فقه معاصر:پیش‌نویس شبیه‌سازی انسان: تفاوت میان نسخه‌ها

'''شبیه‌سازی انسان''' تولید انسان، غیر از راه معمول آن و با استفاده از سلول‌های انسان در محیط آزمایشگاهی است. شبیه‌سازی اعضا، همزادسازی و شبیه‌سازی انسان کامل، سه گونۀ مختلف برای شبیه‌سازی است که احکام جداگانه و گاه مشترکی دارند. فقیهان اهل‌سنت به اتفاق آراء، شبیه‌سازی انسان را نامشروع اعلام کرده‌اند. اما در فقه شیعه دیدگاه یکسانی در این موضوع وجود ندارد.  

بیشتر فقیهان مانند جعفر سبحانی و یوسف صانعی، شبیه‌سازی اعضا را جایز می‌دانند. اما آرای فقیهان درباره همزادسازی و شبیه‌سازی انسان کامل مختلف است. سید محمدسعید حکیم، موسوی اردبیلی، سید علی سیستانی و محمد مؤمن از فقیهانی هستند که به جواز شبیه‌سازی انسان فتوا داده‌اند. در مقابل سید ابوالقاسم خویی، میرزا جواد تبریزی و جعفر سبحانی به حکم اولی و مکارم شیرازی به حکم ثانوی آن را حرام دانسته‌اند. فقهایی که شبیه‌سازی را جایز می‌دانند، به اصل اباحه استناد کرده‌اند. از مهمترین دلیل‌هایی که بر حرمت همزادسازی و شبیه‌سازی انسان اقامه شده، می‌توان به حرمت تغییر در خلق خدا، اختلال نظام، حرمت واردکردن نطفه در رحم غیرهمسر، اختلاط انساب و حرمت ازبین‌بردن نطفه اشاره کرد.  

بررسی نَسَبِ انسان شبیه‌سازی شده، از احکام وضعی پرچالش در مسئله شبیه‌سازی انسان است. برخی فقیهان، صاحب رحم، بعضی صاحب سلول و  گروهی صاحب تخمک را مادر انسان شبیه‌سازی شده دانسته‌اند. به فتوای برخی فقیهان، زنی که نطفه در رحم او رشد کرده است، به منزله مادر رضاعی کودک به‌شمار می‌آید. در مقابل جواد تبریزی بر این باور است که احکام نَسَب و احکام مربوط به ارث در مورد چنین انسان‌هایی جاری نمی‌شود.

شبیه‌سازی انسان (عربی: الاستنساخ البشری؛ انگلیسی: cloning<ref>سلطانی، و حسین ناصری، مسائل مستحدثه پزشکی، ۱۳۸۶ش، ص۱۹.</ref>) به تولید انسان غیر از راه معمول آن و با استفاده از سلول‌های انسان در محیط آزمایشگاهی گفته می‌شود. شبیه‌سازی انسان یکی از مسائل مستحدثه فقهی و حقوقی است.<ref>معینی‌فر، و فریبا حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، ص۱۱۰.</ref> برای شبیه‌سازی انسان فواید و زیان‌های متعددی ذکر کرده‌اند. امکان بارورسازی زوج‌های عقیم، کمک به سلامت نسل آینده و استفاده از صفات ممتاز افراد و افزایش آنها از فواید شبیه‌سازی انسان، و اختلاط انساب، احساس بی‌نیازی از ازدواج، احتمال از بین رفتن جوامع، تشویق به سقط جنین و احتمال سوء استفاده مجرمان از این روش از مضرات شبیه‌سازی انسان دانسته شده است.<ref>تسخیری، «نگاهی به موضوع شبیه‌سازی انسان به کمک تکنولوژی جدید»، ص۶۵-۶۶.</ref>

نخستین حیوان شبیه‌سازی شده در سال ۱۹۹۶م متولد شد.<ref>آقایان، و ارجمند، «[https://eime.tums.ac.ir/article-1-119-fa.html شبیه‌سازی انسان، تاریخچه و نگاه دینی]».</ref> شبیه‌سازی حیوانات و در پی آن شبیه‌سازی انسان، واکنش‌های مختلف سیاسی و دینی را همراه داشت.<ref>اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۵۵-۶۵.</ref> مراجع مذهبی دنیا نوعاً شبیه‌سازی انسان را ممنوع دانستند، با این تفاوت که برخی آن را ذاتا حرام می‌دانند، ولی عده‌ای معتقدند اگر چه شبیه‌سازی انسان به خودی خود اشکالی ندارد، اما با توجه به آثار و پیامدهای آن، این عمل جایز نیست.<ref>صادقی، «همانندسازی انسان (مروری بر دیدگاه‌های مراجع ادیان آسمانی و بررسی آن از نظر فقه اسلامی)»، ص۵۶.</ref> کلیسای کاتولیک شبیه‌سازی انسان را عملی غیراخلاقی و ممنوع اعلام کرد.<ref>اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۱۰۹.</ref> پروتستان‌ها و یهودیان نیز شبیه‌سازی را جز در برخی موارد نادر (مانند بچه‌دار شدن زوج‌های نابارور) مذموم دانستند.<ref>صادقی، «همانندسازی انسان (مروری بر دیدگاه‌های مراجع ادیان آسمانی و بررسی آن از نظر فقه اسلامی)»، ص۴۲-۴۳.</ref> علمای اهل سنت نیز به اتفاق آراء شبیه‌سازی انسان را عملی نامشروع و مغایر اسلام اعلام کردند.<ref>شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۲۰۰.</ref> اما فقیهان شیعه دیدگاه‌های مختلفی، از جواز مطلق تا حرمت مطلق، ارائه داده‌اند.<ref>محقق داماد، «شبیه‌سازی انسان از منظر فقه و اخلاق»، ص۱۵.</ref>

* '''شبیه‌سازی عضو'''؛ در این روش یکی از سلول‌های انسان گرفته و در دستگاه‌های مخصوصی پرورش داده می‌شود تا به یکی از اعضای بدن انسان (مانند قلب، کلیه و کبد) تبدیل شود. از آنجا که نتیجه این کار، بازسازی انسان کامل نیست، برخی این قسم را از مسئله شبیه‌سازی انسان خارج دانسته‌اند.<ref>حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۰.</ref>

* '''همزادسازی انسان'''؛ در این روش که به آن تقسیم جنینی نیز گفته می‌شود،<ref>جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۸۲.</ref> شبیه‌سازی انسان با استفاده از سلول جنسی انجام می‌گیرد.<ref>ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ۱۴۰۲ق، ص۱۷۴.</ref> پس از لقاح اسپرم با تخمک، سلول جدیدی به وجود می‌آید. این سلول ابتدا به ۲، بعد به ۴، ۸، ۱۶ و در نهایت به ۳۲ سلول تقسیم می‌شود. با رسیدن تعداد سلول‌ها به عدد ۳۲، تقسیم‌بندی متوقف می‌گردد و هر یک از ۳۲ سلول، زمینه به وجود آمدن یکی از اعضای بدن را تا شکل‌گیری کامل انسان بر عهده می‌گیرد. با این حال اگر یکی از سلول‌های ۳۲گانه از بقیه سلول‌ها جدا، و در محیط مناسبی قرار گیرد، خود به تنهایی می‌تواند به ۳۲ سلول تقسیم شده، زمینه شکل‌گیری انسان کاملی را فراهم آورد.<ref>حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۰.</ref> ازاین‌رو انسان‌هایی که از این ۳۲ سلول به وجود آیند، همانند انسان‌های همزاد خواهند بود که منشأ پیدایش آنها، سلول جنسی بوده است.<ref>ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ۱۴۰۲ق، ص۱۷۳.</ref>

* '''شبیه‌سازی انسان'''؛ در این روش انسان با استفاده از سلول غیرجنسی شبیه‌سازی می‌شود.<ref>ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ۱۴۰۲ق، ص۱۷۴.</ref> برای این منظور تخمک زنی را پیش از بارور شدن می‌‌شکافند و هسته مرکزی آن را برداشته، هسته یکی از سلول‌های بدن مرد یا زن را (حتی زنی که تخمک از او گرفته شده) درون آن تخمک قرار می‌دهند تا انسانی از آن متولد شود.<ref>ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ۱۴۰۲ق، ص۱۷۹.</ref> در این روش انسان به وجود آمده، از همه جهات، مشابه انسانی خواهد بود که سلول از او گرفته شده است.<ref>حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۳.</ref>

با چشم‌پوشی از برخی مقدمات یا روش‌های حرام در شبیه‌سازی (مانند لمس کردن یا نگاه کردن بدن نامحرم<ref>حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ۱۳۹۲ش، ص۲۳؛ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۵.</ref>) فقیهان شیعه در حکم شبیه‌سازی انسان اتفاق نظر ندارند و دیدگاه آنان از جواز تا حرمت مطلق در نوسان است.<ref>محقق داماد، «شبیه‌سازی انسان از منظر فقه و اخلاق»، ص۱۵.</ref> در شبیه‌سازی فرض‌های مختلفی قابل طرح است که در حکم فقهی اثرگذارند، مانند معلوم بودن صاحب سلول یا معلوم نبودن آن، گرفتن سلول از فرد زنده یا میت و نیز وجود داشتن رابطه زوجیت بین صاحب سلول و تخمک یا صاحب رحم، یا نبود رابطه زوجیت.<ref>موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ۱۴۲۳ق، ص۴۴-۴۵.</ref>

فقیهان شیعه، شبیه‌سازی اعضای بدن انسان را نه تنها جایز، بلکه مطلوب دانسته‌اند.<ref>صانعی، چکیده اندیشه‌ها، ۱۳۸۷ش، ص۹۴.</ref> برخی فقیهان که قائل به عدم جواز شبیه‌سازی انسان هستند (مانند جعفر سبحانی) نیز شبیه‌سازی اعضای بدن را عملی بسیار خوب معرفی کرده‌اند؛ اما مشروط به آنکه شبیه‌سازی اعضا، در قالب شبیه‌سازی انسان انجام نشود.<ref>سبحانی، استفتائات، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۴۱۶.</ref> با این حال مکارم شیرازی این شرط را در عصر حاضر محقق نمی‌داند. وی معتقد است از آنجا که تنها راه ثابت شده علمی برای شبیه‌سازی اعضا، فقط از راه شبیه‌سازی انسان انجام می‌گیرد و سپس اعضای انسانِ شبیه‌سازی شده مورد استفاده قرار می‌گیرد، این کار جایز نیست؛ زیرا این کار مستلزم سلب حق حیات از فرد دیگر است.<ref>مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۱۳۲.</ref>

# به نطفه به وجود آمده، ضرری نرسد؛<ref>محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ج۲، ص۲۸۱.</ref>

# نطفه به وجود آمده از بین نرود؛<ref>جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۸۵؛ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۲۸۱.</ref>  

# به صورت بسیار گسترده انجام نگرفته، منجر به اختلال نظام نشود.<ref>جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۸۵.</ref>

سید محمدصادق روحانی معتقد است دلیلی بر حرمت شبیه‌سازی انسان وجود ندارد.<ref>روحانی، استفتائات، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۲۲۶.</ref> محمد مؤمن، محمدابراهیم جناتی و محمدعلی گرامی اصل شبیه‌سازی را جایز، تنها برخی اقسام آن را حرام دانسته‌اند.<ref>نگاه کنید به: مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۰-۸۰؛ جناتی، «گفت‌و‌گو با آیت‌الله جناتی»، ص۱۷؛ گرامی، استفتائات، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۲۹۱.</ref> سید محمدسعید حکیم نه تنها شبیه‌سازی انسان را جایز دانسته، بلکه آن را به کارگیری سنت خدا و روشی برای شناخت قدرت الهی می‌داند.<ref>حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ۱۳۹۲ش، ص۲۲.</ref> موسوی اردبیلی و سید علی سیستانی هم از فقیهانی هستند که این عمل را جایز می‌دانند.<ref>موسوی اردبیلی، [http://www.ardebili.com/fa/Istiftaview/145424 «شبیه‌سازی انسان چه حکمی دارد؟»]؛ سیستانی، [https://www.sistani.org/persian/qa/0950/ «پرسش و پاسخ شبیه‌سازی»]، سایت دفتر آیت‌الله سیستانی.</ref>

در مقابل، برخی فقیهان شبیه‌سازی انسان را به حکم اولی یا حکم ثانوی جایز ندانسته‌اند. سید ابوالقاسم خویی، میرزا جواد تبریزی و جعفر سبحانی شبیه‌سازی انسان را به حکم اولی حرام می‌دانند.<ref>خویی، و تبریزی، احکام شرعی بانوان، ۱۳۹۱ش، ص۳۵۹؛ تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۲۳۰؛ سبحانی، استفتائات، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۲۵۶.</ref> مکارم شیرازی معتقد است اگر چه این کار به عنوان اولی جایز است، اما با توجه به پیامد‌های آن، به عنوان ثانوی جایز نیست.<ref>مکارم شیرازی، احکام غرب‌نشینان، ۱۳۹۵ش، ص۱۵۳.</ref>  

برخی فقیهان نیز در این مسئله توقف و احتیاط کرده‌اند. به گفته حسینعلی منتظری شبیه‌سازی انسان در صورتی که اصول اخلاقی و شرعی را نقض نکند، موجب هتک حرمت و کرامت انسانی نشود، اختلاط انساب و اختلال در نظام خانوادگی و نظام حقوقی بشر را در پی نداشته باشد، جایز است.<ref>منتظری، پاسخ به پرسش‌های دینی، ۱۳۹۴ش، ص۴۲۶.</ref> با این حال وی معتقد است با توجه به آثار و پیامدهای نامعلوم شبیه‌سازی انسان، باید در چنین احتیاط و توقف کرد.<ref>منتظری، پاسخ به پرسش‌های دینی، ۱۳۹۴ش، ص۴۲۷.</ref>

بر اساس اصل اباحه، تمامی افعال و تصرفات انسان جایز است و تنها در صورتی حرام دانسته می‌شود که دلیلی بر حرمت آن وجود داشته باشد.<ref>تسخیری، «نگاهی به موضوع شبیه‌سازی انسان به کمک تکنولوژی جدید»، ص۶۰.</ref> بنابراین برای جایز دانستن همزادسازی و شبیه‌سازی لازم نیست دلیلی بر جواز آن اقامه شود، بلکه پاسخ دادن از ادله‌ای که بر حرمت آن اقامه شده، کافی است. ادله ذیل برخی به شبیه‌سازی و برخی به همزادسازی اختصاص دارد، چنان‌که بعضی دیگر مشترک بین آن دو است. در ادامه دلیل‌های مشترک، سپس دلیل‌های اختصاصی بررسی می‌شود.

جعفر سبحانی شبیه‌سازی انسان را تصرف در خلقت خدا و به همین دلیل آن را حرام دانسته است.<ref>سبحانی، استفتائات، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۲۵۶.</ref> محمد مؤمن این استدلال را در همزادسازی انسان نیز جاری می‌داند. در توضیح این استدلال گفته شده، از آنجا که در آیه ۱۱۹ سوره نساء، تغییر در خلقُ الله، عملی شیطانی معرفی شده و از سوی دیگر شبیه‌سازی و همزادسازی از مصادیق تغییر در خلق خدا است، این عمل حرام است.  

محمد مؤمن این استدلال را بسیار ضعیف دانسته، معتقد است با استناد به روایت‌های تفسیری<ref>برای نمونه نگاه کنید به: بحرانی، البرهان، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۱۷۵.</ref>، این آیه ناظر به تغییر دین خدا و ایجاد بدعت در دین است؛ اما آنچه در مراحل همزاد‌سازی انسان رخ می‌دهد، همانند کاشتن بذر گیاهان و درختان، همگی به خواست و اراده خدا انجام می‌شود.<ref>مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۲.</ref>

به باور جواد تبریزی و جعفر سبحانی، شبیه‌سازی انسان موجب اختلال در نظام می‌شود و به همین دلیل شبیه‌سازی به عنوان اولی حرام است.<ref>تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۲۳۰؛ سبحانی، استفتائات، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۲۵۶.</ref> اگر چه در عبارات علما، این استدلال تنها درباره شبیه‌سازی مطرح شده است، اما این استدلال را می‌توان در برخی موارد همزادسازی نیز مطرح کرد. در توضیح این استدلال گفته شده شبیه‌سازی انسان در نهایت به هرج و مرج در جامعه می‌انجامد؛ چرا که ممکن است در شناختن مجرم‌ها اشتباه صورت گیرد یا مجرم‌ها هیچگاه شناخته نشوند.<ref>حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۶؛ جواهری، بحوث فی الفقه المعاصر، دار الذخائر، ج۲، ص۳۰۲.</ref>

در پاسخ به این استدلال گفته شده، این اشکال تنها در صورتی مطرح می‌شود که شبیه‌سازی انسان به صورت گسترده انجام شود؛ ولی این استدلال بر حرمت شبیه‌سازی در موارد اندک دلالت ندارد.<ref>حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۶؛ جواهری، بحوث فی الفقه المعاصر، دار الذخائر، ج۲، ص۳۰۲.</ref> برخی محققان نیز با اشکال صغروی به این استدلال بر این باورند که شبیه‌سازی انسان به تطابق صد در صدی افراد نمی‌انجامد و به همین دلیل هیچگاه منجر به هرج و مرج نمی‌شود.<ref>جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۱۰۸؛ اسلامی، «شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه شیعه؛ بررسی چهار دیدگاه»، ص۶۴.</ref>

=== حرمت وارد کردن نطفه در رحم غیر همسر ===

ممکن است گفته شود روش همزادسازی تنها باید در مورد همسر شرعی انجام شود؛ چرا که طبق روایت علی بن سالم از امام صادق(ع)<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۵۴۱.</ref> داخل کردن نطفه مرد (غیر از زنا) در رحم زن اجنبی، حرام است.<ref>جواهری، «تقسیم سلولی و شبیه‌سازی»، ص۸۷.</ref> به گفته محمد مؤمن این دلیل علاوه بر حرمت همزادسازی، در شبیه‌سازی انسان نیز مطرح است.<ref>مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۳.</ref> محمد مؤمن در توضیح این استدلال به آیاتی مانند آیه ۳۱ سوره نور اشاره کرده است. بر اساس توضیح او در این آیه به حفظ شرمگاه زن، مگر از همسر خود، دستور داده شده است؛ زیرا مطابق این آیه زنان باید شرمگاه خود را از بهره‌وری بیگانگان حفظ نمایند و حال آنکه قرار دادن سلول مرد بیگانه درون رحم و تخمک زن نامحرم، از مصادیق بارز بهره‌‌وری بیگانگان است.  

جواد تبریزی و جعفر سبحانی بر این باورند که شبیه‌سازی انسان اختلاط انساب را در پی دارد و به همین دلیل حرام است.<ref>تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۲۳۰.</ref> محمدابراهیم جناتی این استدلال را که به شبیه‌سازی انسان اختصاص دارد، ناکافی دانسته است. به گفته او شبیه‌سازی انسان تنها در صورتی که به صورت بسیار گسترده و از بانک سلولی استفاده شود، موجب اختلاط نسب می‌شود، اما در صورت به کارگیری محدود آن، اختلاط در نسب رخ نخواهد داد.<ref>جناتی، «گفت‌وگو با آیت‌الله جناتی، ص۱۷.</ref>

از ادله‌ای که بر خصوص حرمت همزادسازی دلالت دارد، استدلال به روایت‌هایی (مانند صحیحه رفاعه<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۱۰۸.</ref> و موثقه اسحاق بن عمار<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۱۷۱.</ref>) است که بر اساس آنها، از بین بردن نطفه یا بیرون آوردن آن از رحم، حرام است. از آنجا که موفقیت عمل همزادسازی، قطعی نیست و این احتمال وجود دارد که همه سلول‌ها به سرانجام نرسند، حرمت آن اثبات می‌شود.<ref>حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۶-۳۸.</ref> محمد مؤمن این استدلال را در اثبات حرمت همزادسازی کافی ندانسته، معتقد است آنچه از این استدلال استفاده می‌شود، حرمت از بین بردن نطفه است، اما اگر در اثر پیشرفت علم، هیچیک از سلول‌ها از بین نرفت، دلیلی بر حرمت همزادسازی باقی نمی‌ماند.<ref>مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۸۷.</ref>

=== طهارت اعضای شبیه‌سازی شده ===

طهارت یا نجاست عضو شبیه‌سازی شده، از مسائلی است که فقیهان در بحث شبیه‌سازی اعضا به آن پرداخته‌اند. سید کاظم حائری معتقد است ادله‌ای که بر نجاست عضو جدا شده از انسان دلالت می‌کند، شامل عضو شبیه‌سازی شده نمی‌شود و در صورت شک در طهارت آن نیز می‌توان به قاعده طهارت استناد کرد.<ref>حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۹.</ref> استحاله جزء جدا شده از انسان به عضو جدید، از استدلال‌هایی است که محمد محمدی قائینی بر طهارت عضو شبیه‌سازی کرده است.<ref>محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصره (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۳۲۶.</ref> لازم به ذکر آنکه، بحث‌های مربوط به نجاست یا طهارت اعضای شبیه‌سازی شده، مربوط به جایی است که پیوند آن به بدن انسان انجام نشده باشد؛ اما در فرض پیوند عضو شبیه‌سازی شده به بدن انسان، قطعا پاک است.<ref>محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصره (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۳۲۷.</ref>

یکی از از چالش‌های فقهی در موضوع شبیه‌سازی انسان وضعیتِ نَسَب است؛ زیرا مسائل فقهی متعددی مانند ارث، نفقه، محرمیت بر آن مترتّب می‌شود. فقیهان شیعه در این مسئله که پدر و مادرِ انسان شبیه‌سازی شده چه کسی است، اقوال مختلفی دارند.<ref>معینی‌فر، و فریبا حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، ص۱۱۲-۱۲۱.</ref> برخی صاحب رحم، گروهی صاحب تخمک و بعضی صاحب سلول را مادر انسان شبیه‌سازی شده دانسته‌اند.<ref>معینی‌فر، و فریبا حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، ص۱۱۵.</ref> جواد تبریزی بر این باور است که احکام والدین، فرزندی، خواهری و برادری و احکام مربوط به ارث در مورد کودکانی که از این راه متولد می‌شوند، جاری نمی‌شود.<ref>تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۲۳۰.</ref> همچنین گفته شده در برخی فرض‌ها ممکن است، هر دو، مادرِ انسان شبیه‌سازی شده باشند؛ مانند اینکه هسته سلول زنی به تخمکِ فاقد سلول از زن دیگر منتقل شده و در رحم او رشد کند.<ref>جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۹۶؛ زنجانی، «پرسش و پاسخ از محضر آیت‌الله سید عزالدین زنجانی»، ص۳۴.</ref>

سید محمدسعید حکیم و حسن جواهری با رد این دیدگاه معتقدند در عرف تنها به صاحب اسپرم، پدر و به صاحب تخمک، مادر گفته می‌شود؛ ازاین‌رو در شبیه‌سازی انسان، افرادی که صاحب سلول اولیه هستند، پدر یا مادر شخص نیستند.<ref>حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ۱۳۹۲ش، ص۲۵-۲۶؛ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۹۹.</ref> سید محمدسعید حکیم برای مدعای خود به آیه ۸ سوره سجده استدلال کرده که بر اساس آن نسل انسان تنها به کسی گفته می‌شود که از منی فرد باشد.<ref>حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ۱۳۹۲ش، ص۲۵.</ref> همچنین حسن جواهری معتقد است صاحب سلول، پدر یا مادر انسان شبیه‌سازی شده نیست، بلکه فردی که صاحب تخمک باشد، مادر او به شمار می‌آید.<ref>جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۹۷.</ref>

سید ابوالقاسم خویی و سید محمد آصف محسنی با استناد به آیه ۲ سوره مجادله، صاحب رحم را مادر شرعی فرد شبیه‌سازی شده دانسته‌اند. به باور آنها از منسوب بودن تخمک به یک زن، نمی‌توان مادر شرعی را شناخت، بلکه مادر شرعی کودک، زنی است که نطفه در رحم او رشد می‌کند و فرزند را به دنیا می‌آورد.<ref>خویی، مسائل و ردود، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۳۲۰؛‌ محسنی، الفقه و مسائل طبیه، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۴۰۹.</ref> اما سید کاظم حائری با رد این استدلال معتقد است آیه ۲ سوره مجادله در مقام تعریف تعبدی مادر نیست؛ ازاین‌رو انسان‌هایی که از روش همزادسازی متولد می‌شوند،‌ با افراد دوقلو یا چندقلویی که از راه طبیعی به دنیا می‌آیند، هیچ تفاوتی ندارند و مادر آنها، زنِ صاحب تخمک است، نه زنی که نطفه در رحم او رشد کند.<ref>حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۹-۴۰.</ref>

برخی فقیهان معتقدند زنی که تخمک از آنِ او نیست و نطفه تنها در رحم او رشد کرده است، به منزله مادر رضاعی کودک به‌شمار می‌آید.<ref>جناتی، «گفت‌و‌گو با آیت‌الله جناتی»، ص۲۱.</ref> در تبیین این دیدگاه گفته شده آنچه موجب رضاع می‌شود، تأثیر شیر آن مادر در رشدِ گوشت، خون و استخوان کودک است؛ حال آنکه تأثیر مادری که رحمش محل رشد کودک بوده، قطعا بیشتر از مادر رضاعی است.<ref>حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۴۱.</ref> سید کاظم حائری در رد این استدلال معتقد است، تأثیر شیر مادر در رشد کودک، تنها ملاک برای رضاعی شدن مادر نیست و باید ملاک‌های تعبدی دیگری نیز لحاظ شود؛<ref>حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۴۱.</ref> از جمله آنکه، مطابق صحیحه یونس بن یعقوب، زنی که بدون به دنیا آوردن فرزند، شیر دارد و شیرش موجب رشد کودک شیرخواره شود، تأثیری در رضاع ندارد.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۴۴۶.</ref>

== دیدگاه اهل سنت ==

به اتفاق آرای علمای اهل سنت، شبیه‌سازی انسان عملی نامشروع و بر خلاف اسلام است.<ref>اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۲۰۰.</ref> در دهمین نشست مجمع فقه اسلامی، که در مکه برگزار شد، مسئله شبیه‌سازی انسان مطرح شد. در بیانیه نهایی این مجمع بر حرمت شبیه‌سازی انسان تأکید شد.<ref>موسوی، قرارات مجمع الفقه الاسلامی، ۱۴۳۳ق، ص۲۸۲.</ref> تنها موردی که برخی عالمان اهل سنت احتمال دادند شبیه‌سازی انسان جایز باشد، شبیه‌سازی برای زوجین نابارور است؛ اما این مورد نیز در مجامع علمی اهل سنت، حرام دانسته شد.<ref>اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۲۰۷-۲۰۸.</ref> فقیهان اهل سنت با دلیل‌های کلامی، فقهی، اخلاقی، اجتماعی و علمی بر حرمت شبیه‌سازی انسان استدلال کرده‌اند.<ref>اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۲۰۹.</ref> از جمله ادله آنها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

* ادله کلامی: تحدی با خالق، تغییر خلق خدا و نقض سنت زوجیت؛<ref>اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۲۱۱-۲۳۳.</ref>

* ادله‌فقهی: اختلاط انساب، ابهام در روابط خویشاوندی و امکان شکل‌گیری روابط نامشروع؛<ref>اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۲۶۳-۲۸۰.</ref>

* ادله اخلاقی: نقض کرامت انسانی، استفاده ابزاری از انسان‌ها و نابودی جنین‌های ناخواسته؛<ref>اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۳۲۱-۳۲۶.</ref>

* ادله علمی: پیری زودرس و افزایش بیماری‌های ژنتیکی.<ref>اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۴۲۰-۴۲۵.</ref>

در موضوع شبیه‌سازی انسان ده‌ها کتاب، مقاله و پایان‌نامه نوشته شده است. با این حال گفته شده آثار شیعی نوشته شده در این موضوع، بسیار کمتر از آثار اهل سنت است.<ref>اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، ص۴۷۲.</ref> از جمله این آثار می‌توان به «الاستنساخ بین التقنیة و التشریع» به قلم سید علی موسوی سبزواری و «شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام» نوشته سید حسن اسلامی اشاره کرد.  

کتاب الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، در سه فصل و یک خاتمه سامان یافته است. در فصل اول سیر دانشِ شبیه‌سازی، انواع و آثار آن بررسی شده است. در فصل دوم اشکالات شبیه‌سازی از منظر‌های مختلفی مانند اخلاقی، اجتماعی و قانونی و در فصل سوم احکام فقهی آن بحث می‌شود. چاپ دوم این کتاب را انتشارات کوثر در سال ۱۴۲۳ق منتشر کرده است.<ref>موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ۱۴۲۳ق، صفحه شناسه و فهرست کتاب.</ref>

سید حسن اسلامی در کتاب شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک و اسلام، ابعاد فقهی، اخلاقی، کلامی و اجتماعی مسئله شبیه‌سازی انسان را بررسی و دیدگاه موافقان و مخالفان را در دو جامعه مسیحی و اسلامی تحلیل کرده است. مطالب این کتاب در چهار گفتار کلی ۱. کلیات و مفاهیم پایه، ۲. دیدگاه آیین کاتولیک، ۳. دیدگاه اهل سنت و ۴. دیدگاه شیعه، تنظیم شده است.<ref>اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، صفحه فهرست کتاب.</ref> این کتاب برای نخستین‌بار در سال ۱۳۸۶ش به کوشش مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب در تهران منتشر شد.<ref>اسلامی، شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیگ و اسلام، ۱۳۸۶ق، صفحه شناسه کتاب.</ref>