فقه معاصر:پیش‌نویس رحم جایگزین
رحم جایگزین یکی از روش‌های باروری مصنوعی است که افراد نابارور از آن استفاده می‌کنند. استفاده از رحم جایگزین در صورتی است که رحم زن آمادگی برای باروری و حمل جنین را نداشته باشد. در این روش از تلقیح خارج رحمی استفاده می‌شود.
رحم جایگزین چیست؟
در تمام مواردی که شرایط رسیدن اسپرم به تخمک و تلقیح در داخل رحم فراهم نباشد، از روش لقاح خارج رحمی (IVF) که مخفف اصطلاح پزشکی In Vitro fertilization است، برای درمان ناباروری استفاده می‌شود. [۱] این ناتوانی ممکن است ناشی از انسداد لوله‌های رحمی، چسبندگی‌های حفره لگن، تعداد کم اسپرم و تحرک پایین و ضعیف بودن اسپرم یا تخمک و مانند آن باشد. و می‌توان مواردی را نیز تصور کرد که زنی به هر دلیل مایل به حمل جنین خود در رحمش نباشد.
در روش لقاح خارج رحمی نمونه اسپرم مرد و تخمک زن گرفته می‌شود سپس در آزمایشگاه جنین‌شناسی آنها را در لوله آزمایش و محیط کشت، به مدت یک شبانه روز مجاور یکدیگر قرار می‌دهند تا اسپرم خودش وارد تخمک شود و آن را بارور سازد، به تخمک لقاح یافته جنین گفته می‌شود، جنین تک سلولی شروع به تقسیم می‌کند و یک جنین چند سلولی ایجاد می‌شود و پس از ۴۸ تا ۷۲ ساعت جنین را به رحم زن منتقل می‌کنند تا در آنجا لانه‌گزینی کند و دوران بارداری سپری شود.[۲] در حقیقت در این روش زن صاحب رحم، جنین را در مدّت حمل برای پدر و مادرش که همان مرد صاحب اسپرم و زن صاحب تخمک‌اند نگهداری می‌کند و پس از تولد به آنها تحویل می‌دهد.[۳]
از روش رحم جایگزین با اصطلاحاتی نظیر مادر سفارشی، رحم اجاره‌ای، مادر اجاره‌ای، مادر جایگزین، رحم میانجی، رحم جایگزین، حامل بارداری، رحم جانشین، و بارداری میانجی نیز یاد می‌شود.
| باروری مصنوعی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| تزریق خارج رحمی | تزریق داخل رحمی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| رحم جایگزین | کودکان آزمایشگاهی | اهدای تخمک | اسپرم بیگانه | اسپرم زوج | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اسپرم بیگانه | اسپرم زوج | پس از مرگ | در حیات مرد | پس از مرگ زوج | در حیات زوج | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
تاریخچه مختصر روش رحم جایگزین
در سال ۱۹۷۷م اولین قرارداد رحم جایگزین توسط یک وکیل حقوقی در آمریکا تدوین گشت، و اولین نوزاد به روش رحم جایگزین در سال ۱۹۷۸م در آمریکا متولد شد.[۴] در سال ۱۹۹۶م دادگاه دیوان عالی کالیفرنیای آمریکا، قراردادهای جایگزینی رحم را در این ایالت قانونی اعلام کرد. آمارها نشان می‌دهد از سال ۱۹۷۷م تا ۱۹۸۸م حدود ۶۰۰ کودک به این روش به دنیا آمده‌اند و از سال ۱۹۸۸م به بعد بیش از ۵۰۰۰ کودک به روش رحم جایگزین متولد شده‌اند. [۵]
در ایران قانون اهدای جنین در تیرماه ۱۳۸۲ مصوب و جهت اجراء به مراکز ناباروری ابلاغ شده است. در ماده ۱ این قانون آمده است: کلیه مراکز تخصصی درمان ناباروری ذی صلاح مجاز خواهند بود با رعایت ضوابط شرعی و شرائط مندرج در این قانون، نسبت به انتقال جنین‌های حاصله از تلقیح خارج از رحم زوج‌های قانونی و شرعی پس از موافقت کتبی زوجین صاحب جنین، به رحم زنانی که پس از ازدواج و انجام اقدامات پزشکی ناباروری آنها به اثبات رسیده اقدام نمایند.[۶]
دیدگاه فقها در رابطه با استفاده از رحم جایگزین
انواع جایگزینی رحم به سه صورت قابل تصور است، جایگزینی رحم بانوی دیگر، جایگزینی رحم مصنوعی و جایگزینی رحم حیوان، که نوع دوم و سوم در حد تئوری و مطالعاتی است. در رابطه با حکم تکلیفی استفاده از رحم جایگزین در فقه امامیه سه نظریه وجود دارد. حرمت، جواز و تفصیل بین زنی که شوهر دارد و زنی که شوهر ندارد.
نظریه حرمت استفاده از رحم جایگزین
فقیهان چندی همچون حضرات آیات خویی،[۷] فاضل لنکرانی،[۸] تبریزی،[۹] وحید خراسانی،[۱۰] و فیاض [۱۱] قائل به حرمت استفاده از رحم جایگزین برای باروری زوجین شده‌اند.
شوپایی جویباری دلیل بر این نظریه را این گونه تبیین نموده است: دلیل حرمت افراغ منی در رحم زن اجنبی اطلاق دارد و شامل منی تلقیح یافته با تخمک نیز می‌شود،[۱۲] از آنجا که منی مرد منشأ تولد فرزند است نباید در رحم زن اجنبی که با او علقه زوجیت ندارد قرار بگیرد. به عبارت دیگر بین تولید نسل و رابطه زوجیت در شریعت مقدس اسلام ملازمه وجود دارد. و شخص مسلمان نمی‌تواند از کسی که با او علقه زوجیت ندارد و اجنبی است بچه‌دار شود. از سوی دیگر با تکیه بر این مبنا که ملاک مادری، صاحب رحم بودن است لذا طفلی که از این طریق متولد شود، در واقع از مرد(صاحب اسپرم) و زنی(زن صاحب رحم) متولد شده که با هم علقه زوجیت ندارند. در حالیکه در اسلام موضع مقرر شرعی برای اسپرم مرد منحصر در رحم همسرش می‌باشد.[۱۳]
فاضل لنکرانی نیز استدلال کرده است که: دلیل لزوم حفظ فرج بر زن مسلمان هم این صورت را می‌گیرد، زن مسلمان باید از هر فعل مرتبط با فرج مثل استیلاد از غیر همسرش اجتناب کند، لذا زن مسلمان حق باردار شدن از مردی که با او رابطه زوجیت ندارد نخواهد داشت، پس حق ندارد رحم خود را منبت و جایگاه برای نطفه تلقیح یافته مرد اجنبی قرار دهد و از او بچه‌دار شود. [۱۴]
برای فرار از حرمت بنابر این نظریه، در صورتی که زن شرائط عقد موقت را داشته باشد، می‌توان بین زن صاحب رحم جایگزین و مرد صاحب اسپرم عقد موقت خواند.
نظریه جواز استفاده از رحم جایگزین
گروهی از فقیهان شیعه از جمله حضرات آیات سیستانی،[۱۵] خامنه‌ای،[۱۶] مکارم شیرازی،[۱۷] صافی گلپایگانی،[۱۸] شبیری زنجانی،[۱۹] منتظری،[۲۰] موسوی اردبیلی،[۲۱] و هاشمی شاهرودی [۲۲] قائل به جواز استفاده از رحم جایگزین شده‌اند.
سید محمدرضا سیستانی برای اثبات این نظریه استدلال کرده است که در فرایند استفاده از رحم جایگزین عنوان و فعل حرامی محقق نمی‌شود،[۲۳] چون موضوع حرمت در روایات، افراغ منی در رحم زن اجنبی است، و در روش اجاره رحم منی مرد وارد رحم زن دیگری نمی‌شود، بلکه جنین و سلول تلقیح یافته شده وارد رحم زن (مادر جانشین) می‌شود که عنوان جدیدی غیر از منی مرد است، پس عنوان افراغ منی صادق نیست.
از سوی دیگر از دلایل لزوم حفظ فرج همچون آیه ۲۳ سوره مؤمنون: (وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ إِلاَّ عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ) و آیات دیگر استفاده می‌شود که بر زن مسلمان لازم است از هر فعل مرتبط با فرج در ارتباط با غیر زوج، خودش را حفظ نماید. ولی متفاهم عرفی از این دلیل آن است که آنچه با حفظ فرج منافات دارد آن است که منی اجنبی ابتداء و مستقیم بخواهد وارد رحم زن شود، ولی در روش رحم جایگزین منی مرد وارد رحم نمی‌شود. بلکه جنین تلقیح یافته وارد رحم زن می‌شود و رحم زن تنها ظرف نگهداری جنین می‌شود. لذا با توجه به عدم شمول ادله حرمت، باید به اصول ترخیصیه مثل اصالة البرائه و اصالة الحلیة رجوع کنیم که نتیجه آن حکم به جواز استفاده از روش رحم جانشین است.[۲۴]
نظریه تفصیل
آیت اللّه جعفر سبحانی قائل به تفصیل در مسأله شده‌اند به این بیان که: "هرگاه نطفۀ مرد را با همسر خویش در بیرون رحم تلقیح کنند و به خاطر این که رحم زن استعداد پرورش کودک را ندارد، از رحم زنی که شوهر ندارد به عنوان محل پرورش استفاده کنند اشکال ندارد و اگر در زحم زن شوهرداری قرار دهند جایز نیست. [۲۵] می‌توان دلیل تفصیل ایشان و قول به حرمت استفاده از رحم زن شوهردار به عنوان رحم جایگزین را منافات داشتن با حقوق شوهر در صورت استفاده از رحم زن شوهردار دانست.
منابع مطالعاتی
محققان و دانش پژوهان برای تحقیق بیشتر به مباحث استدلالی و اجتهادی تلقیح مصنوعی می‌توانند به تقریرات درس خارج استاد سید محمدرضا سیستانی تحت عنوان وسائل الانجاب الصناعیه و تقریرات استاد شوپایی جویباری تحت عنوان تلقیح مصنوعی در آینه فقه و تقریرات استاد محمد جواد فاضل لنکرانی تحت عنوان تلقیح مصنوعی مراجعه کنند.
پانویس
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی مرکز ناباروری حضرت مریم(س)
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی مرکز ناباروری حضرت مریم(س)
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی مرکز رویان
- ↑ بابکی، رحم جایگزین از دیدگاه فقه معاصر، ص۲۲.
- ↑ ماهیت و آثار تعهدات ناشی از قراردادهای رحم جایگزین در حقوق ایران، ص۱۱۱.
- ↑ وب سایت علم حقوق
- ↑ خویی، فقه الاعذار الشرعیة والمسائل الطبیة، ص۱۷۵.
- ↑ فاضل لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ص۹۶.
- ↑ تبریزی، استفتائات جدید، ج۲، ص۴۵۶.
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی آیت اللّه وحید خراسانی به نشانی wahidkhorasani.com بخش استفتائات پزشکی ،لقاح مصنوعی.
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی آیت اللّه فیاض به نشانی alfayadh.org بخش استفتائات،مسائل جدید پزشکی
- ↑ رضانیا معلم، باروری‌های پزشکی از دیدگاه فقه و حقوق، ص۲۵۳.
- ↑ مؤمن، کلمات سدیده، ص۹۲.
- ↑ فاضل لنکرانی، بررسی فقهی حقوقی تلقیح مصنوعی، ص۱۳۹.
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی آیت اللّه سیستانی به نشانی sistani.org بخش پرسش و پاسخ، لقاح مصنوعی.
- ↑ خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، س۱۲۷۲.
- ↑ مکارم شیرازی، احکام پزشکی، ص۷۵.
- ↑ صافی گلپایگانی، جامع الاحکام، ج۲، ص۵۳.
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی آیت اللّه شبیری زنجانی به نشانی zanjani.ir.
- ↑ منتظری، احکام پزشکی، ص۹۲.
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی آیت اللّه موسوی اردبیلی به نشانی ardebili.com، بخش استفتائات.
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی آیت اللّه هاشمی شاهرودی به نشانی hashemishahroudi.org بخش استفتائات.
- ↑ سیستانی، وسائل الانجاب الصناعیة، ص۱۱۳.
- ↑ بابکی، رحم جایگزین از دیدگاه فقه معاصر، ص۱۰۹.
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی آیت اللّه سبحانی به نشانی tohid.ir، بخش استفتائات، سؤال ۱۲۴۹.
منابع
- بابکی، محمد، رحم جایگزین از دیدگاه فقه معاصر، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، قم، ۱۳۹۵ش.
- تبریزی، جواد، استفتائات جدید، چاپ اول، قم، دار الصدیقة الشهیدة، [بی تا].
- خامنه‌ای، سید علی، اجوبة الاستفتائات، چاپ اول، قم، دفتر آیت الله خامنه‌ای، ۱۴۲۴ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، فقه الاعذار الشرعیة والمسائل الطبیة، چاپ اول، قم، دار الصدیقة الشهیدة، ۱۴۲۷ق.
- رضانیا معلم، محمدرضا، باروری‌های پزشکی از دیدگاه فقه و حقوق، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، قم، ۱۳۸۳ش.
- سبحانی، جعفر، پایگاه اطلاع رسانی به آدرس: www.tohid.ir
- سیستانی، سید محمد رضا، وسائل الانجاب الصناعیة، چاپ اول، بیروت، دار المؤرخ العربی، ۲۰۰۴م.
- سیستانی،سید علی، پایگاه اطلاع رسانی به آدرس: www.sistani.org
- شبیری زنجانی، سید موسی، پایگاه اطلاع رسانی به آدرس: : www.zanjani.ir
- شوپایی جویباری، حسین، تقریرات درس خارج فقه (مسائل مستحدثه)، مخطوط، قم، ۱۳۹۲ش.
- صافی گلپایگانی، لطف الله، جامع الاحکام، چاپ چهارم، قم، انتشارات حضرت معصومه۳، ۱۴۱۷ق.
- فاضل لنکرانی، محمدجواد، بررسی فقهی، حقوقی تلقیح مصنوعی، چاپ اول، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، [بی تا].
- فاضل لنکرانی، محمد، احکام پزشکان و بیماران، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، [بی تا].
- فتاحی معصوم، سید حسین، مجموعه مقالات و گفتارهای سومین همایش دیدگاه‌های اسلام در پزشکی، معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، مشهد، زمستان ۱۳۸۴ش.
- فیاض، محمداسحاق، پایگاه اطلاع رسانی به آدرس: www.alfayadh.org
- مرکز ناباروری حضرت مریم(۳) www.ivfsari.com
- مکارم شیرازی، ناصر، احکام پزشکی، چاپ اول، قم، مدرسه امیرالمؤمنین(ع)، ۱۴۲۹ق.
- منتظری، حسینعلی، استفتائات، تهران، نشر سایه، ۱۳۸۵ش.
- موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم، پایگاه اطلاع رسانی به آدرس: www.ardebili.com
- مؤمن قمی، محمد، کلمات سدیدة فی مسائل جدیدة، قم، موسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
- هاشمی شاهرودی، سید محمود، پایگاه اطلاع رسانی به آدرس: www.hashemishahroudi.com
- وحید خراسانی، حسین، پایگاه اطلاع رسانی به آدرس: : www.wahidkhorasani.com