فقه اجتماعی (منابع مطالعاتی)
فقه اجتماعی در متون فقهی در دو معنا به کار می رود؛ در معنای نخست، فقه اجتماعی به عنوان نوعی نگاه کل‌نگر به ابواب فقهی تبیین شده که بر استنباط تمام احکام فقهی تاثیرگذار است؛ مطابق این دیدگاه فقه اجتماعی نوعی نگاه به استنباط است و به بخشی از احکام اختصاص ندارد. فقه اجتماعی در معنای دوم به احکام مرتبط با اجتماع مانند امنیت اجتماعی، روابط اقتصادی افراد با یکدیگر، دخالت دولت در قراردادهای خصوصی، کنترل بازار، ساخت و ساز شهری، مدیریت حمل و نقل و مسائلی از این دست می‌پردازد.
در بررسی فقه اجتماعی پرسش‌های پیش روی پژوهشگران از این قبیل است: فقه اجتماعی به لحاظ روش استنباط چه تفاوتی با فقه فردی دارد؟ آیا اجتماعی بودن امور بر درک و استنباط حکم آنها تاثیرگذار است یا احکام جمعی مانند احکام فردی استنباط می‌شوند؟ متعلق تکلیف در فقه اجتماعی شخص مکلف است یا جامعه مسلمین؟ تفاوت عرف و عادات اجتماعی چه تاثیری بر فقه اجتماعی دارد؟ داده‌های علوم اجتماعی چه جایگاهی در فقه اجتماعی دارند؟ آیا احکام فقه اجتماعی بر فقه فردی اولویت دارد؟ رابطه فقه سیاسی و فقه اجتماعی چگونه است؟
در این صفحه منابع فقه اجتماعی که به این موضوع در کلیت آن پرداخته‌اند گردآوری شده است.
کتاب‌ها
فارسی
- فلسفه فقه اجتماع، عبدالحسین خسروپناه، تهران، دانشگاه جامع امام حسین، ۱۴۰۰ش. فهرست مطالب کتاب
- درآمدی بر فقه اجتماعی، محمدباقر ربانی و قاسم ابراهیمی‌پور و سعید مقدم و محمدرضا ضمیری و حسن غفاری‌فر و محمدصادق ربانی، قم، نشر مرکز فقهی ائمه اطهار، ۱۴۰۰ش. فهرست مطالب کتاب
- فقه اجتماعی، محمدجواد ارسطا و محمد مهدی‌فر، قم، نشر مکث اندیشه، ۱۳۹۹ش. فهرست مطالب کتاب
- فقه عفاف جنسی: فقه اجتماعی، حسین بستان، تهران، نشر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۹ش. فهرست مطالب کتاب
- فقه و جامعه، محمدباقر ربانی و محمدصادق ربانی، مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، قم، ۱۳۹۶ش. فهرست کتاب
- فقه اجتماعی (مصاحبه با اساتید حوزه و دانشگاه)، محمدباقر ربانی، قم، نشر مرکز فقهی ائمه اطهار، ۱۳۹۳ش. فهرست مطالب کتاب
عربی
- فقه الاجتماع السیاسی، مجموعه نویسندگان، بیروت، مرکز الحضارة لتنمیة الفکر الاسلامی، ۲۰۱۰م. کتاب را اینجا ببینید
- الفقه الاجتماع، محمد حسینی شیرازی، قم، نشر سیدالشهدا (ع)، ۱۳۶۱ش.
مقاله‌ها
فارسی
- بررسی دلایل اجتماعی بودن فقه شیعه، مسعود محمدی و عبدالجبار زرگوش نسب و کریم کوخائی زاده، ماهنامه جامعه‌شناسی سیاسی ایران، دوره ۵، شماره ۱۲، ۱۴۰۱ش. مقاله را اینجا ببینید
- ظرفیت‌های اجتماعی فقه با تأکید بر آرای امام خمینی (قدس‌سره) و آیت‌الله خویی، محمدباقر ربانی، فصلنامه معرفت فرهنگی اجتماعی، دوره ۱۲، شماره ۴، ۱۴۰۰ش. مقاله را اینجا ببینید
- ظرفیت‌های مکتب فقهی امام خمینی در تولید فقه اجتماعی، محمدباقر ربانی، دوفصلنامه فقه و اجتهاد، دوره ۸، شماره ۱۵، ۱۴۰۰ش. مقاله را اینجا ببینید
- ابعاد ورود اندیشهٔ اجتماعی به شریعت و فقه، حسین اژدری‌زاده، فصلنامه تحقیقات بنیادین علوم انسانی، شماره ۲۲، ۱۴۰۰ش. مقاله را اینجا ببینید
- درآمدی بر فقه اجتماعی از دیدگاه مکتب اجتهادی شهید صدر، سید محمدحسین حسینی، دوفصلنامه خانواده در آیینه فقه، دوره ۵، شماره ۱، ۱۳۹۹ش. مقاله را اینجا ببینید
- گستره و روش‌شناسی فقه الاجتماع، عبدالحسین خسروپناه و مجید رجبی، فصلنامه فقه، دوره ۲۷، شماره ۱۰۱، ۱۳۹۹ش. مقاله را اینجا ببینید
- اجتهاد شیعی و روش‌شناسی فقه اجتماعی، سید روح الله سیدی آقاملکی، فصلنامه فرهنگ پژوهش، دوره ۱۲، شماره ۳۸، ۱۳۹۸ش. مقاله را اینجا ببینید
- تأثیر جامعه بر فقه با تأکید بر آرای امام خمینی قدس سره، فصلنامه معرفت فرهنگی اجتماعی، محمدباقر ربانی و محسن میری و حسن غفاری‌فر، فصلنامه معرفت فرهنگی اجتماعی، دوره ۱۰، شماره ۳۸، ۱۳۹۸ش. مقاله را اینجا ببینید
- مکانیزم‌ها و نظام کنترل اجتماعی بر اساس فقه امامیه، خدیجه مهدوی همپا و رضا اسلامی و محمد داوری، دوفصلنامه اسلام و علوم اجتماعی، دوره ۱۱، شماره ۲۱، ۱۳۹۸ش. مقاله را اینجا ببینید
- بایسته‌های حکم‌شناسی در فقه‌الاجتماع (روش‌شناسی استنباط علم‌الاجتماع از قرآن)، تقریر سید مهدی موسوی از درس خارج فقه احمد مبلغی، فصلنامه علوم انسانی اسلامی صدرا، شماره ۲۵، ۱۳۹۷ش. اطلاعات مقاله
- روش‌شناسی فقه اجتماعی از دوره تأسیس تا دوره تثبیت، محمدباقر ربانی و قاسم ابراهیمی‌پور، فصلنامه معرفت فرهنگی اجتماعی، دوره ۸، شماره۳، ۱۳۹۶ش. مقاله را اینجا ببینید
- کنکاشی درفقه اجتماعی با تأکید برحکم معاملات کودک ممیز، عباسعلی سلطانی و مریم غلامی زین‌آباد و نرجس خاتون سرحدی نسب، کنفرانس ملی جهانی سازی حقوق کودکان و نوجوانان ازدیدگاه حقوقی و روانشناسی، ۱۳۹۶ش.
- کنکاشی در چیستی فقه الاجتماع، محمدحسین ملک‌زاده، فصلنامه علوم انسانی اسلامی صدرا، شماره ۲۲، ۱۳۹۶ش. اطلاعات مقاله
- مقدمه‌ای بر ضرورت و روش فقه الاجتماع از منظر برخی از فقهای معاصر شیعه، سید مهدی موسوی، فصلنامه علوم انسانی اسلامی صدرا، شماره ۲۳، ۱۳۹۶ش. اطلاعات مقاله
- درآمدی بر جایگاه‌شناسی فقه اجتماعی با تأکید بر دلالت‌های روش‌شناختی آن، مجتبی نامخواه، فصلنامه علوم انسانی اسلامی صدرا، شماره ۲۳، ۱۳۹۶ش. اطلاعات مقاله
- درآمدی بر جایگاه‌شناسی فقه اجتماعی، احمد مبلغی، فصلنامه علوم انسانی اسلامی صدرا، شماره ۲۳، ۱۳۹۶ش. اطلاعات مقاله
- تعیینات اجتماعی فقه و قانون، مجید کافی، فصلنامه دین و قانون، شماره ۱۷، ۱۳۹۶ش.
- بازخوانی فضای صدور خطابات شرعی؛ گامی به سوی فقه اجتماعی نظام‌مند، حمیدرضا تمدّن، فصلنامه علوم انسانی اسلامی صدرا، شماره ۲۳، ۱۳۹۶ش. اطلاعات مقاله
- نقش‌یابی مقاصد شریعت در اصول فقه اجتماعی، علی الهی خراسانی، فصلنامه علوم انسانی اسلامی صدرا، شماره ۲۳، ۱۳۹۶ش. اطلاعات مقاله
- شاخصه‌های نص گرایی در عرصه فقه اجتماعی، مصطفی دُرّی، فصلنامه علوم انسانی اسلامی صدرا، شماره ۲۳، ۱۳۹۶ش. اطلاعات مقاله
- ضرورت حکومت دینی با تأکید بر حکومت‌محوری فقه اجتماعی، روح الله شاکری زواردهی و مرضیه عبدلی مسینان، فصلنامه پژوهش‌های انقلاب اسلامی، ۱۳۹۴ش. مقاله را اینجا ببینید
- واکاوی تاریخی عنصر نص گرایی در روش‌های فقهی امامیه و نقش آن در پیشرفت فقه نظام اجتماعی، بهنام طالبی طادی و حسین بیرشک و نوید امساکی، همایش الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، دوره ۴(ص۴۸۵)، ۱۳۹۴ش. مقاله را اینجا ببینید
- فقه اجتماعی و کاستی‌های جدی روش، سید پیمان غنائی، فصلنامه نقد کتاب فقه و حقوق، دوره ۱، شماره ۲، ۱۳۹۴ش. مقاله را اینجا ببینید
- ماهیت حق بر تأمین اجتماعی در اسلام، علیرضا میرزایی و زهرا میرزایی، فصلنامه مطالعات حقوق بشر اسلامی، شماره ۸، ۱۳۹۴ش. مقاله را اینجا ببینید
- فقه شیعه و سرمایهٔ اجتماعی در ایران، راضیه زارعی و نجف لک‌زایی، فصلنامه شیعه‌شناسی، دوره ۱۱، شماره ۴۳، ۱۳۹۲ش. مقاله را اینجا ببینید
- بایسته‌های فقه‌پژوهی در تأمین اجتماعی، حسن آقانظری و الیاس نادران و رضا حسینی، دوفصلنامه اسلام و علوم اجتماعی، دوره ۴، شماره ۸، ۱۳۹۱ش. مقاله را اینجا ببینید
- نقدی بر مقاله تأثیر نگاه فردی و اجتماعی به دین در استنباط احکام فقهی، محمد عشایری، فصلنامه فقه، دوره ۱۸، شماره ۷۰، ۱۳۹۰ش. مقاله را اینجا ببینید
- مقدمه‌ای بر فقه اجتماعی شیعه از نگاه مقام معظم رهبری، عباسعلی مشکانی سبزواری، فصلنامه فقه، دوره ۱۷، شماره ۶۵، ۱۳۸۹ش. مقاله را اینجا ببینید
عربی
- المسئولیة الاجتماعیة و التنمیة المستدامة من المنظور الاسلامی دراسة تحلیلیة فی علم الاجتماع الدینی، ولیدة عبد سماوی حسن، مجلة نابو، المجلد ۳۲، العدد ۴۱، ۲۰۲۳م. مقاله را اینجا ببینید
- نظریة الفقه الإجتماعی عند الإمامیة، یوسف جبار الکنانی، مجلة الکلیة الإسلامیة الجامعة، عدد۶۷، الجامعة الإسلامیة، ۲۰۲۲م.
- الفقه الاجتماعی فی السیاسة الشرعیة عند المالکیة: دراسة فی نظم الإمامة و القضاء، علی قمری، مجلة البلاغ الحضاری، عدد ۱۲، لخضر بن یحیی، ۲۰۲۲م.
- فقه الواقع الاجتماعی من خلال القرآن الکریم: الأسرة أنموذجا، نهیلة کاس، مجلة ریحان للنشر العلمی، العدد ۱۵، ۲۰۲۱م.
- التبعیة الفکریة: المفکرون العثمانیون المتأخرون بین الفقه و علم الاجتماع، مجلة تجسیر (قطر)، المجلد الأول، العدد ۲، ۲۰۲۰م.مقاله را اینجا ببینید
- الإبعاد الاجتماعیة فی فقه الإمام محمد الباقر (علیه السلام)، هیفاء کاظم إسماعیل و دموع کاظم إسماعیل، مجلة القادسیة للعلوم الانسانیة، المجلد ۲۱، العدد ۱، ۲۰۱۸م. مقاله را اینجا ببینید
- من تطبیقات فقه الاجتماع، عبدالرحمن بن عبدالقاد، مجلة البیان، عدد ۳۵۶، ۲۰۱۷م.مقاله را اینجا ببینید
- فقه التکامل الطریق نحو فقه الاجتماع، محمد الأمین مقراوی الوغلیسی، مجلة البیان، عدد ۳۵۶، ۲۰۱۷م. مقاله را اینجا ببینید
- مکانة التکافل الاجتماعی فی الفقه السیاسی الإسلامی، أبوالفضل شکوری، مجلة دراسات فی العلوم الإنسانیة، شماره ۲۲، ۲۰۱۵م. مقاله را اینجا ببینید
- أثر مسالک الفهم الاجتماعی فی المعرفة الفقهیة، عبدالامیر کاظم زاهد، مجلة مرکز الدراسات الکوفة، ۲۰۱۴م. مقاله را اینجا ببینید
- ضوابط الاستفادة من العلوم الاجتماعیة فی الاجتهاد الفقهی المعاصر، إبراهیم رحمانی و نورالدین حمادی، مجلة الدراسات و البحوث الاجتماعیة، المجلد ۳، العدد ۱، ۲۰۱۵م. مقاله را اینجا ببینید
- ثلة من مبادئ الفقه الاجتماعی الإسلامی، خالد رشید الجمیلی، مجلة الجامعة العراقیة، دوره ۱، شماره ۲۴، ۲۰۱۰م. مقاله را اینجا ببینید
- الضمان الاجتماعی فی الفقه الإسلامی، أحمد محمد إسماعیل برج، مجلة مرکز صالح عبدالله کامل للاقتصاد الاسلامی، مجلد ۹، عدد ۲۷، ۲۰۰۵م.
- فقه الاجتماعی فی حیاة المسلمین: آخر حصون المواجهة مع الغرب، عبدالقادر ابن حرزالله، مجلة الإحیاء (الجزایر)، عدد ۸، ۲۰۰۴م. مقاله را اینجا ببینید
- الفقه و علم الاجتماع، علی محمد حاضری، الحیاة الطیبة، العدد ۵، ۲۰۰۱م.
پایان‌نامه‌ها
فارسی
- بررسی گستره دخالت فقه در امور اجتماعی، روح اله یوسفی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور ساری، ۱۴۰۰ش.
- تأمل فقهی در حکم تقاص با رویکرد فقه اجتماعی، مهدی عبدی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آیت‌الله‌العظمی بروجردی (ره)، ۱۴۰۰ش.
- تعامل فقه و جامعه با تأکید بر آرای امام خمینی و آیت الله خویی، محمدباقر ربانی خوراسگانی، پایان‌نامه دکتری، جامعة المصطفی العالمیة واحد تهران، ۱۳۹۸ش. پایان‌نامه را اینجا ببینید
- مصلحت و نقش آن در فقه اجتماعی زن و خانواده، سید علیرضا خشنودی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی گچساران، ۱۳۹۷ش. پایان‌نامه را اینجا ببینید
- بررسی اصل تحفظ و نقش آن در فقه اجتماعی زن و خانواده، رقیه حکمتی‌نیا، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی گچساران، ۱۳۹۷ش. پایان‌نامه را اینجا ببینید
- بررسی تطبیقی مسئله رابطه دولت و ملت در اندیشه اجتماعی علامه مجلسی، نائینی و امام خمینی، حامد آزادی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام، ۱۳۹۷ش. پایان‌نامه را اینجا ببینید
- قلمرو فقه در زندگی اجتماعی بشر، محمدحسین بنایی خیرآبادی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه معارف اسلامی قم، ۱۳۹۵ش. پایان‌نامه را اینجا ببینید
- تأمین اجتماعی در فقه امامیه و بازتاب آن در قوانین موضوعهٔ ایران، محمدامین پورچنگیز، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و الهیات، دانشگاه شهید باهنر کرمان، ۱۳۹۲ش. پایان‌نامه را اینجا ببینید
عربی
- مبانی الفقه الاجتماعی فی الشریعة الإسلامیة: دراسة فی الأسس و التطبیق، فارس فضیل عطیوی عبود الکلابی، پایان‌نامه دکتری، جامعة الکوفة، ۲۰۱۷م.
منابع دیگر
- یادداشت درآمدی بر بنیان‌های معرفتی فقه الاجتماع، سید مهدی موسوی، ۱۴۰۱ش. لینک یادداشت
- کرسی فقه سیاسی در آینه فقه اجتماعی، محمدجواد ارسطا و دیگران، ۱۴۰۰ش. گزارش نشست
- گستره فقه اجتماعی در عصر غیبت، محمدتقی سهرابی‌فر، ۱۳۹۹ش. لینک یادداشت
- درآمدی بر فقه اجتماعی، محمدجواد ارسطا، ۱۳۹۶ش. لینک یادداشت
- فقه الاجتماع، علی‌اکبر رشاد، ۱۳۹۶ش. متن سخنرانی
- نشست علمی جایگاه فقه در علم اجتماعی مسلمین، حمید پارسانیا و دیگران، ۱۳۹۵ش. گزارش نشست
- تبیین و تعریف فقه اجتماعی، پایگاه تخصصی وسائل، ۱۳۹۵ش. لینک یادداشت