوران معاصر دانسته‌اند. توجه به نیازهای روزافزون مسلمانان به دانستن حکم شرعیِ حوادث نوپدید در عصر غیبت از دیگر دلائل اهمیت این نظریه دانسته شده است.

ارائه نظریه منطقة الفراغ اگرچه از ابتکارات محمدباقر صدر محسوب می‌شود؛ ولی ریشه‌های آن در آثار دیگری چون تنبیه الامه اثر میرزای نائینی و همچنین با عنوان منطقة العفو یا دایرة العفو در آثار برخی از اندیشمندان اهل سنت ازجمله یوسف القرضاوی وجود دارد.

محمدباقر صدر برای اثبات نظریه منطقة الفراغ به آیه اولوالامر درباره لزوم اطاعت از ولی امر و چند روایت درباره احکام حکومتی پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع) استناد کرده است. بر اساس این نظریه، شارع، امر قانون‌گذاری در مناطق خلاء را به‌عهده ولی نوعی یا حاکم جامعه اسلامی و قوه مقننه به شرط عدم معارضه با سایر احکام اسلامی واگذار کرده است.

نظریه منطقة الفراغ توسط برخی از فقها مورد نقد قرار گرفته است. مغایرت با جامعیت شریعت، اختصاص تشریع حکم به شارع، عدم امکان قانون‌گذاری غیرشارع و ناسازگاری این نظریه با فلسفه وجود دائره مباحات شرعی از جمله نقدهای وارد به این نظریه است.

دربارهٔ این موضوع مقاله‌ها و کتاب‌های متعددی منتشر شده که در این صفحه جمع‌آوری شده است.

کتاب‌ها

فارسی

1. منطقه الفراغ و مصالح مرسله در دایره تطبیق، سمیه جمشیدی‌ فلاورجانی، قم، انتشارات امتداد حکمت، ۱۴۰۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
2. منطقة الفراغ در قانون‌گذاری اسلامی، عبدالمجید قائدی لامردی، تبریز، انتشارات عاصم،۱۳۹۹ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
3. منطقة الفراغ در اندیشه فقهای معاصر، محدثه یوسفی و اعظم امینی، مشهد، صبای اندیشه، ۱۳۹۷ش.

عربی

1. الفقه الدستوری: منطقه الفراغ مساحه لتشریعات الحداثه و المعاصره المجالس النیابیه انموذجا: دراسه تحلیلیه، جواد احمد البهادلی، قم، انتشارات کتاب قاصدک، ۱۴۰۰ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا بببینید
2. منطقة الفراغ التشریعی دراسة مقارنة لأهم العناصر المرنة فی الشریعة الاسلامیة، فلاح عبدالحسن الدوخی، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، ۱۳۹۴ش. کتاب را از اینجا بخوانید

مقاله‌ها

فارسی

1. توسعه حکمرانی و منطق کنش جمعی با توسل به مفهوم «منطقه الفراغ»، کیومرث اشتریان، فصلنامه مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی، شماره ۵۱، ۱۴۰۳ش. مقاله را از اینجا ببینید
2. ظرفیت های نظریه منطقة الفراغ وکاربرد آن درعلم حقوق وتقنین، فرزانه سالم رهبر و کاظم رحمان ستایش و سید محمدرضا آیتی، دوفصلنامه مبانی فقهی حقوق اسلامی، شماره ۳۱، ۱۴۰۲ش.مقاله را از اینجا ببینید
3. نگرشی تطبیقی به نظریه «منطقة الفراغ» شهید صدر و «منطقة العفو» شیخ قرضاوی، محمود اکبری و میثم خزائی و محمد ادکی، دوفصلنامه مطالعات تطبیقی ادیان و مذاهب اسلامی، شماره ۱۱، ۱۴۰۲ش.مقاله را از اینجا ببینید
4. قلمروی حکم حکومتی در در حقوق اداری بر مبنای نظریه منطقه الفراغ، حسن سلیمی‌پوربانی و طاهره سادات نعیمی و سید علی ربانی موسویان، فصلنامه پژوهش‌های نوین حقوق اداری، شماره ۱۴، ۱۴۰۲ش. مقاله را از اینجا ببینید
5. نظریه منطقة الفراغ و مرجعیت انسانی، حیدر حب‌الله، منتشر شده در ۲۰۲۰م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر. این مقاله بخشی از کتاب شمول الشریعه نوشته حیدر حب الله است. که توسط سعید نورا و مصطفی مهدوی از آن کتاب استخراج شده است.
6. تقنین احکام حکومتی درحوزه منطقه الفراغ توسط ولی فقیه، سید محمد رضا آیتی و فرزانه سالم رهبر و کاظم ستایش، فصلنامه پژوهش های انقلاب اسلامی، شماره ۳۸، پاییز ۱۴۰۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
7. تأثیر نظریه منطقة الفراغ بر کلیات حقوق قراردادها با نگاهی خاص به قراردادهای اداری، سید مصطفی محقق داماد، مهدی نیازآبادی، بهاره عرب، فصلنامه تحقیقات حقوقی، انتشار آنلاین دی‌ماه ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
8. تقنین احکام حکومتی در حوزه منطقة الفراغ توسط ولی فقیه، سید محمدرضا آیتی، کاظم ستایش، فرزانه سالم رهبر، فصلنامه پژوهش‌های انقلاب اسلامی، شماره ۳۱، ۱۳۹۸ش. مقاله را از اینجا بخوانید
9. کاوشی نو در نقش‌یابی اهداف شریعت در منطقة الفراغ (با تکیه بر آراء شهید صدر، آیت‌الله شمس الدین و آیت‌الله سیستانی)، حمیدرضا تمدن و حسنعلی سعدی، پژوهش‌نامه میان‌رشته‌ای فقهی، شماره ۱۴، ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
10. منطق اعتبار قاعده حقوقی در منطقة الفراغ، شعبان حق‌پرست، کوروش کاویانی، حامد کهوند، فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، شماره ۲۱، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
11. عهده‌دار وظایف مکلفین نسبت به منطقة الفراغ، عبدالمجید قائدی لامردی، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۸۶، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
12. تحلیل نظریه منطقة الفراغ و احکام حکومتی در آرای شهید صدر، حسین کاویار و مریم مهاجری، دوفصلنامه مطالعات اصول فقه امامیه، شماره ۸، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
13. بازکاوی جایگاه منطقة الفراغ در نظام‌سازی فقهی با تأکید بر آرای شهید صدر، احسان آهنگری، احسان علی‌اکبری بابوکانی، سید محمدصادق طباطبائی، مجله فقه و مبانی حقوق اسلامی، سال پنجاهم، شماره ۱، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
14. بررسی نظریه منطقة الفراغ با تأکید بر مبانی قرآنی و روایی، جواد ریاحی، ارائه شده در اولین همایش ملی قرآن و حقوق، ۱۳۹۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
15. بازپژوهی مبانی قانون‌گذاری منطقة الفراغ نظام فقهی شیعه (با تأکید بر انگاره شهید صدر)، احسان علی‌اکبری بابوکانی، احسان آهنگری، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۲، ۱۳۹۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
16. واکاوی مزایا و محدودیت‌های نظریه منطقة الفراغ شهید صدر در عرصه سیاست‌گذاری فرهنگی، محمدمحسن حسن‌پور، محمدرضا برزویی، دوفصلنامه دین و سیاست فرهنگی، شماره ۴، ۱۳۹۴ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
17. چیستی و دلائل منطقة الفراغ در قانون‌گذاری اسلامی، علی رحمانی‌فرد، عبدالمجید قائدی لامردی، دوفصلنامه مطالعات اصول فقه امامیه، شماره ۳، ۱۳۹۴ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
18. تأملی در نظریهٔ منطقة الفراغ از منظر شهید صدر و نقدها و نقص‌های آن، محسن اسماعیلی، محمدرضا اصغری شورستانی، رضا رشیدی، فصلنامه دانش حقوق عمومی، شماره ۸، ۱۳۹۳ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
19. تحلیل و ارزیابی نقدهای موجود بر نظریه منطقة الفراغ شهید صدر، عبدالمجید قائدی، فصلنامه حکومت اسلامی، ش۷۰، ۱۳۹۲ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
20. منطقة الفراغ به مثابه نظریه قانون‌گذاری، حسن امینی‌پژوه، محسن اسماعیلی، فصلنامه دانش حقوق عمومی، شماره ۵، ۱۳۹۲ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
21. ظرفیت نظریه منطقة الفراغ و احکام حکومتی، سید محمد حسینی، مریم غنی‌زاده، مریم مهاجری، فصلنامه مطالعات حقوقی دولت اسلامی، شماره۲، ۱۳۹۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
22. بازخوانی نظریه منطقة الفراغ و آثار آن در جایگاه و کارکرد مجلس، محسن اسماعیلی و همکاران، در کتاب دین و قانون، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۳۹۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
23. احکام حکومتی و منطقة الفراغ با تکیه بر اندیشه‌های فقهی شهید صدر، مسعود راعی، سید اسمعیل حسینی قلندری، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۶۶، ۱۳۹۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
24. واکاوی انتقادی رابطه تشریع و احکام حکومتی در نظریه منطقة الفراغ، ذبیح‌الله نعیمیان، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۶۰، ۱۳۹۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
25. نظریه منطقة الفراغ به مثابه خاستگاه تشریعی احکام حکومتی، ذبیح‌الله نعیمیان، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۵۹، ۱۳۹۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر. این مقاله با عنوان «نظریة منطقة الفراغ» توسط محمد عبدالرزاق ترجمه شده است. مقاله را از اینجا ببینید
26. تبیین نظریه منطقة الفراغ، محمود حکمت‌نیا، فصلنامه اقتصاد اسلامی، شماره ۸، ۱۳۸۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
27. بازشناسی، تحلیل و نقد نظریه منطقة الفراغ، سید علی حسینی، فصلنامه اندیشه صادق، شماره ۶و۷، ۱۳۸۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
28. نقش منطقة الفراغ در نظام سازی دین (بررسی نظام اقتصادی)، محمدعلی سادات حسینی، وحدت اسلامی، دوره ۱۵، ۱۳۸۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
29. منطقة الفراغ، محمد رحمانی، فصلنامه نقد و نظر، شماره ۵، ۱۳۷۴ش، کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر

عربی

1. منطقة الفراغ بين النفي والإثبات / دراسةٌ مقارنة بين النظريّة والنموذج العمليّ، محمد رحمانی، مترجم، حسن علی مطر، مجلة الاجتهاد و التجدید، شماره ۵۷-۵۸، ۲۰۲۲م. مقاله را از اینجا ببینید
2. مرتبة العفو عند الإمام الشاطبی، موسی رصاع و رشید عمری، مجله الحضارة الإسلامیة، شماره ۲۰، ۲۰۱۹م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
3. مرتبة العفو (أو منطقة الفراغ التشريعي) وعلاقتها بالقواعد الخمس الكبرى، أحمد محمود أحمد محمود أبو حسوبه، مجلة اسیوط لبحوث الدراسات الاسلامية (مصر)، مجلد ۱، شماره ۳، ۲۰۱۹م. مقاله را از اینجا ببینید
4. منطقة الفراغ و الإشکالات العقدیة دراسة فی الأبعاد العقدیة لمنطقة الفراغ فی الشریعة الإسلامیة، فلاح آل‌دوخی، مجله الدلیل، شماره ۷، عراق، ۲۰۱۹م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
5. نظریة منطقة الفراغ فی الفقه الاسلامی و مسؤولیة المقنن حیالها، محمود حکمت‌نیا، کتاب الفقه و القانون، تهران، مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۲ش. مقاله را از اینجا ببینید
6. توضيح نظرية منطقة الفراغ، محمود حکمت‌نیا، مجله قبسات، شماره دو، مندرج در سایت شهید صدر. مقاله را از اینجا ببینید
7. الفقه و القانون و مناطق الفراغ، عوض محمد عوض، کتاب الفقه و القانون، تهران، مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۲ش. مقاله را از اینجا ببینید
8. نظریة منطقة الفراغ، ذبیح الله نعیمیان، ترجمه: محمد عبدالرزاق. مقاله را از اینجا ببینید این مقاله ترجمه مقاله نظریه منطقة الفراغ به مثابه خاستگاه تشریعی احکام حکومتی، است که در نشریه حکومت اسلامی به فارسی منتشر شده است. مقاله را از اینجا ببینید
9. نظریه منطقه الفراغ عند الشهید الصدر، قراءه نقدیه، السید علی الحسینی، فصلنامه نصوص معاصرة، شماره ۲۹، تابستان ۲۰۱۲ش.
10. الفكر الاسلامي والاتجاهات التشريعية المعاصرة - منطقة الفراغ التشريعي انموذجا-، جواد احمد البهادلي، مجلة الكوفة للعلوم القانونية والسياسية، مجلد ۱، شماره ۱۱، ۲۰۱۱م. مقاله را از اینجا ببینید
11. منطقة الفراغ فی القانون الدولی الانسانی و أثرها فی تطویرها، زهیر الحسنی، مجله الکوفه، شماره۱۱، ۲۰۱۱م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
12. مرتبة العفو أو منطقة الفراغ التشریعی فی ضوء اصول الفقه، سمیرة خزار، مجله آلاداب و العلوم الانسانیة، شماره۵، ۲۰۱۰م. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
13. مناطق الفراغ التشریعی عند العلامة محمد مهدی شمس‌الدین، محمد النجار، شماره ۱۵، ۱۴۳۱ق. مقاله را از اینجا ببینید
14. دراسة مقارنة بین نظریتی الحسبة و منطقة الفراغ، سید کمال حیدری، فقه اهل البیت (عربی)، شماره ۵۵، ۱۴۳۰ق. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
15. العفو فی الشریعة الاسلامیة، مجلة الوعی، شماره ۲۲۲، ۲۰۰۵ م. مقاله را از اینجا بخوانید
16. منطقة الفراغ التشریعی من منظور الشهید الصدر، باقر بری، فصلنامه قضایا اسلامیة معاصرة، شماره ۷، ۱۴۲۰ق. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
17. مجال الاجتهاد و مناطق الفراغ التشریعی، محمدمهدی شمس‌الدین، مجلة المنهاج، شماره ۴، ۱۴۱۷ق.مقاله را از اینجا ببینید
18. منطقة الفراغ فی التشریع الاسلامی، السید علی اکبر الحائری، رسالة التقریب، شماره ۱۱، ۱۴۱۶ق. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر

پایان‌نامه‌ها

فارسی

1. مبانی سیاست در قرآن کریم نزد شهید صدر با تاکید بر نظریه منطقه الفراغ، تبارک حسن هادی الزابی، کارشناسی ارشد، دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی، ۱۴۰۲ش. صفحه پایان‌نامه در سامانه گنج
2. بررسی نسبت حکومت و منطقه الفراغ دین با تاکید بر نهج‌البلاغه، سید سراج الدین صالحی، دکتری، دانشگاه پیام نور استان تهران، مرکز پیام نور تهران جنوب، ۱۴۰۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
3. بررسی تطبیقی نظریه منطقة الفراغ و نظریات منطقة العفو و مصالح المرسله، محمد ادکی، کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آیت‌آلله العظمی بروجردی، ۱۳۹۹ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
4. قلمرو احکام دین در تنظیم حیات انسان، سکینه منظری مجید، دکتری، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه عدالت، ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
5. بررسی آرای فقهای معاصر در خصوص نظریه منطقه الفراغ شهید صدر، محدثه یوسفی، کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور استان خراسان رضوی، مرکز پیام نور مشهد، ۱۳۹۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
6. فرایند تولید قاعده حقوقی در منطقة الفراغ، حامد کهوند، دکتری، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبائی، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
7. بررسی نظریه منطقه الفراغ در مبانی شهید سیدمحمدباقر صدر با تأکید بر حکومت دینی، کاظم گل‌افشانی جویباری، کارشناسی ارشد، دانشکده مدیریت و حسابداری، دانشگاه تهران، پردیس فارابی، ۱۳۹۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
8. منطقة الفراغ در قانون گذاری اسلامی، عبدالمجيد قائديی،پایان‌نامه حوزوی سطح ۴، قم، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، معاونت آموزش حوزه های علميه، ۱۳۹۳ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
9. بررسی تحلیل قلمرو قانون‌گذاری در حقوق اساسی ایران در پرتو نظریه منطقة الفراغ، ناصر ناصری، کارشناسی ارشد، دانشگاه تبریز، ۱۳۹۳. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
10. بررسی نظریه منطقة الفراغ و تأثیر آن در حل مشکلات حکومت اسلامی، معصومه اعلائی قندرقالو، کارشناسی ارشد، گروه فقه و حقوق دانشکده اصول الدین، ۱۳۹۳ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
11. بررسی دایرهٔ احکام حکومتی با اشاره به نظریه منطقة الفراغ، عاطفه داغمه‌چی فیروزجایی، کارشناسی ارشد، دانشکده الاهیات، دانشگاه قم، ۱۳۹۳ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
12. بررسی ابعاد منطقه‌ الفراغ در سیاستگذاری اقتصادی صدر اسلام، محمدعلی سادات حسینی، کارشناسی ارشد، دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه، ۱۳۸۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر

عربی

1. منطقه الفراغ التشریعی (دراسه مقارنه للعناصرالمرنه فی الشریعه الإسلامیه)، فلاح الدوخی، دکتری، جامعه المصطفی العالمیه، پژوهشکده علوم اسلامی، ۱۳۸۹ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید
2. مصادرالتّشريع في مالانصّ فيه عندالفريقين (الاستصلاح و القياس نموذجاً)، ت‍ح‍س‍ی‍ن‌ ب‍دری‌، دکتری، جامعه المصطفی العالمیه، پژوهشکده علوم اسلامی، ۱۳۸۶ش. اطلاعات پایان‌نامه را اینجا ببینید

سایر منابع

یادداشت‌ها

1. منطقة الفراغ در نظام فکری شهید صدر و چند نکته، محمدتقی فاضل میبدی، پایگاه اینترنتی شبکه اجتهاد، یادداشت را از اینجا بخوانید
2. منطقة الفراغ التشریعی فی فکر محمدباقر الصدر، محمد هاشم البطاط، منتشر شده در پایگاه اینترنتی النور. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
3. منطقة الفراغ التشریعی، محمدکاظم آل شبیر الخاقانی، منتشر شده در سایت شخصی محمدکاظم آل شبیر الخاقانی. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
4. بازخوانی نظریه منطقة الفراغ، محسن اسماعیلی، منتشر شده در سایت شخصی محسن اسماعیلی. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر

سخنرانی، درس‌نامه، مصاحبه

1. منطقة الفراغ -قواعد وفوائد (درس خارج اصول)، محمدباقر ایروانی، منتشر شده در مدرسه فقاهت. جلسه اول، جلسه دوم، جلسه سوم و جلسه چهارم
2. طبق نظریه شهید صدر مرجع صدور احکام در منطقة الفراغ ولی فقیه است. درس خارج سید احمد علم‌الهدی، منتشر شده در پایگاه وسائل. متن درس را از اینجا ببینید
3. تفاوت نظریه منطقة الفراغ شهید صدر با نگاه سکولارها، درس خارج سید محمدمهدی میرباقری، منتشر شده در پایگاه خبری دانشجو. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
4. درس‌های خارج حمید درایتی دربارهٔ منطقة الفراغ، جلسه اول، جلسه دوم، جلسه سوم، جلسه چهارم، جلسه پنجم، جلسه ششم