حق در فقه (منابع مطالعاتی)
حق در فقه امتیازی است که از سوی شرع براى افراد در نظر گرفته می‌شود و دیگران موظف به رعایت آن هستند. بحث از معنای حق سابقه‌ای طولانی در تاریخ فقه داشته؛ اما امروزه بنا به گسترش دانش حقوق و رابطه ویژه‌اش با برخی حوزه‌های فقهی، پژوهشگران و فقیهان معاصر به بازپژوهی این مفهوم پرداخته‌اند.
معنای عمومی حق در فقه شامل معنای «مِلک»، «حكم» و «حق به معنای خاص» است. حقّ ابوت، حقّ ولایت برای حاكم، حقّ وصایت، حقّ حضانت و ... از جمله مصادیق معنای عمومی حق هستند. دومین معنای آن، «حق به معنای خاص» است و از آنجا که قسیم معنای ملک و حكم است در مقابل آنها قرار می‌گیرد. در عباراتی همچون «امکان اسقاط حق» و «نقل و انتقال حق» همین معنای خاص حق در نظر گرفته می‌شود. بررسی معنای حق در فقه، اثر ویژه‌ای در پیش‌فرض‌های مربوط به کرامت انسان، تفسیر نصوص دینی، نسبت حق و حکم شرعی و مسائلی از این دست دارد.
بر همین اساس می‌توان پرسید که معنای حق در فقه چه ارتباطی با حق در دانش حقوق دارد؟ آیا پیش‌فرض‌های حقوقی «حق» و پیش‌فرض‌های فقهی آن یکسانند؟ معیار ذاتی یا عرضی بودن حق از دیدگاه فقه چیست؟ آیا تحدید یا اسقاط حق فقط از طریق اراده فردی ممکن است یا فقه به نهادهای غیرفردی نیز اجازه اسقاط حق افراد را می‌دهد؟ محدوده امکان تحدید یا اسقاط حق چقدر است؟
کتاب
فارسی
- منشا حق و تکلیف در اسلام، ابوالفضل فخرالاسلام، اراک، فخرالاسلام، ۱۳۹۹ش.
- نظریه «حق» و «حکم» و اعمال آن بر خیارات، در فقه و حقوق ایران، محمدعلی آقایی، تهران، مجد، ۱۳۹۸ش.
- حق و چهار پرسش بنیادین، محمود نبویان، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ۱۳۸۸ش.
- رساله‌ای در باب حق و حکم، عبدالرحیم حسینی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، ۱۳۸۷ش.
عربی
- نظرية الحق في الفقه الإسلامي، عبد الستار الدباغ، مركز البحوث والدراسات الإسلامية، ۲۰۱۶م.
- نظرية الحق بين الفقه الإسلامي والقانون الوضعي، أحمد محمد الخولي، مصر، دار السلام، ۲۰۰۸م.
- الحق ومدى سلطان الدولة في تقييده، فتحي الدريني، سوریه، موسسة الرسالة، ۱۹۸۴م / ۱۴۰۴ق. کتاب را اینجا ببینید.
مقاله
فارسی
- نگرش فقهی به مفهوم حق؛ از آغاز تاکنون، مهدی رضایی، سید محسن قائمی‌خرق، پژوهش‌های فقهی، دوره هیجدهم، شماره ۲، تابستان ۱۴۰۱ش. مقاله را اینجا ببینید.
- تبیین مفهوم حق و حکم در فقه امامیّه، نیّره طالبیان، محمّدمهدی کریمی‌نیا، مجتبی انصاری‌مقدم، سعید حبوباتی، دومین کنفرانس ملی مدیریت، اقتصاد و علوم اسلامی، ۱۴۰۰ش.
- پارادایم‌های حاکم بر مفهوم حق (مطالعه رویکرد فقه و فقهای اسلام)، مهدی رضایی، محسن قائمی‌خرق، فصلنامه فقه و اصول، دوره ۵۳، شماره ۴، شماره پیاپی ۱۲۷، بهمن ۱۴۰۰ُش. مقاله را اینجا ببینید.
- چیستی «حق» بر مبنای نظریه اعتباریات علامه طباطبایی، محمدسالم محسنی، دوفصلنامه پرتو خرد، شماره ۲۱، بهار و تابستان ۱۴۰۰ش. مقاله را اینجا ببینید
- بازپژوهی ماهیت اسقاط حق در فقه و حقوق، احمدرضا حسن‌خانی و سید محمد صدری و احمد باقری و سیدابوالقاسم نقیبی، فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، شماره ۶۵، پاییز ۱۴۰۰ش. مقاله را اینجا ببینید.
- حق جزء مولف عدالت، محمد راسخ، فصلنامه دانشنامه‌های حقوقی، شماره ۶، بهار ۱۳۹۹ش. مقاله را اینجا ببینید.
- بررسی فقهی و حقوقی ماهیت حق و انواع آن، مهدی گرامی‌پور، فصلنامه پژوهش‌های فقه اسلامی و مبانی حقوق، شماره ۳، تابستان ۱۳۹۸ش.
- فرق بین حق و حکم، محمد درستی، فصلنامه فقیهانه، سال سوم، شماره ۹، زمستان ۱۳۹۷ش.
- منشأ حق‌های تکوینی، سید محمود نبویان، فصلنامه معرفت فلسفی، سال پانزدهم، شماره سوم، پياپي ۵۹، بهار ۱۳۹۷ش. مقاله را اینجا ببینید.
- مقایسه تطبیقی مفهوم حق در مکتب پوزیتیویسم حقوقی و مکتب حقوقی اسلام، سجاد قلیچ‌پور، فصلنامه حقوق بشر و شهروندی، شماره ۶، پاییز و زمستان ۱۳۹۷ش. مقاله را اینجا ببینید.
- بررسی فقهی و حقوقی مفهوم حق و حکم، سید علیرضا فروغی، دو فصلنامه فقه و حقوق خصوصی، سال اول بهار و تابستان، شماره ۱، ۱۳۹۷ش. مقاله را اینجا ببینید.
- مبانی فلسفی اسقاط حق در فقه اسلامی و حقوق غرب، ابراهیم تقی‌زاده، دوره ۱۴، شماره ۳، مهر ۱۳۹۷ش. مقاله را اینجا ببینید.
- همنشینی حق و حکم در فقه سیاسی معاصر، رضا خراسانی، فصلنامه رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، دوره ۶، شماره ۳، شماره پیاپی ۳، شهریور ۱۳۹۴ش. مقاله را اینجا ببینید.
- حق در فقه، احمد دیلمی، دانشنامه جهان اسلام، جلد ۱۳، ۱۳۹۳ش. مقاله را اینجا ببینید.
- تحلیل مقایسه‌ای ماهیت حق از دیدگاه سید محمدکاظم یزدی (صاحب عروه) و سایر فقها، سیف‌الله صرامی، فصلنامه فقه، سال نوزدهم، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۱ش. مقاله را اینجا ببینید.
- بررسی فقهی ماهیت حق، عبدالرحیم حسینی، فصلنامه پژوهش‌های فقهی، دوره هشتم، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۳۹۱ش. مقاله را اینجا ببینید.
- آثار و ویژگی‌های حق از دیدگاه فقه امامیه و قانون مدنی، علیرضا فروغی، فصلنامه دانش حقوق مدنی، دوره ۱، شماره ۱، شهریور ۱۳۹۱ش. مقاله را اینجا ببینید.
- حق و حکم در فقه امامیه، سیدمحمدهاشم پورمولا، فصلنامه پژوهشنامه حقوق اسلامی، دوره ۱۲، شماره ۱ (پیاپی ۳۳)،۱۳۹۰ش. مقاله را اینجا ببینید.
- نظریه عمومی حق از دیدگاه فقیهان امامیه، احمد دیلمی، مجله انجمن معارف اسلامی، شماره ۲۳، تابستان ۱۳۸۹ش. مقاله را اینجا ببینید.
- صاحبان حق، سید محمود نبویان، فصلنامه معرفت فلسفی، سال هفتم، شماره سوم، بهار ۱۳۸۹ش. مقاله را اینجا ببینید.
- ماهیت حق در فقه امامیه و حقوق ایران، محمد هادی عبادی، دوفصلنامه آموزه‌های حقوقی گواه، شماره ۱۲، بهار ۱۳۸۷ش.
- جستارى در انواع حق، سید محمود نبویان، فصلنامه معرفت فلسفی، سال پنجم، شماره چهارم، تابستان ۱۳۸۷ش. مقاله را اینجا ببینید.
- معنا و ماهیت حق، فصلنامه معرفت فلسفی، سال چهارم، شماره ۱۶، تابستان ۱۳۸۶ش. مقاله را اینجا ببینید.
- حق و تكليف و تلازم آنها، سید محمود نبویان، فصلنامه معرفت فلسفی، سال پنجم، شماره دوم، زمستان ۱۳۸۶ش. مقاله را اینجا ببینید
- حقوق، حق و اقسام حق، محمدمهدی کریمی‌نیا، ماهنامه معرفت، شماره ۷۰، مهر ۱۳۸۲ش. مقاله را اینجا بینید.
عربی
- مبدأ الحق في الفقه الإسلامي وآثاره الاجتماعية، عبدالله بن أحمد الرميح، منشورات مجلة الحقوق، شماره ۷، ۲۰۱۳م.
- مدلول الحق ووضعه في القانون الإنجليزي والفقه الإسلامي، تنوير أحمد، الدراسات الإسلامية (پاکستان)، دوره ۴۴، شماره۳، ۲۰۰۹م.
- الحق في الحق : بحث في فكرة التكون المتتابع للحق في الفقه الإسلامي، محمد شتا أبو سعد، العدل (عربستان)، دوره ۴، شماره ۱۴، ۲۰۰۲م / ۱۴۲۳ق.مقاله را اینجا ببینید.
- معالم نظرية الحق في الفقه الإسلامي، العربي بلحاج، المجلة الجزائرية للعلوم القانونية والاقتصادية والسياسية (الجزایر)، دوره ۳۲، شماره ۲، ۱۹۹۵م.
- الحق في الشريعة الإسلامية، مجلة البحوث الإسلامية، عثمان جمعة ضميرية، الرئاسة العامة للبحوث العلمية والافتاء (عربستان)، شماره ۴۰، ۱۹۹۴م/ ۱۴۱۴ق.
- تقييد الحق في الفقه الاسلامي بالمصلحة الاجتماعية، محمد فاروق النبهان، الأكاديمية (مراکش)، شماره ۶، ۱۹۸۹م/ ۱۴۱۰ق.
پایان‌نامه
فارسی
- موجبات حق درفقه وحقوق موضوعه، فیروزه شری‌زاده، کارشناسی ارشد، دانشگاه قرآن و حدیث، پردیس تهران، ۱۳۹۷ش. پایان‌نامه را اینجا ببینید.
- اصالت حق یا تکلیف درحقوق ایران و فقه امامیه، سجاد ملک‌پور، دانشکده حقوق و الهیات، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کارشناسی ارشد، ۱۳۹۶ش. پایان‌نامه را اینجا ببینید.
- ماهیت حق از نگاه فقیهان امامیه، رضا پورصدقی الانق، کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، ۱۳۹۴ش. پایان‌نامه را اینجا ببینید.
- اسقاط حق: مطالعه تطبیقی در فقه اسلامی و حقوق ایران، محمد مولودی‌قلایچی، کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۵ش. پایان‌نامه را اینجا ببینید.
عربی
- منهج الفقه الإسلامى فى إثبات الحق وتوثيقه، أحمد بن دخيل‌الله الردادى، کارشناسی ارشد، المعهد الأعلى للشريعة جامعة الزيتونة، تونس، ۲۰۰۰م.
- الإبراء من الحق في الفقه الإسلامي، صالح بن عبدالرحمن بن سليمان المحيميد، رساله دکتری، المعهد العالي للقضاء، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، السعودية، ۱۹۸۵م، ۱۴۰۵ق.