نمایش مبدأ برای فقه معاصر:پیش‌نویس تلقیح مصنوعی درون رحمی

تلقیح مصنوعی 

==اهمیت و جایگاه ==
لقاح مصنوعی در اصطلاح به معنای آبستن شدن زن به کمک وسائل پزشکی و آلات مصنوعی بدون انجام عمل مقاربت و نزدیکی است. بارداری با این روش‌ها پرسش‌هایی درباره نسب، ارث، ثبوت عده، خرید و فروش اسپرم، تخمک و جنین، و اجاره رحم ایجاد کرده است. در سالهای اخیر آثار متعددی در این زمینه از سوی برخی فقها و پژوهش‌گران این موضوع منتشر شده است؛ همانند دروس آیت الله [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی]] با عنوان «بحوث فقهیة هامة»، آیت الله [[محمد مومن قمی|محمد مومن]] با نام «کلمات سدیدة»، [[سید محمدرضا سیستانی]] در کتاب «وسائل الانجاب الصناعیة»، [[محمدجواد فاضل لنکرانی]] کتاب «تلقیح مصنوعی»، حسین شوپایی جویباری در «[[تلقیح مصنوعی در آینه فقه (کتاب)|تلقیح مصنوعی در آینه فقه]]» <ref>به قلم سید محسن مرتضوی</ref>و ...

==انواع بارداری مصنوعی==
به طور کلی در تکوین کودک وجود سه رکن اسپرم، تخمک و رحم ضرورت دارد که فقدان یا عدم کارکرد صحیح هریک، فرآیند بارداری را با مشکل مواجه می‌کند، راهکار درمانی جهت رفع مانع باروری ارکان مذکور به ترتیب اهدای اسپرم، اهدای تخمک و رحم جایگزین است.  بنابر این بارداری مصنوعی به روش‌های مختلفی مثل استفاده از اسپرم شوهر (در زمان حیات و بعد از مرگ او)، استفاده از اسپرم مرد بیگانه، اهدای تخمک و استفاده از رحم جایگزین (اهدای جنین) انجام می‌شود. 

===روش‌های تلقیح مصنوعی===
* الف) تلقیح داخل رحمی (IUI) : در این روش اسپرم یا تخمک به داخل رحم زن تزریق می‌شود و عملیات لقاح و تشکیل جنین در داخل رحم شکل می گیرد. . 
* ب) تلقیح خارج رحمی (IVF): به این صورت را که نمونه اسپرم مرد و تخمک زن گرفته می‌شود سپس در آزمایشگاه جنین شناسی آنها را در لوله آزمایش و محیط کشت، مجاور یکدیگر قرار می‌دهند تا اسپرم وارد تخمک شود و جنین در خارج رحم و محیط آزمایشگاهی شکل می گیرد، جنین تک سلولی شروع به تقسیم می‌کند و یک جنین چند سلولی ایجاد می‌شود و سپس جنین را به رحم زن منتقل می‌کنند.

== تلقیح داخل رحمی اسپرم شوهر با تخمک همسرش==
تلقیح داخل رحمی اسپرم شوهر در جایی استفاده می‌شود که شوهر قادر نباشد به روش طبیعی و مقاربت اسپرم خود را به رحم همسرش منتقل کند ،در این صورت باید اسپرم شوهر به صورت حلال و در حال استمتاع از همسرش از او گرفته پس از بررسی های آزمایشگاهی و تقویت آن، به رحم همسرش تزریق شود. 

فقیهان مسلمان در این فرض فتوا به جواز داده‌اند. چون لقاح بین زن و شوهر واقع می‌شود و تولید نسل از مجرای رابطه زوجیت است و هیچ عنوان حرامی بر مسئله تطبیق نمی‌کند. فقط باید در هنگام اخذ اسپرم و انتقال آن به رحم زن از مقدمات و ملازمات حرامی همچون استمناء، نگاه و لمس عورت توسط غیر همسر اجتناب شود. فقیهانی چون امام خمینی،<ref>موسوی خمینی، ترجمه تحریر الوسیله، ج۴، ص۴۷۱، مسأله ۱</ref>.  خامنه‌ای،<ref>خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، ص۲۸۲.</ref>  خویی،<ref>خویی، صراط النجاة، ج۳، ص۲۶۹.</ref>  سیستانی،<ref>سیستانی، منهاج الصالحین، ج۱، ص۴۶۲.</ref>  فاضل لنکرانی،<ref>لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ص۹۵.</ref> وحید خراسانی،<ref>وحید خراسانی، توضیح المسائل، ص۶۱۳.</ref> تبریزی <ref>تبریزی، صراط النجاة، ج۶، ص۴۸۲.</ref>  و مکارم شیرازی <ref>مکارم شیرازی، رساله توضیح المسائل، ص۴۸۰.</ref>.... به صراحت فتوای به جواز این صورت از تلقیح و اجتناب از مقدمات حرام آن داده‌اند.

== تلقیح داخل رحمی اسپرم شوهر بعد از مرگ او==
تلقیح پس از مرگ شوهر در موردی انجام می‌شود که اسپرم مرد در زمان حیات و زوجیت او گرفته پس از انجماد در بانک اسپرم نگهداری شود. و پس از مرگ شوهر بخواهند آن را به رحم همسرش تزریق کنند.

جواز این روش وابسته به پاسخ این پرسش است که آیا با مرگ علقه زوجیت از بین می‌رود یا خیر؟ پاسخ این پرسش را می‌توان از مباحثی مثل غسل و کفن کردن زوجه و عده وفات و... پیگیری کرد. اکثر قریب به اتفاق فقها قائلند بعد از مرگ زوج یا زوجه، رابطه زوجیت از بین رفته است و رابطه زوجیت با مرگ منتفی می‌شود. چنان‌که صاحب حدائق <ref>بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۳، ص۳۸۹.</ref>  و سید محسن حکیم <ref>حکیم، مستمسک، ج۴، ص۱۶۵.</ref> بر همین مدعا تصریح کرده‌اند.
===نظریه عدم جواز تلقیح پس از مرگ===
برخی از فقها در استدلال بر این نظریه گفته‌اند در نظر عرف، زوجیت رابطه‌ای خاص بین زندگان است و طبعا با مرگ یکی از دوطرف منتفی می‌شود  و این‌که برخی از آثار زوجیت مثل جواز نظر و لمس پس از مرگ باقی است، کاشف از بقاء زوجیت نیست. بلکه این احکامِ خلاف قاعده، تعبدی بوده و ناشی از نصوص خاصه در مساله است. بر این اساس، چون با وفات شوهر علقه زوجیت منتفی می‌شود، لذا حکم اسپرم‌گیری از شوهر فوت کرده همانند حکم اسپرم‌گیری از مرد اجنبی خواهد شد. بیشتر فقیهان معاصر مثل صافی گلپایگانی، <ref>صافی گلپایگانی، جامع الاحکام، ج۲، ص۵۴.</ref> فاضل لنکرانی،<ref>به نقل از مجله فقه اهل بیت، ج۲۲، ص۱۷۱.</ref>  هاشمی شاهرودی،<ref>پایگاه اطلاع رسانی آیت الله هاشمی شاهرودی به آدرس www.hashemishahroudi.com.</ref>  و سید محمدسعید حکیم،<ref>پایگاه اطلاع رسانی آیت الله سید محمد سعید حکیم به آدرس www.alhekeem.net.</ref> به عدم جواز باروری پس از مرگ تصریح کرده‌اند. 
=== نظریه جواز تلقیح پس از مرگ===
تعدادی از فقیهان شیعه همچون آیت‌الله خامنه‌ای،<ref>پایگاه اطلاع رسانی آیت الله خامنه‌ای به آدرس www.khamenei.ir.</ref> سید محمد شاهرودی<ref>پایگاه اطلاع رسانی سید محمد شاهرودی به آدرس www.shahroudi.com بخش استفتائات، سؤال ۸۹۲۲.</ref> و مظاهری<ref>پایگاه اطلاع رسانی آیت الله مظاهری به آدرس almazaheri.ir بخش استفتائات، پزشکی نوین.</ref> باروری بعد از مرگ شوهر را اجازه داده‌اند.

==تزریق داخل رحمی اسپرم مرد بیگانه به رحم زن==
وارد کردن اسپرم مرد بیگانه در رحم زن از روش‌های بارداری مصنوعی است. بنا به عللی همچون تعداد کم اسپرم، عدم بلوغ اسپرم، عدم توانایی حرکت مناسب اسپرم، شکل غیر طبیعی اسپرم، تمایل زن به بارداری بدون داشتن همسر،  و نبود تخمک یا رحم مناسب در زن، بارداری وابسته به وارد کردن اسپرم مرد بیگانه در رحم زن خواهد شد. 

در این فرض فقیهانی مانند بروجردی،<ref>بروجردی، استفتائات، ج۲، ص۲۴۷.</ref>  خویی،<ref>خویی، منهاج الصالحین، ج۱، ص۴۲۷، مسأله ۴۳.</ref> خمینی،<ref>خمینی، ترجمه تحریر الوسیله، ج۴، ص۴۷۱، مسأله ۲.</ref>  فاضل لنکرانی،<ref>لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ص۹۸.</ref>  وحید خراسانی،<ref>وحید خراسانی، توضیح المسائل، ص۶۱۳.</ref>  تبریزی،<ref>تبریزی، استفتائات جدید، ص۴۷۶.</ref> مکارم شیرازی،<ref>مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ج۱، ص۴۶۳.</ref> صافی گلپایگانی <ref>صافی گلپایگانی، توضیح المسائل، مسأله ۲۸۴۷.</ref>  و ... فتوا به حرمت داده‌اند. در نقطه مقابل سید علی خامنه‌ای <ref>خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، ص۲۸۲.</ref>  این صورت را جایز دانسته‌ است.
 
===دلیل اول قول به حرمت: آیات حفظ فروج ===
در قرآن کریم با تکیه بر تعابیری مثل يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ<ref>احزاب، ۳۰</ref>، يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ<ref>احزاب، ۳۱</ref>، وَ الْحافِظينَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ،<ref>احزاب، ۳۵</ref> وَ الَّذينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ، إِلاَّ عَلى‏ أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُمْ<ref>مؤمنون، ۵-۶؛ معارج، ۲۹-۳۰</ref> حفظ فرج از ویژگی‌های مؤمن دانسته شده است.  و چون این حفظ فرج مطلق است شامل هر گونه محافظت از فرج می‌شود. قراردادن اسپرم و منی مرد در رحم زن اجنبی از طرف مرد و نیز پذیرش اسپرم و منی غیر شوهر در رحم از سوی زن، هر دو با عنوان حفظ فرج منافات دارد. در واقع داخل شدن اسپرم شخص اجنبی در رحم زن مصداق ارتباط با غیر همسر شرعی است. به عبارت دیگر اطلاق حفظ فرج  (از آنجا که حذف متعلق دلالت بر عموم می‌کند) شامل حفظ فرج از هر چیزی که نسبت به آن قبیح و مستنکر به حساب می‌آید می‌شود لذا شامل محل بحث که طلب ولد از اجنبی و افراغ منی در رحم اجنبی است نیز خواهد شد. همچنین  ذیل آیات سوره مؤمنون و معارج تعبیر «فَمَنِ ابْتَغى‏ وَراءَ ذلِكَ» دلالت می‌کند که هر عمل منافی با حفظ فرج، تعدی و تجاوز از حدود شرعی است مگر اینکه از راه ازدواج یا ملک شرعی انجام گیرد.

=== دلیل دوم قول به حرمت: روایات حرمت افراغ منی در رحم اجنبی===
یکی از دلایل حرمت باروری مصنوعی از غیر همسر آن است که قراردادن منی مرد در رحم زنی جز همسر خود یکی از عناوین حرام در فقه اسلامی است. این عنوان عنوانی مستقل از زنا است. حرمت این عنوان از چند روایت استفاده می‌شود. سید محمدرضا سیستانی و حسین شوپایی جویباری در درس خود به این روایات اشاره کرده‌اند :

# روایت اول: معتبره علی بن سالم: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّـهِ قَالَ إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَذَاباً يَوْمَ الْقِيَامَةِ رَجُلًا أَقَرَّ نُطْفَتَهُ فِي رَحِمٍ يَحْرُمُ عَلَيْهِ».<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ج۲۰، ص۳۱۷، باب۴، ح۱.</ref> در این روایت زنا و استمتاع و مقاربت جنسی موضوع حرمت نیست بلکه خود قراردادن نطفه یک حرام مستقل غیر از زنا است. حتی برخی با تمسک به این روایت قائل به وجوب عزل منی بر شخص زانی شده‌اند تا مرتکب حرام و معصیت دوم نشود. پس روایت دلالت می‌کند که نقل اسپرم اجنبی و کشت آن در رحم اجنبیه امری نامشروع و حرام است.
# روایت دوم: روایت سلیمان بن داود: پیامبر اکرم (ص) فرمود: لَنْ يَعْمَلَ اِبْنُ آدَمَ عَمَلاً أَعْظَمَ عِنْدَ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ رَجُلٍ قَتَلَ نَبِيّاً أَوْ إِمَاماً أَوْ هَدَمَ اَلْكَعْبَةَ اَلَّتِي جَعَلَهَا اَللَّهُ قِبْلَةً لِعِبَادِهِ أَوْ أَفْرَغَ مَاءَهُ فِي اِمْرَأَةٍ حَرَاماً.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ج۲۰، ص۳۱۸، ح۲.</ref>. در این روایت، افراغ منی در رحم زن اجنبی یکی از محرمات بزرگ دانسته شده است. افراغ منی هم اطلاق دارد، و شامل همه صورت‌های وارد شدن منی مرد به رحم زن اجنبی می‌شود، خواه با مقاربت باشد یا تلقیح مصنوعی و ابزار جدید.
# روایت سوم: روایت اسحاق بن عمار: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ اَلزِّنَا شَرٌّ أَوْ شُرْبُ اَلْخَمْرِ وَ كَيْفَ صَارَ فِي اَلْخَمْرِ ثَمَانِينَ وَ فِي اَلزِّنَا مِائَةً فَقَالَ يَا إِسْحَاقُ اَلْحَدُّ وَاحِدٌ وَ لَكِنْ زِيدَ هَذَا لِتَضْيِيعِهِ اَلنُّطْفَةَ وَ لِوَضْعِهِ إِيَّاهَا فِي غَيْرِ اَلْمَوْضِعِ اَلَّذِي أَمَرَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ .<ref>کلینی، الکافی، ج۷، ص۲۶۲، ح۱۲.</ref> امام در این روایت قراردادن نطفه در غیر جایگاهش را گناه و موجب زیادی حد دانسته‌اند. جایگاه مشخص و مشروع قرار دادن نطفه همان رحم زوجه است. پس وضع نطفه در رحم زن اجنبی حرام است. و روش قراردادن نطفه اهمیتی ندارد. چه به واسطه زنا باشد و چه به طریق تلقیح و ابزار جدید. همچنین متفاهم عرفی این است که ملاک حرمت و مبغوضیت در نظر  شارع، قرار گرفتن نطفه در رحم زن اجنبی و در غیر موضع شرعی آن است لذا فرقی نمی‌کند این عمل را خود مرد انجام دهد یا زن یا پزشک و شخص دیگر.

===دلیل سوم قول به حرمت: ارتکاز متشرعه===
استناد به ارتکاز متشرعه دلیلی است که سید محمدرضا سیستانی برای اثبات حرمت لقاح مصنوعی با اسپرم غیر همسر به آن استناد کرده است. به گفته او وارد کردن منی در رحم زن اجنبی، در ارتکاز متشرعه قبیح است و از همین ارتکاز حرمت آن کشف می‌شود؛ زیرا این کار عرفاً به‌معنای باردار شدن زن از مردی است که رابطه زوجیتی با وی ندارد، و چنین امری از امور ناپسند نزد متشرعان است. این ارتکاز عمومی است و اختصاص به زمان و مکانی خاص ندارد و کاشف از تلقی آن از شارع مقدس است. <ref>سیستانی، وسائل الانجاب الصناعیة، ص۶۵.</ref> اگر این اتکاز عام نبود با اختلاف اقوام یا زمان‌ها مختلف می‌شد در حالیکه شناعت و قباحت این امر، پیش همه متشرعه با سلایق و روحیات مختلف ثابت است و متشرعه استیلاد را از شئونات زوجیت به حساب می‌آورند و باردار شدن زن از منی مرد اجنبی را نوعی خیانت و عدم امانت نسبت به همسر قلمداد می‌کنند.

===دلیل چهارم قول به حرمت: کشف مذاق شارع===
استناد به مذاق شارع جزو دلایل حرمت تلقیح مصنوعی با اسپرم غیر همسر دانسته شده است. به این بیان که با بررسی ادله مختلف و تجمیع قرائن و استظهار مجموعی در نحوه تعامل زن مسلمان با نامحرم و شئونات زن مسلمان و علقه زوجیت مذاق شارع نسبت به قراردادن منی مرد در رحم زن اجنبی و باردار شدن زن مسلمان از اسپرم مرد اجنبی کشف می‌شود و اطمینان به حرمت و قبح این عمل حاصل می‌شود. چنان که از آیت اللّه میلانی نیز این جمله نقل شده است که از ظواهر آیات و روایات درباره لقاح اختیاری چیزی به نظر نرسیده است ولی از لحن الخطاب و ذوق فقهی می‌توان گفت که این عمل یقیناً جایز نیست.<ref>امامی، مطالعه تطبیق نسب در حقوق ایران، ص۳۶۷.</ref>

===دلیل پنجم قول به حرمت: مقتضای اصل عملی===
مقتضای اصل عملی نیز از منظر برخی فقه‌پژوهان حرمت لقاح مصنوعی با اسپرم غیر همسر است. به گفته سید محمدرضا سیستانی بر فرض فقدان دلیل و مناقشه در ادله لفظیه از آیات و روایات و...، و با حصول شک در حرمت یا جواز افراغ منی رجل در رحم زن اجنبی، اصل عملی عدم جواز است. زیرا در در باب فروج و نکاح و تولید نسل، مشهور و معروف آن است که مقتضای اصل عملی را احتیاط می‌دانند. از فقهایی که تصریح به احتیاط در باب فروج نموده‌اند می‌توان به علامه حلی در تذکرة الفقهاء، <ref>علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ط قدیمة، ص۵۹۷.</ref>  محقق ثانی در جامع المقاصد،<ref>کرکی، جامع المقاصد، ج۱، ص۳۲۶.</ref>  محقق اردبیلی در مجمع الفائده،<ref>اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، ج۱۰، ص۱۱۸.</ref> و فاضل هندی در کشف اللثام<ref>هندی، کشف اللثام، ج7، ص116.</ref> اشاره نمود.

===نظریه جواز اهدای اسپرم اجنبی===
برخی فقها از جمله خامنه‌ای و سیستانی فقط در تلقیح خارج رحمی و پس از ترکیب با تخمک زن در آزمایشگاه ملتزم به آن شده‌اند .طبیعتا دلیل بر این نظریه دوم پس از مناقشه در ادله نظریه اول ،تمسک به  اصاله البرائه و الحلیه خواهد بود .

حکم به حرمت اهدای اسپرم اجنبی در احکام وضعی همچون مسأله نسب شرعی طفل متولد شده از طریق لقاح مصنوعی ،ارث ،محرمیّت ،نفقه ،خرید و فروش اسپرم و.. تاثیرگذار خواهد بود .که در کتب تفصیلی همچون وسائل الانجاب الصناعیه استاد سید محمد رضا سیستانی و کلمات سدیده شیخ محمد مومن قمی و تقریرات دروس استاد شیخ حسین شوپایی جویباری به آن پرداخته شده است.

==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع==
* اردبیلی، احمد، مجمع الفائدة والبرهان، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.
* امامی، اسد الله، مطالعه تطبیق نسب در حقوق ایران و فرانسه، مؤسسه حقوق تطبیقی، تهران، ۱۳۴۹ش.
* بحر العلوم، محمد، بلغة الفقیه، چاپ چهارم، تهران، مکتبة الصادق، ۱۴۰۳ق.
* بروجردی، سید حسین، استفتائات، چاپ اول، قم، موسسه احیاء دین، [بی تا].
* پایگاه اطلاع رسانی آیت الله سید محمد سعید حکیم: www.alhakeem.net
* پایگاه اطلاع رسانی آیت الله سید محمد شاهرودی: www.shahroudi.com
*  پایگاه اطلاع رسانی آیت الله مظاهری: www.almazaheri.ir
* پایگاه اطلاع رسانی آیت الله هاشمی شاهرودی:  www.hashemishahroudi.com
* پایگاه اطلاع رسانی مقام معظم رهبری:   www.khamenei.ir
* تبریزی، جواد، استفتائات جدید، چاپ اول، قم، دار الصدیقة الشهیدة، [بی تا].
* تبریزی، جواد، صراط النجاة، چاپ اول، قم، دار الصدیقة الشهیدة، ۱۴۲۷ق.
* جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت:، چاپ اول، قم، دائرة المعارف فقه اسلامی.
* حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، چاپ اول، قم، مؤسسه آل البیت:، ۱۴۰۹ق.
* حکیم، سید محسن، مستمسک العروة الوثقی، چاپ اول، دار التفسیر، قم، ۱۴۱۶ق.
* حکیم، سید محمد سعید، مسائل معاصرة فی فقه القضاء، چاپ دوم، نجف، دار الهلال، ۱۴۲۷ق.
* حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقها، چاپ اول، قم، آل البیت:، ۱۳۸۸ق.
* خامنه‌ای، سید علی، اجوبة الاستفتائات، چاپ اول، قم، دفتر آیت الله خامنه‌ای، ۱۴۲۴ق.
* خمینی، سید روح الله، ترجمه تحریر الوسیلة، چاپ ۲۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۵ق.
* خویی، سید ابوالقاسم، منهاج الصالحین، چاپ ۲۸، قم، مدینة العلم، ۱۴۱۰ق.
* سیستانی، سید علی، منهاج الصالحین، چاپ پنجم، قم، دفتر معظم له، ۱۴۱۷ق.
* سیستانی، سید محمد رضا، وسائل الانجاب الصناعیة، چاپ اول، بیروت، دار المؤرخ العربی، ۲۰۰۴م.
* شوپایی جویباری، حسین، تقریرات درس خارج فقه (مسائل مستحدثه)، مخطوط، قم، ۱۳۹۲ش.
* شهید ثانی، زین الدین بن علی بن احمد عاملی، مسالک الافهام فی تنقیح شرائع الاسلام، چاپ اول، قم، موسسة المعارف الاسلامیة، ۱۴۱۳ق.
* صافی گلپایگانی، لطف الله، توضیح المسائل، چاپ اولف قم، دفتر معظم له، [بی تا].
* صافی گلپایگانی، لطف الله، جامع الاحکام، چاپ چهارم، قم، انتشارات حضرت معصومه۳، ۱۴۱۷ق.
* صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الخصال، نجف اشرف، الحیدریة، ۱۳۹۱ق.
* فاضل لنکرانی، محمد، احکام پزشکان و بیماران، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار:، [بی تا].
* فاضل هندی، محمد بن حسن ،کشف اللثام والابهام عن قواعد الاحکام، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.
* فخر المحققین حلی، محمد بن حسن، ایضاح الفوائد، چاپ اول، قم، اسماعیلیان، ۱۳۸۷ق.
* کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد، چاپ دوم، قم، موسسه آل البیت:، ۱۴۱۴ق.
* کلینی، ابو جعفر محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
* مرتضوی، سید محسن، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، چاپ اول، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۷ش.
* مکارم شیرازی، ناصر، احکام پزشکی، چاپ اول، قم، مدرسه امیرالمؤمنین۷، ۱۴۲۹ق.
* مکارم شیرازی، ناصر، توضیح المسائل، چاپ ۵۲، قم، مدرسه امیرالمؤمنین۷، ۱۴۲۹ق.
* مؤمن قمی، محمد، کلمات سدیدة فی مسائل جدیدة، قم، موسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
* وب سایت مرکز ناباروری حضرت مریم : 	       www.ivfsari.com
* وحید خراسانی، حسین، توضیح المسائل، چاپ نهم، قم، مدرسه امام باقر۷، ۱۴۲۸ق.

[[رده:پیش‌نویس مقاله‌ها]]