رؤیت هلال با چشم مسلح

نویسنده: سید محمدمهدی نورمفیدی

• چکیده

رؤیت هلال با چشم مسلح از مسائل نوظهور و پر چالش فقه معاصر است که با پیشرفت تکنولوژی و پدیدار شدن ابزار‌های جدید رصد همچون تلسکوپ مطرح شده است. در سده اخیر، فقیهان با این پرسش مواجه شده‌اند که آیا رؤیت با چشم مسلح نیز همچون رویت عادی معتبر است؟ پاسخ مشهور فقهای معاصر تا به امروز به این پرسش منفی بوده است. ایشان به ادله‌ای همچون عدم اطلاق رؤیت و انصراف آن به رؤیت عادی، عدم صدق هلال در زمان رؤیت با تلسکوپ، محال بودن تخییر بین اقل و اکثر، و تنافی با عمل مسلمانان در صدر اسلام استناد کرده‌اند. در مقابل برخی پژوهشگران و مجتهدان معاصر با استناد به اطلاق رؤیت در روایات، و وحدت ملاک، به دنبال اثبات اعتبار رؤیت با ابزار جدید بوده‌اند. برخی از فقهای معاصر اهل سنت نیز رؤیت هلال با چشم مسلح را از راه‌های اثبات هلال برشمرده‌اند

تبیین مساله و اهمیت آن

رؤیت هلال با چشم مسلح که به معنای دیدن هلال ماه به‌وسیله ابزار و آلات جدید همچون دوربین و فرابین(تلسکوپ) است، از مسائل پرچالش، اثرگذار و نوظهور در فقه معاصر است. از آنجا که در فقه اسلامی ظرف زمانی بسیاری از تکالیف و وظائف مسلمانان همچون روزه و حج بر اساس ماه‌های قمری مقرر شده است، تشخیص ابتدا، انتها و روزهای ماه‌های قمری اهمیت به‌سزایی دارد. تشخیص روز اول ماه رمضان، عید فطر، روز عرفه، روز عید قربان، شب‌های قدر و سایر مناسبت‌های اسلامی با این موضوع گره‌ خورده است.

از صدر اسلام اصلی‌ترین راه تشخیص آغاز ماه قمری، رؤیت مستقیم و حسّی هلال بدون استفاده از ابزار و آلات بوده است اما با پدیدآمدن وسائل جدید همچون تلسکوپ و امکان رؤیت دقیق‌تر ماه، این بحث مطرح شده است که آیا از نظر فقهی، اثبات حلول ماه قمری و هلال آن با ابزار جدید که از آن به چشم مسلح تعبیر می‌شود، امکان‌پذیر است؟ در ابتدا پاسخ فقها به این پرسش منفی بود. اما با گذر زمان و بحث‌هایی که پیرامون آن صورت گرفت برخی از فقهای معاصر به اعتبار رؤیت هلال با چشم مسلح فتوا دادند. از آنجا که رؤیت هلال با چشم مسلح ممکن است گاه یک شب زودتر از رؤیت با چشم عادی محقق شود، تفاوت دو دیدگاه اهمیت بیشتری می‌یابد. از سوی دیگر موانع و مشکلاتی مثل اختلاف شاهدان رؤیت هلال، در صورت استفاده از ابزار مدرن وجود ندارد.

دایره مفهوم چشم مسلح دایره وسیعی است که از دوربین‌های معمولی و ضعیف تا تلسکوپ‌ها و فرابین‌های دقیق و غول‌پیکر را در بر می‌گیرد. یکی از ابهامات نظریه رؤیت با چشم مسلح از دیدگاه منتقدان، این است که با توجه به دقت، قدرت و کارکرد متفاوت ابزار و وسائل رصد هلال و سایر اجرام آسمانی، دقیقا مشخص نیست که موافقان این نظریه کدام یک از این ابزار را معتبر می‌دانند.

پیشینه و دیدگاه‌ها

در طول تاریخ فقه، تا پیش از سده اخیر، رؤیت حسی و بدون ابزار هلال، در کنار گذشتن سی روز از ماه و حکم حاکم، اصلی‌ترین معیار شرعی حلول ماه قمری بوده است. از آنجا که در گذشته وجود ابزار به کلی منتفی بوده است نمی‌توان قدما را مخالف این نظریه قلمداد کرد.

نخستین ردپای این بحث در بین فقها را می‌توان در پاسخ منفی محمدحسین نائینی (۱۳۱۵ش) به استفتایی در این زمینه یافت. پس از او سید محمدباقر صدر(۱۳۵۸ش)، امام خمینی(۱۳۶۸ش)، سید ابوالقاسم خویی(۱۳۷۱ش)، و مشهور مراجع و فقهای معاصر شیعه نیز، صریحا رؤیت هلال با چشم مسلح را نفی کرده‌اند.

برخی از مراجع تقلید همچون سید ابوالقاسم خویی هرچند اثبات هلال با وسایل جدید را رد می‌کنند، اما کاربرد این ابزار را به کلی نفی نکرده و به عنوان راهنمای یافتن مکان هلال برای رؤیت با چشم عادی می‌پذیرند. سید محمد صدر(۱۳۷۷ش) در کتاب ماوراء الفقه آثار فقهی دیگری نیز برای چشم مسلح برشمرده است؛ از جمله اثبات رؤیت‌پذیری در صورت وجود مانع، و رد شهادت مدعیان رؤیت در صورتی که با تلسکوپ عدم قابلیت رؤیت با چشم عادی اثبات شود.

در مقابلِ مشهور فقها، در سال‌های اخیر، تعدادی از فقیهان و مراجع تقلید معاصر همانند محمد فاضل لنکرانی(۱۳۸۶ش)، محمدتقی بهجت (۱۳۸۸ش)، سید عبدالکریم موسوی اردبیلی(۱۳۹۵ش)، سید علی خامنه‌ای، و محمدعلی گرامی رؤیت هلال با چشم مسلح را معتبر دانستند. سید محمود هاشمی شاهرودی(۱۳۹۷ش) و یوسف صانعی(۱۳۹۹ش) ضمن تفکیک در چشم مسلح بین ابزار و آلات مختلف، بر اساس نگاه عرفی، رؤیت با دوربین را پذیرفته و رؤیت با ابزار تخصصی و دقیق‌تر مثل تلسکوپ را نامعتبر دانستند.

ادله موافقان

موافقان رؤیت با چشم مسلح به دلایلی استناد می‌کنند :

اطلاق رؤیت در روایات

مهم‌ترین دلیل قائلان به کفایت رؤیت با ابزار،‌ اطلاق «رؤیت» در روایات است. محمدجواد فاضل لنکرانی استاد حوزه علمیه قم معتقد است؛ اطلاق رؤیت در روایات همان‌گونه که بر رؤیت با چشم عادی صدق می‌کند، شامل رؤیت با چشم مسلح نیز می‌شود. بنابراین اگر ماه با تلسکوپ دیده شود هم رؤیت بر آن صادق بوده و استعمال حقیقی است. چنان‌که در حرمت نظر به نامحرم و احکام مشابه آن فرقی بین رؤیت با ابزار و رؤیت بدون آن نیست.

روایت علی بن جعفر

در روایتی به نقل از علی بن جعفر از امام کاظم(ع)، رؤیت شخص تیزبین برای خود او معتبر دانسته شده است. گویا نخستین بار ابوالقاسم خزعلی به این روایت استدلال کرده است. هاشمی شاهرودی نیز از این حدیث اعتبار رؤیت غیر متعارف را استنباط کرده است؛ اما محمدتقی شهیدی از اساتید حوزه علمیه قم معتقد است این روایت علاوه بر آنکه معارض دارد، نسبت به رؤیت با چشم مسلح اطلاق ندارد. محمد سروش محلاتی محقق و استاد حوزه علمیه نیز این روایت را درباره رؤیت فرد تیزبین که خود مصداقی از رؤیت با چشم عادی است معتبر می‌داند، ولی به علت تفاوت فاحش آن با رؤیت چشم مسلح معتقد است نمی‌توان آن دو را با هم قیاس کرد.

وحدت ملاک

بنا بر دیدگاه فاضل صفار پژوهشگر فقه و استاد حوزه علمیه نجف، عرف خصوصیتی برای رؤیت با چشم عادی نمی‌بیند. ملاک این حکم اثبات حلول ماه است در حالی که فرقی بین رؤیت با چشم عادی و چشم مسلح در حصول این ملاک وجود ندارد. محمد سروش محلاتی محقق و استاد حوزه علمیه قم پا را فراتر گذاشته و معتقد است اساسا رؤیت به عنوان مصداقی متعارف برای یقین به ثبوت هلال و دخول ماه جدید مطرح شده و موضوعیت ندارد و روایات هم صرفاً در صدد نفی عمل بر اساس شک بوده‌اند. طبق استدلال وی محاسبات قطعی تولد ماه نیز می‌تواند ماه را از نظر شرعی ثابت نماید. محمدجواد فاضل لنکرانی نیز ملاک را خروج ماه از تحت الشعاع می‌داند و برای رؤیت و هلال موضوعیتی قائل نیست.

ادله مخالفان

مخالفان رویت هلال با چشم مسلح نیز دلایلی برای رد این نظریه اقامه کرده‌اند:

آیه اهلّه

سید علی سیستانی و سید موسی شبیری زنجانی از مراجع تقلید معاصر با استناد به آیه ۱۸۹ سوره بقره «يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ ۖ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ» برای نفی حجیت رؤیت با چشم مسلح استدلال کرده‌اند که آیه مذکور هلال را به عنوان میقات عمومی برای تشخیص ماه در حج و امور دیگر مقرر کرده بنابر این باید عموم مردم بتوانند از آن طریق، ماه را تشخیص دهند در حالی که ابزار جدید مثل تلسکوپ عمومی نیستند و در اختیار عده‌ای خاص قرار دارند.مشابه این استدلال، پیشتر از سوی فقیه معاصر حسینعلی منتظری نیز مطرح شده بود.

عدم اطلاق رؤیت در روایات

مخالفان رؤیت با چشم مسلّح اطلاق رؤیت در روایات را با بیان‌های مختلفی رد می‌کنند. به عقیده جعفر سبحانی مرجع تقلید معاصر، رؤیت در روایات به رؤیت متعارف و رایج در عصر نزول یا همان رؤیت حسی و بدون استفاده از ابزار انصراف دارد. همچنین گفته شده از آنجا که تقیید به جهت نبود ابزار جدید امکان‌پذیر نبوده، اطلاق‌گیری هم بی‌معنا است. ناصر مکارم شیرازی مفسر و مرجع تقلید معاصر نیز معتقد است با توجه به مواردی همچون خفاء جدران (ندیدن دیوارهای شهر) در حد ترخص نماز مسافر که در آنها رؤیت عادی ملاک است، احکام به طور کلی ناظر به فرد متعارف هستند، در حالی که رؤیت با چشم مسلح رؤیت متعارف و عادی محسوب نمی‌شود، بنابراین رؤیت اطلاقی ندارد.

با این وجود به عقیده موافقان چشم مسلح، از آنجا که احکام شرعی به نحو قضایای حقیقیه و ابدی هستند و انصراف نیز بر اساس غلبه وجود محقق نمی‌شود، خدشه‌ای به اطلاق رؤیت در روایات وارد نمی‌شود. طبق این دیدگاه، اگر همه اطلاقات را منصرف به افراد متعارف در عصر صدور بدانیم به طور کلی در مسائل مستحدثه به هیچ اطلاقی نمی‌توان تمسک کرد در حالی که برخی از مخالفان چشم مسلح در اینگونه مسائل به اطلاق روایات تمسک می‌کنند. هاشمی شاهرودی نیز با استناد به روایت علی بن جعفر که در آن رؤیت فرد تیزبین پذیرفته شده است، انصراف رؤیت به فرد متعارف و عادی را مردود می‌داند.

استناد به تعبیر هلال در روایات

برخی از مخالفان رؤیت با چشم مسلح همچون سید ابوالقاسم خویی با استناد به تفسیری که از هلال ارائه می‌دهند نظریه چشم مسلح را نمی‌پذیرند. این فقیه معاصر معتقد است هلال زمانی صادق است که قابلیت رؤیت عمومی وجود داشته باشد و پیش از آن هر چند ماه متولد شده باشد، هلال صادق نیست. ایشان، معیاربودن رؤیت را از باب طریقیت می‌داند، اما برای هلال موضوعیت قائل است بنابراین نظریه ایشان رؤیت تقدیری است. از دید این مرجع و فقیه معاصر، هرگاه از راهی قابلیت رؤیت عادی هلال اثبات شود، حلول ماه ثابت می‌شود هرچند رؤیت فعلی محقق نشده باشد.

رضا مختاری پژوهشگر فقه نیز با توجه ریشه لغوی هلال، که به معنای ظهور و بروز است، صدق هلال بر حالت اولیه ماه در هنگام رؤیت با تلسکوپ را رد می‌کند. به عقیده وی در زمانی که لبه نورانی ماه به حدی از ظهور و بروز نرسیده که برای عموم مردم قابل رؤیت باشد، تعبیر هلال به کار نمی‌رود. در پاسخ به این استدلال، سروش محلاتی ضمن نفی موضوعیت هلال، وجه تسمیه لغوی را حجت نمی‌داند و به کاربرد لغت هلال و اطلاق آن از دید لغت‌شناسان نسبت به آغاز ماه استناد می‌کند.

محال بودن تخییر بین اقل و اکثر

با توجه به آنکه قائلین به نظریه چشم مسلح، چشم عادی را نفی نمی‌کنند، برخی از پژوهشگران فقه با استناد به محال بودن مسلم تخییر بین اقل و اکثر، در صدد ابطال نظریه مذکور برآمده‌اند. از دیدگاه وی طبق نظریه چشم مسلح، مکلف بین دو ملاک رؤیت با چشم مسلح و رؤیت با چشم عادی مخیر است، درحالی که ملاک نخست همواره زودتر از ملاک دوم محقق می‌شود. محمدجواد فاضل لنکرانی در پاسخ به استدلال مذکور، دو عنوان را ظاهری و در حقیقت طریقی برای اثبات یک مطلب می‌داند و معتقد است تخییر بین اقل و اکثر در دو امر واقعی محال است نه ظاهری. پاسخ دیگری که مطرح شده این است که اساسا در این مساله تخییری وجود ندارد، زیرا دو عنوان در عرض یکدیگر نیستند بلکه در طول هم قرار دارند. این سخن بدان معناست که شارع معیار رؤیت هلال با چشم عادی را در صورتی مقرر کرده است که رؤیت هلال با چشم مسلح امکان پذیر نباشد پس در حقیقت تخییری وجود ندارد.

تنافی با عمل مسلمین در صدر اسلام

ناصر مکارم شیرازی با این بیان که نظریه چشم مسلح مستلزم تخطئه عمل مسلمین از آغاز بعثت است در صدد رد این نظریه برآمده است زیرا به عقیده وی با توجه به آنکه معمولا رؤیت هلال با تلسکوپ یک شب زودتر محقق می‌شود، پس لازمه آن این است که پیامبر و مسلمین در موارد متعددی تکلیف روزه را از دست داده باشند یا در روز عید روزه گرفته باشند که چنین لازمه‌ای قابل التزام نیست. سید علی سیستانی نیز مشابه همین استدلال را مطرح کرده است. در مقابل، برخی از موافقان چشم مسلح با تکیه بر تفکیک بین حکم ظاهری و واقعی، وظیفه گذشتگان را بر طبق حکم ظاهری و معذِّر دانسته‌اند.

همچنین گفته شده که تشخیص اول ماه همچون تشخیص قبله از قبیل تشخیص موضوع است نه حکم. و همانطور که در گذشته تعیین قبله دقیق نبوده، و فقها تشخیص تقریبی سمت و سوی قبله را کافی و صحیح می‌دانستند، در موضوع رؤیت نیز دو ملاک در طول یکدیگر قرار داده شده است؛ به این معنا که برای کسانی که دسترسی به ابزار دارند ملاک نخست، و برای کسانی که دسترسی ندارند ملاک دوم معتبر است. طبق این بیان، نظریه چشم مسلح منجر به تخطئه اعمال گذشتگان نشده و در دایره تشخیص موضوع توسط مکلف قرار می‌گیرد. چنان‌که همواره در صورت شک در ثبوت فرزند به قاعده الولد للفراش عمل می‌شده اما امروزه با پیشرفت علم پزشکی و انجام آزمایش DNA، نوبت به قاعده مزبور نمی‌رسد و این آزمایش شک و موضوع قاعده را مرتفع می‌سازد.

مقتضای اصل عملی

در صورتی که ادله برای اثبات حجیت رؤیت هلال با چشم مسلح کافی نباشد، در فرض شک باید به اصل عملی مراجعه کرد. بیان‌های مختلفی از مقتضای اصل عملی در مساله ارائه شده است. فاضل صفار استاد حوزه نجف، اصل عملی جاری در این مساله را برائت از وجوب اخذ به رؤیت با چشم مسلح می‌داند. ولی محمدتقی شهیدی، استصحاب حکمی را جاری دانسته و معتقد است برائت از وجوب روزه در ابتدای ماه با برائت از حرمت روزه در انتهای آن معارض است. به هر ترتیب اگر نوبت به اصل عملی برسد، رؤیت هلال با چشم مسلح قابل اثبات نیست.

دیدگاه اهل سنت

بحث رؤیت هلال با چشم مسلح مورد توجه فقهای متأخر اهل سنت نیز قرار گرفته است. لجنه دائمی افتاء در عربستان ضمن نفی محاسبات فلکی، رؤیت توسط آلات و ابزار را پذیرفته است. همچنین عبدالعزیز بن باز از فقهای اهل سنت با استناد به روایات رؤیت که در مجامع فقهی اهل سنت نقل شده است، رؤیت با چشم مسلح را مصداق رؤیت دانسته و معتبر می‌داند. حسام الدین موسی عفانه فقیه و مفتی فلسطینی نیز اتکاء به ابزار و آلات و محاسبات فلکی را پذیرفته است.

منابع مطالعاتی

مقالهٔ اصلی: رؤیت هلال با چشم مسلح (منابع مطالعاتی)

مهم‌ترین اثر در زمینه رؤیت هلال را می‌توان کتاب «رؤیت هلال» نوشته رضا مختاری و همکارانش دانست که در پنج جلد و حدود چهار هزار صفحه منتشر شده است. این کتاب ضمن استقصاء آیات و روایات و دسته‌بندی آن‌ها، بخش‌های‌مربوط به رؤیت هلال را از کتب فقهی فقهاء شیعه و سنی جمع آوری و مقالات مهم در این زمینه را نیز گردآوری نموده و سایر مقالات را نیز معرفی کرده است. این کتاب در سال ۱۳۸۶ توسط موسسه بوستان کتاب منتشر شده است.

کتاب‌های «اعتبار ابزار جدید در رؤیت هلال» نوشته محمدجواد فاضل لنکرانی (منتشرشده در سال ۱۴۰۰ش با اضافات و توضیحات متعدد) و کتاب «تولد ماه یا رؤیت هلال؟» نوشته محمد سروش محلاتی (منتشرشده در ۱۴۰۲ش) نیز از منابع پژوهشی بحث رؤیت هلال هستند. کتاب نخست مشتمل بر مقاله «اعتبار ابزار جدید در رؤیت هلال»، مناقشات رضا مختاری در نقد مقاله مذکور، پاسخ مناقشات و متن ارائه مولّف در دو نشست علمی با موضوع استهلال با چشم مسلح است. و کتاب دوم نیز ضمن بررسی تفصییلی نظرات مختلف در اثبات هلال از جمله رؤیت هلال با چشم مسلح، احتمال اثبات هلال از طریق محاسبات قطعی تولد ماه را تقویت می‌کند. مقاله عربی «قرائة نقدیه لادلة القول باعتبار الاجهزة الحدیثة فی رؤیة الهلال» اثر محمدتقی شهیدی‌پور در شماره دوم مجله تا اجتهاد منتشر شده و به تفصیل ادله اعتبار ابزار جدید در رؤیت هلال را مورد نقد و بررسی قرار داده است.