فقه معاصر:پیش‌نویس نگاهی نو به موسیقی و رقص (کتاب)
مجتبی عابدینی
کتاب نگاهی نو به موسیقی و رقص نوشته علی اسماعیل‌پور، به بررسی جنبه‌های مختلف موسیقی و رقص می‌پردازد و بدون تقسیم‌بندی به فصل‌ها، موضوعاتی چون معنای غنا، فعلیت و شأنیت طرب، و ملاک تشخیص غنا را تحلیل می‌کند. نویسنده به بررسی دیدگاه‌های مختلف درباره غنا، از جمله ارتباط آن با صوت و کلام، و همچنین حکم غنا در ایام جشن و سرور می‌پردازد. او شرایط جواز غنا در عروسی‌ها و حکم موارد مشکوک را نیز مورد بحث قرار می‌دهد. در نهایت، نویسنده به تحلیل دیدگاه‌های فقهی امام و مقام معظم رهبری در موضوع غنا و موسیقی می‌پردازد.
معرفی اجمالی و ساختار
کتاب «نگاهی نو به موسیقی و رقص» نوشته علی اسماعیل‌پور، توسط نشر زمزمه جاوید در ۲۰۳ صفحه منتشر شده است. این کتاب بدون تقسیم‌بندی به بخش‌ها یا فصل‌ها، به بررسی جنبه‌های مختلف موسیقی و رقص می‌پردازد.
معنای لغوی و اصطلاحی غنا
کتاب «نگاهی نو به موسیقی و رقص» بدون بخش و فصل‌بندی، با مقدمه‌ای آغاز می‌شود که در آن نویسنده به بررسی موسیقی و انواع آن می‌پردازد. سپس به تعریف «غنا» و قیود مرتبط با آن اشاره کرده و معنای لغوی و اصطلاحی غنا را تحلیل می‌کند و در ادامه دو تعریف مختلف از غنا را مطرح می‌کند ص(۵-۲۹)
فعلیت و شأنیت طرب
نویسنده در فعلیت و شأنیت طرب به این نکته اشاره می‌کند که آیا مراد از «طرب» در این زمینه، طرب بالفعل است یا طرب بالقوه. او توضیح می‌دهد، عواملی که موجب حرمت غنا می‌شوند، به این بستگی دارند که آیا این حالت بالفعل بر شنوندگان یا خود خواننده تأثیر می‌گذارد یا اینکه ضرورتی برای این تأثیر وجود ندارد و فقط شأنیت چنین حالتی مورد نظر است. نویسنده معتقد است که بررسی ادله و براهین لغوی و فقهی به ما این نکته را می‌آموزد که برای ایجاد واقعیت طرب، فعلیت تحقق آن ضرورتی ندارد. او همچنین به فقهایی اشاره می‌کند که در مبانی فقهی خود شأنیت را ملاک ایجاد طرب می‌دانند (ص۲۸-۳۰).
غنا از مقوله صوت یا کلام؟
نویسنده در بررسی مفهوم غنا به این سوال پاسخ می‌دهد که آیا غنا مربوط به صوت، کلام یا ترکیبی از هر دو است. سه دیدگاه را مطرح می‌کند:
۱. کلام بودن غنا: برخی معتقدند غنا تنها به کلام مربوط است. ۲. صوت بودن غنا: گروهی دیگر بر این باورند که غنا به کیفیت صوت مربوط می‌شود. ۳. ترکیب صوت و کلام: برخی از علما غنا را ترکیبی از صوت و کلام می‌دانند.
نویسنده معتقد است که دیدگاه سوم به واقعیت نزدیک‌تر است، زیرا دو نظریه اول پیامدهای نادرستی دارند که بدان‌ها اشاره می‌کند (ص۳۰-۳۵).
ملاک تشخیص غنا
نویسنده در مورد ملاک تشخیص غنا می‌نویسد که با مراجعه به متون فقهی قدما و متاخرین، به این نتیجه می‌رسیم که فقها عموماً عرف را به عنوان ملاک و مقیاس برای تعیین مصداق غنا معرفی کرده‌اند. او در ادامه، به بحث عرف پرداخته معتقد است: عرف وقتی که موضوع حکم شرعی قرار می‌گیرد خودش تابع متغیرهایی همچون زمان مکان و اوضاع مختلف فرهنگی و اجتماعی است و چون موضوع تغییر کند حکم نیز به تبع آن تغییر خواهد کرد و لذا نمی‌توان یک تعریفی جامع و مانع عرفی برای غنا ارائه کرد چون مفهوم غنا به تبع تغییر عرف با تحول زمان، مکان و احوال انسان‌ها متحول می‌شود پس به ناچار باید برای تشخیص معنای غنا به کتاب و سنت روی آورد (ص۳۷-۴۳).
حکم غنا در ایام جشن و سرور مثل عروسی‌ها و غیره
به باور نویسنده رق به برخی از روایاتی برمی‌خوریم که از آنها رائحه نوعی اذن و رخصت به گونه‌ای بر نوعی خاص از آوازخوانی برداشت می‌شود. به گفته وی اکثریت قریب به اتفاق فقها متعرض استثنا غنا در ایام عید و هنگام شادی نشده‌اند و ظاهر اطلاق کلامشان ظهور بر حرمت ذاتی آن دارد چرا که زمینه شادی مجوز حلیتت غنا نخواهد بود البته اگر غنا در بعضی روایات مطرح شده را مورد توجه قرار بدهیم متوجه می‌شویم که حکم حرمت شرعی غنا موضوعی است نه حکمی یعنی موضوعاً از بحث غنا خارج است نه آنکه غنا باشد ولی استثناء حکم حرمت آن برداشته شده باشد (ص۴۴ - ۴۹).
شرایط جواز غنا در عروسی‌ها
به باور نویسنده فقها دو موضوع حدی و آوازخوانی زنان در عروسی‌ها را از حکم کلی حرمت مستثنا کرده‌اند. او به نقل از شیخ زین العابدین مازندرانی، هشت شرط را برای غنای در عروسی ذکر می‌کند که با وجود آن شروط، آوازخوانی زنان در مجالس عروسی جایز است. نویسنده در ادامه، نظر فقهای متقدم و متاخر را ذکر می‌کند که غنا در عروسی‌ها را از حکم کلی حرمت غنا استثنا نکردند (ص۵۰-۵۹).
حکم موارد مشکوک
نویسنده به حکم مشکوک غنا پرداخته و با تقسیم‌بندی شبهات مصداقیه و مفهومیه، به بررسی حکم غنا می‌پردازد. به باور نویسنده، هرگاه شک در اصل تکلیف وجود داشته باشد، اصل برائت جاری می‌شود. بنابراین، در صورت عدم احراز تحقق موضوع و شک در تعلق حکم حرمت غنا، اصل برائت را جاری کرده و شنیدن آن را حلال می‌دانیم، اگرچه برخی از علما اصل احتیاط را ذکر کرده‌اند. (ص۶۲-۶۵). در ادامه، نویسنده به مباحث مختلف موسیقی، تعریف و معنای رقص، و همچنین رقص از نگاه روایات، حکم رقص از نگاه مراجع تقلید و غیره پرداخته است (ص۶۵-۸۷).
در ادامه نویسنده به تحلیل دیدگاه‌های فقهی امام و مقام معظم رهبری در موضوع غنا و موسیقی می‌پردازد (ص۹۲-۱۶۴).