ضمان عاقله (منابع مطالعاتی)
ضمان عاقله ضمانت قهری خانواده پدری یا خویشان سببی در مورد پرداخت دیه مقتول در قتل غیر عمد است. بدلیل تفاوت تعبیر در روایات، در اینکه عاقله دقیقا چه افرادی هستند اختلاف نظر وجود دارد. قانون مجازات اسلامى، طبق فتواى مشهور فقهای شیعه در مورد پرداخت دیه از سوى عاقله، در مواد ۳۰۵ و ۳۰۶ ضمان عاقله را در موارد زیر بیان کرده است: ۱. قتل خطاى محض، در صورتى که قتل با بیّنه یا قسامه یا علم قاضى ثابت شود. ۲.جنایت عمد و شبه عمد نابالغ و دیوانه به منزله خطاى محض.
در مساله عاقله نزد فقیهان چند دیدگاه وجود دارد: ۱. برخی فقها از جمله سید علی سیستانی در صورت خطای محض دیه را بر ذمّۀ قاتل ثابت می‌دانند ولی پرداخت آن تکلیفاً بر عاقله واجب است. ۲.دیدگاه فقیهانی چون ناصر مکارم شیرازی که قائل به ضمان عاقله در قتل خطایی است که از طریق بینه ثابت شده باشد. ۳. یوسف صانعی معتقد است عاقله در صورت بی‌مبالاتی در قبال حفظ قاتل، مسئول دیه است. ۴. گروهی به طور کلی نقشی برای عاقله در پرداخت دیه نمی‌بینند مانند محمد صادقی تهرانی که دلیلی در شرع بر ضمانت عاقله نیافته و نظیر محمد حسن مرعشی که ضمان عاقله را منحصر در عصر قبیله‌گرایی می‌داند.
در برخی از روایات به عهده گذاشته شدن پرداخت دیه بر گردن عاقله به موجب قاعده من له الغنم فعلیه الغرم، امری در قبال برخورداری از ارث گفته شده است و برخی به جهت تعدیل تعصبات قبیله‌ای و یا برقراری اصل تعاون و همکاری بین خانواده می‌دانند. تحقیقات زیر به بررسی حکم عاقله می‌پردازد.
کتاب‌ها
فارسی
- مسئولیت عاقله در حقوق کیفری اسلامی، محمدامین نوری‌نژاد، تهران، انتشارت ماهواره، ۱۴۰۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نهاد عاقله از منظر قانون مجازات و فقه شافعیه، فائزه پنق، تهران، قانون یار، ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی فقهی حقوقی ضمان عاقله در پرداخت دیه، علی نادرنژاد آقداش و امین خالصی، تهران، شاپرک سرخ، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- ضمان عاقله در فقه اسلامی و حقوق موضوعه، محمدعلی یوسف‌پورسادات‌محله، تهران، مارینا، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- دیه بر عاقله: از منظر فقیه اهل بیت عصمت و طهارت (ع) حضرت آیت‌الله العظمی صانعی مدظله العالی، مؤسسه فرهنگی فقه الثقلین، تهران، فقه الثقلین، ۱۳۹۴ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- تحلیل فقهی حقوقی ضمان عاقله و مسوولیت بیمه، کبری اباذری، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۹۴ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- سه مقاله دیه و ارش - تنصیف دیه‌زنان عاقله در اسلام، اصغر محمدی‌همدانی، تهران، شرکت گلزار کتاب، ۱۳۸۴ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- نهاد عاقله در حقوق کیفری اسلام، ذکرالله احمدی، تهران، میزان، ۱۳۸۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
عربی
- دیه العاقله: طبقا لنظریات المرجع الدینی سماحه آیه الله العظمی الشیخ یوسف الصانعی دام ظله، فخرالدین صانعی، تهران، فقه الثقلین، ۱۳۹۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
مقاله‌ها
فارسی
- نهاد عاقله قائم مقام مرتکب در پرداخت دیه جنایات خطایی، محمد مصدق، دو فصلنامه دادرسی، شماره۱۵۱، فروردین و اردیبهشت ۱۴۰۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- ضمان عاقله از دید فقه و حقوق، امیرحسین وفایی نژاد، پژوهشهای دینی علوم اسلامی فقه و حقوق در ایران و جهان اسلام، دوره ۲، ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- ضمان عاقله و نظام قبیله ای، رضا پورمحمدی و محمدرسول آهنگران، دوفصلنامه فقه و حقوق معاصر، شماره ۷، سال ۴، ۱۳۹۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نقد نظریه لزوم توزیع دیه بر عاقله با تکیه براندیشه‌های فقهی آیت‌الله‌العظمی سبحانی، احمد مرتاضی و بهروز یوسفلو، بررسی اندیشه های علمی آیت الله العظمی جعفر سبحانی، ۲۳و۲۴ آبان ماه سال ۱۳۹۷ش. اطلاعات مقاله را از اینجا ببینید
- مبانی فقهی تقسیم دیه بر عاقله در قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392، سقراط کلینی، رسائل، شماره ۵ و ۶، زمستان ۱۳۹۴و بهار ۱۳۹۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- ضمان عاقله از نگاهی دیگر، محسن احمدوند و حسین ناصری مقدم، فصلنامه فقه و اصول، شماره ۱۰۰، ۱۳۹۴ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- واکاوی نهاد عاقله به عنوان استثنایی بر قاعده «وزر» در فقه و حقوق، محمدرضا صفری، دوفصلنامه مطالعات فقه اسلامی و مبانی حقوق، شماره ۳۱، ۱۳۹۴ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- قرآن و ضمان عاقله، احمد حاجی ده آبادی، دوفصلنامه قرآن، فقه و حقوق اسلامی، شماره ۱، سال ۱، ۱۳۹۳ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- ماهیت و احکام نهاد عاقله، سید سجاد موسوی کرمانشاهی، فقه اهل بیت، شماره۷۴، ۱۳۹۲ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- عاقله در نظام فقهی اسلام، صدیقه اشرف و ام البنین سالاری، فصلنامه فقه و تاریخ تمدن، شماره ۲، سال ۸، ۱۳۹۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تحلیلی از مسئولیت عاقله خویشان و بیت المال در فقه در راستای اصل مسئولیت مدنی ناشی از عمل غیر در حقوق فرانسه، علیرضا یزدانیان، دوفصلنامه فقه و مبانی حقوق اسلامی، شماره ۱، سال ۴۴، ۱۳۹۰ش.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی فقهی و حقوقی عاقله، روح‌الله افضلی، فصلنامه مطالعات قرآنی، شماره ۷، دوره ۲، ۱۳۹۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- شبهات نهاد عاقله، علی صادقی، دوفصلنامه فقه اهل بیت، شماره ۶۳، ۱۳۸۹ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- پژوهشی در ضمان عاقله، وفا درویش پور، فصلنامه پژوهشهای فقه و حقوق اسلامی، شماره ۱۵، ۱۳۸۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- ضمان عاقله و اصل شخصی بودن مسئولیت کیفری، طاهره علیرضایی، نشریه دادرسی، شماره ۶۷، ۱۳۸۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- ضمان عاقله و اصل شخصی بودن مسئولیت کیفری، طاهره علیرضایی، دادرسی، شماره۶۴، مهرو آبان۱۳۸۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نگاهى به مسئولیت عاقله در پرداخت دیه، عباسعلی حیدری، فصلنامه فقه، دوره ۱۲، شماره ۴۵، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، مهر ۱۳۸۴ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- ضمان عاقله از دو منظر توجیهی و انتقادی، محمدعلی حسینی منش، مقالات و بررسی ها، شماره ۷۴، ۱۳۸۲ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- عاقله اصل حمایت از خانواده، علی محامد، فصلنامه پژوهشهای فلسفی -کلامی، دوره ۱, شماره ۲، دانشگاه قم، اسفند ۱۳۷۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- ماهیت حقوقی دیه و ضمان عاقله، محمد خلیل صالحی، دوفصلنامه پژوهش های مدیریت راهبردی، شماره ۹، بهار و تابستان ۱۳۷۴ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- ضمان عاقله، ابوالقاسم گرجی، دوفصلنامه حق ومطالعات حقوقی و قضایی، شماره ۱۱ و ۱۲، پاییز و زمستان ۱۳۶۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- احکام و فلسفه دین در فقه اسلامی: چرا دیه بر عاقله است؟، م.ن، درسهایی از مکتب اسلام، شماره ۸، آبان ۱۳۶۵ش.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بیمه متقابل در پیشینه اسلامی (ضمان عاقله و جریره)، سیدمصطفی محقق داماد، حقوق دادگستری، شماره۶، زمستان ۱۳۶۱ش.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
عربی
- الآراء المختلفة حول ضمان العاقلة فی الإسلام، جعفر گعیدی، فصلنامه فقه و حقوق نوین، شماره ۱۱، پاییز ۱۴۰۱ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- أحكام العاقلة فى الفقه الإسلامى، محمد بن فارس محمد سعود المطيران، مجلة كلية دار العلوم، ع۱۰۹، جامعة القاهرة - كلية دار العلوم، ۲۰۱۷م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- العاقلة وما تحمله وما لا تحمله من الديات وما يرجحه الإمام ابن قيم الجوزية، ربيع أحمد بابكر عسيلي، مجلة كلية دلتا العلوم والتكنولوجيا، ع۴، كلية دلتا العلوم والتكنولوجيا، ۲۰۱۶م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- التأصيل الفقهى لمفهوم العاقلة وتطبيقاتها المعاصرة فى تحمل الدية: دراسة فقهية مقارنة، جابر إسماعيل عبدالفتاح الحجاحجة، المجلة الأردنية في الدراسات الإسلامية، مج۹، ع۳، جامعة آل البيت، ۲۰۱۳م.
- صندوق القبيلة: أحكامه و ضوابطه و علاقته بالعاقلة، صالح بن علي الشمراني، مجلة جامعة أم القرى لعلوم الشريعة والدراسات الاسلامية، ع ۵۰، ج ۲، جامعة أم القرى، ۲۰۱۰م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- البدائل المعاصرة لتحمل العاقلة الدية، محمد الأمين بن محمد سالم ابن‌الشيخ، مجلة مجمع الفقه الإسلامي الدولي، ج ۱۶، منظمة المؤتمر الإسلامي - مجمع الفقه الإسلامي، ۲۰۰۷م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- العاقلة فى ضوء المستجدات الاجتماعية: دراسة فقهية، محمد نوح علي سلمان معابدة، المجلة الأردنية في الدراسات الإسلامية، مج۱، ع۲، جامعة آل البيت، ۲۰۰۶م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- تصور معاصر لتحمل الدية عن العاقلة، ماجد حسين النعواشي، إربد للبحوث والدراسات، مج ۳، ع ۲، جامعة إربد الأهلية، ۲۰۰۱م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- كيفية تحمل العاقلة العقل، محمد بن عبدالعزيز بن عبدالله السديس، مجلة البحوث الفقهية المعاصرة، مج ۱۵، ع ۶۰، عبدالرحمن بن حسن النفيسة، ۲۰۰۳م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مسؤولية العاقلة في دفع الدية، عبدالحميد إبراهيم سلامه المجالي، مؤتة للبحوث والدراسات - سلسلة العلوم الإنسانية والاجتماعية، مج ۱۳، ع ۲، جامعة مؤتة، ۱۹۹۸م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- نظرية العاقلة في الفقه الإسلامي، عوض محمد عوض، الدراسات الإسلامية، مج ۲۰، ع ۳، الجامعة الإسلامية العالمية - مجمع البحوث الاسلامية، ۱۹۸۵م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- فتاوى شرعية: الدية و العاقلة، دار الإفتاء، هدي الإسلام، مج ۳۶، ع ۹، ۱۰، وزارة الأوقاف والشئون والمقدسات الإسلامية، ۱۹۹۳م.
پایان‌نامه‌ها
فارسی
- ضمان عاقله نسبت به خسارتهای درمانی مازاد بر دیه از منظر فقه اهل بیت (علیهم السلام) و فقه حنفی، عبدالعالم معتمدی، جامعه المصطفی العالمیه، مجتمع آموزش عالی فقه - مدرسه عالی فقه تخصصی، کارشناسی ارشد، ۱۴۰۱ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- بررسی نقش عاقله در فقه و حقوق جزای ایران، محرم نصیری بورگهم، کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل، ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی مبانی و موارد پرداخت دیه توسط عاقله در فقه امامیه و حقوق موضوعه ایران، حشمت صفانژاد، کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا (س)، ۱۳۹۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی تطبیقی موارد پرداخت دیه عاقله در مذاهب خمسه اسلامی وحقوق موضوعه ایران، علیرضا امانی نودهی، کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندر انزلی، ۱۳۹۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- حدود ضمان عاقله از دیدگاه فقه امامیه و حقوق موضوعه ایران، زهرا نصرالهی، کارشناسی ارشد، دانشگاه تبریز، ۱۳۹۶ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- مبانی و شرایط مسئولیت عاقله در فقه امامیه و حقوق موضوعه ایران، ثریا ملکی جوبشهر، کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، ۱۳۹۳ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- احکام عاقله و مقایسه ضمان عاقله با مسئولیت بیمه، کبری اباذری، کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شهید چمران اهواز، ۱۳۹۲ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- بررسی چالش‌های دیه و ارش در فقه و حقوق موضوعه، رضا کشفی کمال، کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، مجتمع دانشگاهی ولیعصر (عج)، ۱۳۹۲ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- موارد پرداخت دیه عاقله در فقه شیعه و اهل سنت و حقوق اسلامی، صدیقه برادران عطار مقدس، کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور (وزارت علوم، تحقیقات، و فناوری)، ۱۳۶۲ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
عربی
- قراءة في أحكام العاقلة في قانون القصاص والدية، فرج عبدالواحد نويرات، مجلة العلوم الشرعية والقانونية , عدد خاص، جامعة المرقب - كلية القانون بالخمس، ۲۰۲۱م.
- ضوابط تقنين نظام العاقلة في الشريعة الإسلامية من منظور فقهي في ضوء المستجدات المعاصرة، مي سالم علي ابن الشيخ أبو بكر، مجلة كلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنين بالقاهرة، ع۳۷، ج۳، جامعة الأزهر - كلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنين بالقاهرة، ۲۰۱۹م.
- الدية والعاقلة: دراسة مقارنة بالقوانين الوضعية، إيمان يونس بطيخ عبداللطيف، مجلة الدراسات الإسلامية والبحوث الأكاديمية , ع۸۷، جامعة القاهرة - كلية دار العلوم - قسم الشريعة الإسلامية، ۲۰۱۸.
- العاقلة ماهيتها وتطبيقاتها المعاصرة: دراسة فقهية مقارنة، سعد بن رجاء الله الجهني، رسالة ماجستير، كلية الشريعة، جامعة مؤتة، الاردن، ۲۰۱۱م.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- العاقلة وتطبيقاتها المعاصرة في تحمل الدية: العرض والمناقشة، محمد الحبيب ابن الخوجة، مجلة مجمع الفقه الإسلامي الدولي، ج ۱۶، منظمة المؤتمر الإسلامي - مجمع الفقه الإسلامي، ۲۰۰۷م.
- دية العقل، بندر بن فهد بن عبدالله السويلم، مجلة جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، العدد: ۱۴، جماد آخر۱۴۱۶/ نوفمبر۱۹۹۵.
- العاقلة وما تحمله، عبدالله بن عبدالرحمن بن محمد التويجري، رسالة ماجستير، المعهد العالي للقضاء، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، السعودية، ۱۹۷۲/۱۳۹۲.کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر