سید روح‌الله موسوی خمینی

از دانشنامه فقه معاصر

صفحه پودمان:Message box/ambox.css محتوایی ندارد.

آیة الله العظمی سید روح‌الله موسوی خمینی (۱۲۸۱-۱۳۶۸ش) مشهور به امام خمینی، فقیه، اصولی، مرجع تقلید و مدرس عالی علوم عقلی. او رهبر حرکت انقلابی مردم ایران در دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ شمسی و بنیان‌گذار نظام جمهوری اسلامی در ایران بود. به دلیل جایگاه ویژه او که رهبری یک نظام دینی بود، فتواها و نظریاتش تأثیر قابل توجهی در رویکردهای فقه معاصر در ایران گذاشته است.

نظریه ولایت مطلقه فقیه، سازگار دانستن نظام جمهوری با اسلام، دخالت دادن مصلحت نظام در آرای فقهی و ترجیح آن بر سایر احکام اولیه، تأکید بر نقش زمان و مکان در اجتهاد، اجازه تغییر جنسیت به افراد تراجنسیتی، ایجاد وحدت رویه در احکام قضائی، برخی از آراء او در حوزه فقه معاصر است. او کتاب یا مقاله مشخصی درباره مسائل فقه معاصر تدوین نکرده است و برای مطالعه آراء و مبانی او باید به کتاب‌های فقهی، فتاوا، پیام‌ها و سخنرانی‌های او مراجعه کرد.

زندگی‌نامه

سید روح‌الله موسوی خمینی در سال ۱۲۸۱ش(۱۳۲۰ق) در خمین به دنیا آمد. تحصیلات حوزوی را در اراک و قم گذراند. مهم‌ترین استادان او عبدالکریم حائری یزدی در فقه، محمدرضا اصفهانی مسجدشاهی در علم اصول، و محمدعلی شاه‌آبادی در عرفان هستند. او از دهه ۱۳۲۰ شمسی به عنوان یکی از مدرسان مطرح حوزه علمیه شناخته شد و از سال‌های آغازین دهه ۱۳۴۰ش بعد از درگذشت سید حسین طباطبائی بروجردی به عنوان مرجع تقلید مطرح شد. هم‌زمان مبارزه با نظام سلطنتی پهلوی حاکم بر ایران را شروع کرد. از سال ۱۳۴۳ به دلیل همین مبارزات به ترکیه و سپس به نجف در عراق تبعید شد. از سال ۱۳۴۴ تا ۱۳۵۷ش را در عراق مشغول رهبری مبارزه علیه رژیم پهلوی و نیز امور مرجعیت و تدریس در حوزه علمیه نجف بود. در سال ۱۳۵۷ پس گذراندن مدتی کوتاه اقامت در پاریس به ایران بازگشت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران رهبری نظام جمهوری اسلامی بر عهده او بود. در این دوره مرجعیت او گستره فراوانی یافت و بسیاری از شیعیان سراسر جهان از او تقلید می‌کردند. ایشان در ۱۴ خرداد ماه سال ۱۳۶۸ هجری مصادف با ۹ شوال ۱۴۰۹ق از دنیا رفت و با تشییع ده میلیونی مردم در تهران به خاک سپرده شد.

جایگاه علمی

سید روح‌الله موسوی خمینی، از فقیهانی است که جایگاه کم‌نظیری در تاریخ فقه شیعه دارد. او رهبر یک حرکت بزرگ انقلابی و بینان‌گذار و رهبر یک نظام جدید حکومتی بر اساس باورهای شیعه است. به همین جهت آراء فقهی او تأثیر فراوانی در دوران پس از خودش گذاشته است. هم‌چنین او مرجع تقلیدی است که در دوران مدرن زیسته و حتی اگر جایگاه رهبری سیاسی نیز نبود، جایگاه مرجعیت اقتضاء می‌کرد که درباره پدیده‌های نوظهور در دوران جدید و احکام فقهی آن‌ها اظهار نظر کند.

امام خمینی به کارآمدی و راه‌‌گشایی فقه در همه زمان‌ها باور داشت. چنان‌که در پاسخ به نامه یکی از استادان حوزه علمیه قم [۱] تأکید می‌کند برخی برداشت‌های فقهی باعث از بین رفتن تمدن جدید و بازگشت مردم به زندگی در صحرا‌ها و کوخ‌ها خواهد شد.[۲]‌ او معتقد بود که فقه شیعه توان اداره جهان را دارد و توصیه می‌کرد نباید فهم فقیهان از دین به گونه‌ای باشد که اسلام متهم به ناتوانی از اداره جامعه در دنیای جدید بشود. [۳]

آثار

بر پایه آنچه در پرتال امام خمینی آمده است از ایشان بیش از ۸۰ جلد کتاب در فقه استدلالی و فقه فتوایی به صورت تألیف یا تقریر منتشر شده است.[۴] در بین این آثار هیچ کتاب و مقاله مستقلی درباره مسائل فقه معاصر وجود ندارد. آراء و نظریات او را باید در بین فتواها، پیام‌ها، دستورات حکومتی و سخنرانی‌ها ره‌گیری کرد. به عنوان مثال نظریه نقش زمان و مکان در اجتهاد را ایشان نخست در نامه‌ای به اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام[۵] و بار دیگر در پیامی به روحانیان سراسر کشور مطرح کردند.[۶] یا نظریه ولایت فقیه را ضمن مباحث بیع در درس‌های خارج خود مطرح کردند. [۷] چنان‌که نظریه تقدم اختیارات ولایت فقیه بر سایر احکام اولیه به طور صریح در نامه ایشان به آيت‌الله سید علی خامنه‌ای ابراز شده است.[۸]

آراء و اندیشه‌ها در حوزه فقه معاصر

نقش زمان و مکان در اجتهاد

جمهوریت نظام سیاسی

می‌توان گفت تا پیش از اوج‌گیری انقلاب اسلامی در دی و بهمن ۱۳۵۷ و مطرح شدن اندیشه جمهوری اسلامی، هیچ یک از فقیهان شیعه از اندیشه جمهوریت در عرصه حکومت دینی دفاع نکرده‌اند. امام خمینی در مصاحبه‌های خود در پاریس اعلام کرد که نظام ایران مبتنی بر جمهوریت خواهد بود. [۹] او پس از استقرار در ایران و پیش از برگزاری همه‌پرسی سراسری، تصریح کرد که به جمهوری اسلامی رأی می‌دهد. [۱۰]

ولایت مطلقه فقیه

تقدم مصلحت نظام بر احکام اولیه

وحدت رویه در احکام قضایی

خطابات قانونیه

جواز تغییر جنسیت

منابع مطالعاتی

  • نشست علمی نوآوری‌های اصولی امام خمینی در مؤسسه فهیم با ارائه کاظم قاضی‌زاده و ابوالقاسم مقیمی. گزارش نشست را اینجا ببینید
  • مقاله نوآوری‌های فقهی-سیاسی امام خمینی، قدرت‌الله عفتی، مجله پگاه حوزه، شماره ۲۵۵، سال ۱۳۸۸ش. مقاله را اینجا ببینید

پانویس‌ها

  1. آقای محمدحسن قدیری(۱۳۱۷-۱۳۸۷ش) از استادان حوزه علمیه قم و عضو هیئت استفتاء امام خمینی.
  2. خمینی، صحیفه امام، ج۲۱، ص۱۵۰-۱۵۲.
  3. خمینی، صحیفه امام، ج۲۱، ص۲۱۸.
  4. صفحه آثار امام خمینی در پرتال امام خمینی
  5. خمینی، صحیفه امام، ج۲۱، ص۲۱۷.
  6. خمینی، صحیفه امام، ج۲۱، ص۲۸۹.
  7. خمینی، ولایت فقیه، مقدمه ناشر، ص۱. خمینی، کتاب البیع، ج۲، ص۶۱۷-۶۷۰.
  8. خمینی، صحیفه امام، ج۲۰، ص۴۵۲.
  9. به عنوان نمونه: خمینی، صحیفه امام، ج۵، صص ۱۴۴، ۲۲۳.
  10. خمینی، صحیفه امام، ج۶، ص۴۳۳.

منابع

  • خمینی (امام)، سید روح‌الله، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، ۱۳۷۸ش.
  • خمینی (امام)، سید روح‌الله، کتاب البیع، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، تهران، ۱۳۸۸ش.
  • خمینی (امام)، سید روح‌الله، ولایت فقیه (حکومت اسلامی)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، ۱۳۹۴ش.