قرارداد الکترونیکی (منابع مطالعاتی)
قرارداد الکترونیکی توافقی است که ایجاب و قبول آن از راه دور و از طریق اینترنت انجام می‌شود. این نوع از قراردادها، رکن اساسی تجارت الکترونیکی است. گسترش قراردادهای الکترونیکی - در قالب‌های خرید و فروش، اجاره و امثال این‌ها - باعث پدید آمدن برخی مسائل فقهی تازه شده است. این مسائل بیشتر به مکتوب بودن قرارداد، نحوه احراز شرایط صحت، شرایط متعاقدین، حجیت ایجاب و قبول اینترنتی، حجیت امضای الکترونیک و حقوق دو طرف قرارداد الکترونیک مربوط می‌شود. برای مثال در بسیاری از خرید و فروش‌های اینترنتی، ایجاب و قبول به شکل سنتی خود وجود ندارد و خریدار با انتخاب گزینه‌هایی مثل «ارسال به سبد خرید» یا «ثبت سفارش» اقدام به خرید می‌کند. این تفاوت‌ها با نحوه سنتیِ بیع و دیگر قراردادها سوالاتی را برابر فقیهان و پژوهشگران فقه قرار داده است.
برخی از پرسش‌های پیش روی فقه در زمینهٔ قراردادهای الکترونیک بدین شرحند: ماهیت قراردادهای الکترونیکی می‌تواند ذیل مبانی فقه موجود بررسی شود یا اینکه فقه برای توضیح آنها نیازمند توسعه در فروع خود است؟ شرایط عمومی صحت قراردادهای الکترونیک چیست؟ آیا کنش‌هایی مثل کلیک کردن روی گزینه‌ها می‌تواند معنای ایجاب یا قبول داشته باشد؟ کدام یک از مراحل یک معاملهٔ اینترنتی - از جمله قرار دادن اطلاعات مورد معامله در سایت، بازدید، افزودن به سبد کالا، پرداخت پول یا تحویل کالا - به معنای ایجاب یا قبول است؟ در معاملاتی که مبتنی بر نوشتن قرارداد است، کدام یک از مراحل - نوشتن متن یا امضای الکترونیکی - به معنای ایجاب و قبول است؟ آیا فقه امضای الکترونیکی را به رسمیت می‌شناسد؟ ماهیت و قلمرو اقاله در قراردادهای الکترونیکی و شرایط صحت آن چیست؟ آیا طرفین قرارداد می‌توانند قرارداد را با وسایل ارتباط الکترونیکی اقاله کنند؟ خیارات در فقه اسلامی چگونه بر قوانین تجارت الکترونیکی تطبیق می‌شود؟ آیا خیاراتی که قابل تطبیق بر قرارداد الکترونیکی نیستند - مثل خیار مجلس - به شکل دیگری در نظر گرفته می‌شوند یا بایستی آنها را غیرقابل اجرا دانست؟
کتاب‌ها
فارسی
- قراردادهای الکترونیکی از منظر فقه امامیه، حقوق ایران و حقوق بین‌الملل، علی‌اکبر بدیعی، قم، خویی، ۱۴۰۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- جایگاه فقهی و حقوقی خیارات در قراردادهای الکترونیکی، بهنام اسدی و حسن حیدری، تهران، قانون‌یار، ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- قراردادهای الکترونیکی انعقاد تا انحلال: مطالعهٔ تطبیقی در فقه اسلامی، حقوق ایران و کنوانسیون ژنو ۲۰۰۵، محمدرسول آهنگران و احمد امیری، تهران، مجد، ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- قراردادهای الکترونیکی از دیدگاه فقه و حقوق، رسول مظاهری، محمدعلی خادمی کوشا، محمدباقر انصاری، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۸ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- انعقاد قراردادهای الکترونیکی: مطالعه تطبیقی در فقه اسلامی، حقوق ایران و کنوانسیون ۲۰۰۵ ژنو، مرتضی محمدی، قم، دانشگاه مفید، ۱۳۹۳ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
عربی
- احکام التجارة الالکترونیة فی الفقه الاسلامی، عدنان بن جمعان الزهرانی، لبنان، دارالقلم للطباعة و النشر و التوزيع، ۲۰۱۶م. کتاب را اینجا بخوانید
- حمایة المستهلک فی العقود الإلکترونیة، دراسة تحلیلیة فی الفقه الإسلامی والقانون السعودی، أحمد عبد الرحمن المجالی و هیثم أحمد المصاورة، عربستان، مکتبة القانون و الإقتصاد، ۲۰۱۵م.
- العقود الإلكترونیة وتطبیقاتھا في المصارف الإسلامیة: دراسة فقهية مقارنة، آدم عبدالرحمن عبدالله أبا حسين، ۲۰۱۴م / ۱۴۳۶ق.
- التوقیع الإلکترونی دراسة مقارنة، ایمن سعد، مصر، دار النهضة العربیة للنشر والتوزیع، ۲۰۱۳م.
مقاله‌ها
فارسی
- قوانین حاکم بر قراردادهای الکترونیکی از منظر فقه امامی و قانون موضوعه ایران، رحیم عبدلی و طیب افشارنیا و علیرضا رجب‌زاده، فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای فقه، دوره ۲، شماره ۴ (پیاپی۸)، مهر ۱۴۰۱ش. مقاله را اینجا ببینید.
- بررسی مفهوم و ماهیت قرارداد الکترونیکی در فقه امامیه و حقوق ایران، سیده صدیقه شفیعی‌نسب و محمدعلی قربانی و محمدکاظم رحمن‌ستایش، فصلنامه پژوهش‌های فقهی، دوره ۱۸، شماره ۳، مهر ۱۴۰۱ش. مقاله را اینجا ببینید.
- بررسی فقهی انشای بیع الکترونیکی بدون الفاظ ایجاب و قبول، محمدعلی خادمی کوشا، فصلنامه فقه، سال بیست و هفتم - شماره ۲، تابستان ۱۳۹۹ش. مقاله را اینجا ببینید.
- واکاوی فقهی و حقوقی اقاله الکترونیکی، امیر احمدی، فصلنامه فقه، سال بیست و هشتم، شماره ۱، بهار ۱۴۰۰ش. مقاله را اینجا ببینید.
- خیار مجلس در پرتو قراردادهای الکترونیکی، ریحانه ظاهری و سمیه حافظی، فصلنامه مطالعات فقه اقتصادی، دوره ۲، شماره ۱، شماره پیاپی ۴، فروردین ۱۳۹۹ش. مقاله را اینجا ببینید.
- واکاوی فقهی و حقوقی موجبات زوال ایجاب در قراردادهای الکترونیکی، محمدرسول آهنگران و امیر احمدی، فصلنامه مطالعات فقه و حقوق اسلامی، دوره ۱۱، شماره ۲۰، خرداد ۱۳۹۸ش. مقاله را اینجا ببینید.
- آثار و احکام فقهی و حقوقی اشتباه و خطا در قراردادهای الکترونیکی و محمدرسول آهنگران، امیر احمدی، فصلنامه پژوهش‌های فقهی، دوره ۱۵، شماره ۱، فروردین ۱۳۹۸ش. مقاله را اینجا ببینید.
- واکاوی فقهی و حقوقی موجبات زوال ایجاب در قراردادهای الکترونیکی، محمدرسول آهنگران و امیر احمدی، فصلنامه مطالعات فقه و حقوق اسلامی، شماره ۲۰، بهار و تابستان ۱۳۹۸ش.
- شرط قصد و ابراز صریح آن در قرارداد الکترونیکی از منظر فقه اسلامی، محمدعلی خادمی کوشا، فصلنامه اقتصاد اسلامی، دوره ۱۸، شماره ۷۰، مرداد ۱۳۹۷ش. مقاله را اینجا ببینید.
- بررسی فقهی و حقوقی قانون حاکم بر قراردادهای الکترونیکی، مهدی محمدیان امیری و علیرضا عسگری و سید محمدمهدی احمدی و سید حسن عابدیان، فصلنامه مطالعات فقهی و فلسفی، دوره ۹، شماره ۳۴، شماره پیاپی ۳۴، تیر ۱۳۹۷ش. مقاله را اینجا ببینید.
- ماهیت حقوقی و فقهی قراردادهای الکترونیکی، خلیل‌اله احمدوند و احمدرضا چنگیزیان، پژوهش‌های مدیریت و علوم انسانی در ایران، دوره ۴، ۱۳۹۷ش.
- خیار حق انصراف در قراردادهای الکترونیکی، سید محمد حسینی و زهرا سخن‌خوش، فصلنامه مطالعات علوم سیاسی، حقوق و فقه، دوره چهارم، شماره ۱، بهار ۱۳۹۷ش.
- خیار تعذر تسلیم در قراردادهای الکترونیکی، سید محمد حسینی و زهرا سخن‌خوش، مطالعات علوم سیاسی، حقوق و فقه، دوره چهارم، شماره۱، بهار ۱۳۹۷ش.
- نقش کتبی یا لفظی بودن قراردادها در امنیت شغلی از دیدگاه فقهی، مبانی فقهی حقوق اسلامی، دوره ۱۱، شماره ۱، دی ۱۳۹۷ش. مقاله را اینجا ببینید.
- مبانی تفسیر قرارداد در قانون تجارت الکترونیک، شهرام محقق دولت‌آبادی و محمدرضا فلاح، فصلنامه فقه، حقوق و علوم جزا، زمستان ۱۳۹۶ش. مقاله را اینجا ببینید.
- واکاوی فقهی و حقوقی خیار غبن در قراردادهای الکترونیکی، امیر احمدی و محمد رسول آهنگران، دوره ۸، شماره ۳۰ - شماره پیاپی ۳۰، تیر ۱۳۹۶ش. مقاله را اینجا ببینید.
- مطالعه تطبیقی شرط مکتوب بودن ابراز اراده، جلال سلطان‌احمدی، پژوهش‌های حقوق تطبیقی، دوره ۲۱، شماره ۲، تابستان ۱۳۹۶ش. مقاله را اینجا ببینید.
- شبهه‌شناسی فقهی و اصل اولی در قرارداد الکترونیکی، محمدعلی خادمی کوشا، فصلنامه فقه، دوره ۲۲، شماره ۸۳، شماره پیاپی ۸۳، فروردین ۱۳۹۴ش. مقاله را اینجا ببینید.
- تطبیق خیارات فقهی در تجارت الکترونیک، فصلنامه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دوره ۸، شماره ۴، شماره پیاپی ۲۶، اسفند ۱۳۹۴ش. مقاله را اینجا ببینید.
- خیار مجلس در قراردادهای الکترونیکی، علی‌اکبر ایزدی‌فرد و حسین کاویار و علی حسنجانی، فصلنامه حقوقی دادگستری، دوره ۷۷، شماره ۸۱ - شماره پیاپی ۸۱، فروردین ۱۳۹۲ش. مقاله را اینجا ببینید.
عربی
- شروط اثبات العقد الإداری الإلکترونی وموقف النظم القانونیة الخاصة بالإثبات، رائد عوفی حسین، مجلة کلیة القانون للعلوم القانونیة والسیاسیة (عراق)، دوره ۱۱, شماره ۴۰، ۱۴۴۳ق/ ۲۰۲۲م
- مدی حجیة التوقیع الإلکترونی فی الإثبات فی ضوء قانون الأونسترال النموذجی وقوانین المعاملات الإلکترونیة العربیة وآراء الفقه، محمود السید عمر التحیوی، مجلة البحوث القانونیة والاقتصادیة (مصر)، دوره ۴، شماره ۵۶، ۲۰۲۲م.
- التدلیس فی عقد الزواج الإلکترونی: دراسة فقهیة قانونیة، زینب رزاق حسین و رجاء حسین عبدالأمیر، مجلة الندوة للدراسات القانونیة (الجزایر)، شماره ۳۹، ۲۰۲۱م.
- عقود الانترنت في الشريعة الإسلامية والقوانين الدولية: المخاطر وطرق تفاديها: دراسة وصفية تحليلية، محمد زين بن عبدالرزاق، ياسر محمد عبدالرحمن طرشاني، خالد بن حمدي بن عبدالكريم بن قاسم، مجلة الراسخون (مالزی)، دوره۷، شماره۲، ۲۰۲۱م.
- عقود التزویر الإلکترونی: دراسة فقهیة مقارنة، وفاء غنیمی محمد غنیمی أحمد، مجلة الزهراء (مصر)، شماره ۳۱، ۲۰۲۱م.
- التوقیع الإلکترونی وحجیته فی الإثبات، أحمد ضیف الله، مجلة الفکر القانونی والاقتصادی، سال ۱۱، شماره ۲، ۲۰۲۱م.
- مفهوم المحرر فی جرائم التزویر الالکترونی، أحمد السید، مجلة العلوم القانونیة والاقتصادیة (مصر)، دوره ۶۳، شماره ۲، ۲۰۲۱م.
- حجیة المحرر الإلکترونی، أمیمة لعروسی، مجلة منازعات الأعمال (مراکش)، ع۵۳، ۲۰۲۰م.
- حق العدول عن التعاقد عبر الإنترنت في الفقه الإسلامي: دراسة مقارنة، فوزي امحمد المقطوف، مجلة الفكر القانوني والاقتصادي (مصر)، سال۸، شماره۲، ۲۰۱۸م.
- المفهوم القانونی للتوقیع الإلکترونی: دراسة مقارنة، المجلة القانونیة (مصر)، صخر محمد ضبعان المور، شماره ۳، ۲۰۱۸م.
- مفهوم المحرر الإلکترونی المعد للاثبات: دراسة مقارنة، مصطفی أبومندور موسی، مجلة البحوث القانونیة والاقتصادیة (مصر)، شماره ۶۰، ۲۰۱۶م.
- العقد الإلكتروني، عبدالسلام أحمد فيغو، منشورات مجلة الحقوق: سلسلة المعارف القانونية والقضائية (مراکش)، شماره ۳۹، ۲۰۱۶م.
- مشروعية إجراء عقود الزواج بالكتابة عبر وسائل الإتصال الحديثة الإنترنت أنموذجا: دراسة فقهية مقارنة مع قانون الأحوال الشخصية الأردني رقم ۳۶ لسنة ۲۰۱۰، محمد خلف محمد بني سلامة، مجلة الشريعة والدراسات الإسلامية (کویت)، دوره ۳۰، شماره ۱۰۲، ۲۰۱۵م.
- مشروع عقود الزواج بالكتابة عبر الإنترنت: دراسة فقهية مقارنة مع قانون الأحوال الشخصية الأردني رقم ۳۶ لسنة ۲۰۱۰، محمد خلف محمد بني سلامة، مجلة الجامعة الإسلامية للدراسات الإسلامية (فلسطین)، دوره۲۲، شماره۲، ۲۰۱۴م.
- الإثبات فی العقد الإلکترونی، مبارک الحسناوی، مجلة الفقه والقانون (مراکش)، شماره ۱۵، ۲۰۱۴م.
- العقود الالکترونیة: دراسة فقهیة تحلیلیة، عارف علی عارف و نادیة یاس البیاتی، مجلة الإسلام فی آسیا (مالزی)، دوره ۱۰، شماره ۲، ۲۰۱۳م.
- إبرام العقود عبر شبکة الإنترنت: دراسة فی ضوء الفقه الإسلامی، عبدالباسط عبدالصمد، العلوم الاقتصادیة (عراق)، دوره ۶، شماره ۲۳، ۲۰۰۹م.
- صیغة العقد الإلکترونی: دراسة مقارنة بالفقه الإسلامی، محمد أنور عبدالعزیز عبدالعال، مجلة کلیة الشریعة والقانون بأسیوط (مصر)، دوره ۱، شماره ۲۰، ۱۴۲۹ق / ۲۰۰۸م.
- من فقه المعاملات المالية المعاصرة: إجراء العقود عبر شبكة الإنترنت، رجب أبو مليح محمد، ندوة: الإنترنت والشريعة الإسلامية (مصر)، ۲۰۰۷م.
- حكم التعاقد عبر أجهزة الاتصال الحديثة في الشريعة الاسلامية، عبدالرزاق رحيم الهيتي، مجلة مركز صالح عبدالله كامل للاقتصاد الاسلامي (مصر)، دوره ۶، شماره ۱۸، ۲۰۰۲م / ۱۴۲۳ق.
پایان‌نامه‌ها
فارسی
- بررسی فقهی و حقوقی نحوه احراز شروط متعاقدین در قراردادهای الکترونیک، حمد محمدی آرام،کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور استان لرستان، مرکز پیام نور خرم‌آباد، ۱۴۰۳ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- اعتبار فقهی و حقوقی اسناد الکترونیکی، طاهره دارائی، کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور استان لرستان، مرکز پیام نور خرم‌آباد، ۱۴۰۳ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- قراردادهای الکترونیکی از منظر فقه امامیه، محمدعلی خادمی کوشا، رساله دکتری، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ۱۳۹۸ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- بررسی فقهی حقوقی نحوه انعقاد بیع الکترونیک، صالح باغخانی‌پور، کارشناسی ارشد، مرکز پیام نور قم، دانشگاه پیام نور استان قم، ۱۳۹۸ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- شرایط صحت قراردادهای الکترونیکی، پری کمرخانی، کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایلام، ۱۳۹۸ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- بررسی شرایط صحت ایجاب الکترونیکی در فقه، حقوق ایران و کنوانسیون بیع بین‌المللی ۱۹۸۰ وین، فاطمه گرجیان مهلبانی، کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه شمال، ۱۳۹۷ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- قراردادهای الکترونیکی از منظر فقه امامیه، باقر صدقی، دکتری، دانشکده مذاهب، دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۹۷ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- شرایط خرید و فروش الکترونیکی از دیدگاه فقه شیعه، ریحانه اسماعیل‌زاده، کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و الهیات دانشگاه شهید باهنر کرمان، ۱۳۹۶ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- انشای عقد در قراردادهای الکترونیکی، سمیه حافظی، کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، مجتمع دانشگاهی ولیعصر (عج)، ۱۳۹۵ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- خیارات در قراردادهای الکترونیکی، سیده الهام حجابی، کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر قدس، ۱۳۹۴ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- خیارات در تجارت الکترونیک و تطبیق آن با فقه، محسن رضازاده، کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه، ۱۳۹۳ش.
- بررسی فقهی و حقوقی نقش کتابت در عقود، شیماسادات میرهادی، کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، مجتمع دانشگاهی ولیعصر (عج)، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، ۱۳۹۰ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- بررسی قراردادهای الکترونیکی از منظر فقه اسلامی و قوانین موضوعه، محمد محمدحسینی، کارشناسی ارشد، دانشگاه قرآن و حدیث، ۱۳۹۴ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- تجارت الکترونیک از دیدگاه فقه امامیه و حقوق ایران، اصغر احمدی اسبفروشانی، کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شهید چمران اهواز، ۱۳۸۹ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
عربی
- عقد البيع عبر الانترنت، راضية دكار، کارشاسی ارشد، كلية الحقوق والعلوم السياسية، جامعة قاصدي مرباح، ورقلة، الجزائر، ۲۰۱۷م.
- وسائل إثبات العقود الإلكترونية: دراسة مقارنة، خديجة حسن عبدالله عوض الكريم، رساله دکتری، كلية الدراسات العليا، جامعة القرآن الكريم والعلوم الإسلامية، ۲۰۱۴م/ ۱۴۳۶ق.
- العقد الإلکترونی فی الفقه الإسلامی والقانون: دراسة مقارنة، ولید خلیل محمد الحواجرة، رساله دکتری، کلیة الدراسات العلیا، الجامعة الاردنیة، اردن، ۲۰۱۰م.