اسلام و حقوق شهروندی و ضمانت‌های اجرایی آن (کتاب)
| اسلام و حقوق شهروندی و ضمانت‌های اجرایی آن | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | محمد احمدیان |
| موضوع | فقه سیاسی/ حقوق شهروندی در اسلام |
| زبان | فارسی |
| تعداد صفحات | ۱۱۲ |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | نشر احسان |
| محل نشر | تهران |
| تاریخ نشر | ۱۳۹۶ش |
- چکیده
اسلام و حقوق شهروندی و ضمانت‌های اجرایی آن کتابی به زبان فارسی درباره چهار حق شهروندیِ حیات، آزادی عقیده، آزادی اندیشه و آزادی بیان و راهکارهای ضمانت اجرایی آن در جامعه اسلامی است. محمد احمدیان نویسنده کتاب که بر اساس منابع اهل سنت به تحقیق درباره این حقوق پرداخته، تضمین ضمانت اجرای این حقوق را برای شهروندان در یک دولت عدالت محور و با وجود نظام شورایی و حضور آگاهانه مردم قابل تحقق می‌داند. او سپس ضمانت‌های اجرایی حقوق بشر در نظام‌های دموکراتیک را مطرح کرده و ضمن مقایسه نظام اسلامی و نظاهای دموکراتیک در بحث ضمانت‌های اجرایی، قائل به همگرایی این دو نظام است. نویسنده معتقد است نظام‌های دموکراتیک و اسلام برای تضمینِ اجرایی شدن حقوق شهروندی اشتراک نظر دارند.
ساختار کتاب
کتاب اسلام و حقوق شهروندی و ضمانت‌های اجرایی آن به قلم محمد احمدیان بر اساس منابع اهل سنت به موضوع حقوق شهروندی از منظر اسلام پرداخته است. کتاب در قالب ۱۱۲ صفحه و توسط نشر احسان در سال ۱۳۹۶ منتشر شده است.
کتاب در چهار فصل به ارائه مطالب خود پرداخته است. نویسنده در فصل نخست به مستندسازی چهار حق شهروندی حق حیات، حق آزادی عقیده، حق آزادی اندیشه و حق آزادی بیان با تمسک به آیات قرآن و بررسی برخی شبهات پیرامون آن پرداخته است. او در فصل دوم به راهکارهای ضمانت اجرایی این حقوق از منظر اسلام می‌پردازد که عبارتند از: دولت عدالت‌محور، توزیع قدرت، نظام شورایی و حضور آگاهانه مردم. فصل سوم کتاب به ضمانت‌های اجرایی حقوق بشر در نظام‌های دموکراتیک اختصاص دارد و در فصل پایانی کتاب همگرایی نظام اسلامی و نظام‌های دموکراتیک در موضوع ضمانت‌های اجرایی حقوق شهروندی بررسی شده است. نویسنده در این باره معتقد است نظام اسلامی و نظام‌های دموکراتیک در مسیر تضمین اجرایی شدن این حقوق به هم نزدیک می‌داند.
حقوق شهروندی در اسلام
نگارنده در فصل نخست کتاب چهار حق محوری برای شهروندان با استناد به آیات قرآن را مطرح می‌سازد:
- حق حیات
نویسنده اهمیت حق حیات را برای انسان مستند به آیه ۲۰ سوره لقمان می‌کند که کلّ نظام هستی را مسخّر انسان می‌داند. به گفته او همین اهمیّت باعث شده تا خداوند به کسی حقّ تعرّض به جان انسان را ندهد و طبق آیه ۳۲ سوره مائده، سلبِ حیات از یک انسان را همسان سلب حیات از تمامی انسان‌ها بداند. نگارنده به شبهه تعارض «حقّ حیات» و «قصاص» نیز اشاره کرده و در پاسخ می‌گوید که قانون قصاص برای بازدارندگی از جرم و ایجاد هرج و مرج در جامعه تشریع شده است. البته به باور او حقّ حیات چنان در نظر اسلام مهم است که طبق آیه ۴۰ سوره شوری، اولیای دم را به بخشش متجاوزان تشویق می‌کند.
به گفته نگارنده توجه اسلام به حقّ حیات از زمان جنینی آغاز می‌شود؛ به طوری که برای مرتکبین سقط جنین، قصاص و دیه معیّن کرده است. او به نقل از کتاب فقه سیاسی قرضاوی، روزه نگرفتن مادر باردار و موکول کردن قصاص مادر باردار مجرم را به بعد از وضع حمل از دیگر نشانه‌های اهمیّت اسلام به حق حیات می‌داند[۱] (ص۷-۱۸).
- حق آزادی عقیده
حق آزادی عقیده در این کتاب به آیه ۲۵۶ سوره بقره مستند شده است که هیچ اکراه و اجباری را در پذیرش دین نمی‌پذیرد. به گفته نویسنده، اکراه در دین به بطلان فلسفه ابتلا و آزمایش می‌انجامد و آیات قرآن مانند آیه ۲۹ سوره کهف نیز همواره بر اختیار و اراده انسان تاکید کرده‌اند. نگارنده به نقل از اندیشمندان اسلامی همچون راشد الغنوشی این حق را قاعده و اساس دیگر آزادی‌ها می‌دانند[۲] (ص۱۸-۲۱).
- حق آزادی اندیشه
نگارنده پس از بررسی رابطه فکر و اندیشه، به نقل از محمد غزالی از دانشمند معاصر، بر این باور است که اندیشیدن آزاد در راستای یافتن حقیقت بیش از آنکه یک حق باشد، یک مسئولیت دینی است.[۳] او همچنین به نقل از عبدالکریم زیدان، تحقق فرایض را در گرو تحقق آزادی اندیشه می‌داند. نگارنده یکی از ویژگی‌های فضای اندیشه در اسلام را آزادی گفتگو می‌داند مشروط بر این که اساس آن جدال احسن و حکمت باشد. لذا قرآن در آیات ۱۷ و ۱۸ سوره زمر، بنده مهتدی را کسی می‌داند که اهل شنیدن سخن دیگران و پذیرش بهترین سخن است. به گفته نگارنده طبق آیات ۶۰ و ۶۱ سوره احزاب، آشفته نمودن فضای اجتماعی و تبلیغات سوء، منافی حقوق دیگران در فضای آزادی اندیشه است و مقابله با عاملان فساد فکری و اجتماعی را سلامت‌بخش جامعه می‌داند (ص۲۱-۳۳).
- حق آزادی بیان
نگارنده مصداق اصلی آزادی بیان در آیه ۴ سوره الرحمن را ابراز و اظهار آنچه در دل است، می‌داند. از نظر نویسنده، تحدی و مبارزه‌طلبی قرآن زمانی معنا پیدا می‌کند که افراد آزاد باشند نظرات خود را که مخالف قرآن است، بیان کنند (ص۳۳-۳۷).
نیک‌رفتاری و رعایت عدالت درباره شهروندان غیرمسلمان
نویسنده در پایان فصل اول به موضوع حقوق شهروندان غیرمسلمان در جامعه اسلامی می‌پردازد. به گفته او طبق آیه ۴ سوره ممتحنه، خداوند به صراحت مسلمانان را به نیک‌رفتاری و قسط نسبت به شهروندان غیرمسلمان دعوت کرده است و همچنین در آیه ۴۲ سوره مائده به پیامبر(ص) دستور داده که عادلانه میانشان داوری کند. به باور نگارنده، «قسط» امری عمومی است و به «ناس» بدون توجه به باورهایشان تعلق دارد و این سندی برای پاسداری از حقوق مدنی تمام شهروندان جامعه است؛ چنانچه پیامبر(ص) نیز کسی را که ذمّی‌ای را اذیت کند، دشمن خود خوانده است.[۴] البته شهروندان غیرمسلمان در صورتی که در نظم عمومی اخلال وارد کنند، از حقوق شهروندی محروم گشته و با اقتدار سیاسی مواجه خواهند شد (ص۳۷-۴۴).
ضمانت اجرایی حقوق شهروندان در اسلام
مولف در فصل دوم عواملی مانند دولت عدالت‌محور، عدم تمرکز قدرت در یک شخص، وجود نظام شورایی و حضور آگاهانه مردم را ضامن اجرای حقوق شهروندی در جامعه اسلامی می‌داند.
دولت عدالت‌محور
نگارنده معتقد است طبق آیه ۲۵ سوره حدید تنها دولت‌ها قادر به تأمین و تضمین عدالت در معنای جامع آن هستند و این عدالت و قسط است که ضامن اساسی حقوق شهروندان است. لذا اولین ضامن حقوق شهروندان دولت است (ص۴۶-۴۸). نگارنده در ضمن بحث از «توزیع قدرت» دو مولود دولت عدالت‌محور را «رفاه» و «امنیّت» معرفی می‌کند که در سایه تحقق این دو است که حقوق شهروندان رعایت می‌شود (ص۵۲).
توزیع قدرت
تمرکز قدرت در دست یک شخص باعث تضییع حقوق شهروندان خواهد شد. نگارنده با بیان این نکته بر این باور است که باید به جای یک «حاکم عادل» به سمت یک «ساختار عادلانه» با توزیع مناسب قدرت برویم تا حقوق شهروندی محقق شود. به باور او آیه ۷ سوره حشر که بیانگر مطلوبیّت توزیع ثروت است می‌تواند یکی از مصادیق قدرت باشد. طبق گزارش مولف بر اساس آیه ۱۶ سوره اسراء اگر افزایش ثروت با ابزار «تقوا و ایمان» در درون و ساز و کارهای قانونی «توزیع قدرت» در بیرون، مهار نگردد سبب فساد خواهد شد. نویسنده یکی دیگر از مصادیق مهم توزیع قدرت را توزیع قدرت سیاسی می‌داند (ص۴۸-۶۳).
نظام شورایی
به باور نویسنده همان‌طور که طبق آیه ۲۳۳ سوره بقره حق شیرخوارگی کودک بر پایه تصمیم شورایی درون خانواده تضمین می‌شود، حقوق شهروندان نیز بر پایه دولتی شورایی تضمین خواهد شد. نگارنده دولت اهل مشورت را دولتی می‌داند که قدرت را توزیع کرده و لذا قسط و عدالت را متحقق کرده و شهروندان را به حقوق خود رسانده است (ص۶۳-۶۹). نگارنده در اثنای بحثِ «حضور آگاهانه‌ی مردم»، غزوه احد را دلیل محکمی بر اهمیت شورا می‌دانند، زیرا رای شورا بر خلاف نظر پیامبر بوده و پیامبر از عواقب آن یعنی شکست آگاه بود (ص۷۴).
حضور آگاهانه مردم
نگارنده حضور آگاهانه مردم را ضامن حقوق شهروندان و ضامن استقرار «قسط» می‌داند. او نظارت مردم را عامل جلوگیری از لغزش حکام دانسته و این کار هم حق مردم می‌داند و هم تکلیفشان و این همان امر به معروف و نهی از منکر است. نویسنده بر اساس آیه ۱۰۴ سوره آل‌عمران تشکیل احزاب اسلامی برای پاسداری از حقوق شهروندان را مجاز می‌داند (ص۶۹-۷۵).
همگرایی ضمانت‌های اجرایی در نظام اسلامی و نظام‌های دموکراتیک
نویسنده در فصل سوم کتاب به بررسی عوامل ضمانت اجرای حقوق بشر در نظام‌های دموکراتیک می‌پردازد. هدف او از این بررسی، مقایسه فرآیندهای ضمانت اجرای حقوق شهروندی در نظام اسلامی با نظام‌های دموکراتیک است. او حضور مردم در صحنه سیاسی برای پرهیز از حکومت خودکامه و حفظ حکومت قانون (ص۸۰-۸۴)، تأسیس احزاب و نهادهای سیاسی برای ساماندهی و بالا بردن سطح هوشیاری مردم (ص۸۴-۸۵)، و در نهایت محدودیت دولت‌ها با عضویت در سازمان‌های بین‌المللی (ص۸۵-۸۸) را از عوامل حفظ حقوق شهروندی در نظام‌های دموکراتیک معرفی می‌کند.
نگارنده در فصل چهارم کتاب مدعی است که نه اسلام نسبت به ضمانت اجرایی حقوق شهروندان بی تفاوت بوده و نه نظام‌های مردم سالار و هر دو در یک مسیر به هم نزدیک هستند؛ اما هیچ قانون‌گذارِ بشر دوستی جامع‌نگرتر و دلسوزتر از خداوند به بشریت نیست. او تدوین قانون اساسی ۵۳ ماده‌ای در مدینه توسط پیامبر را تضمینی برای اجرای حقوق شهروندان غیرمسلمان دانسته و از این نظر سهم ضمانت را در اسلام در حد نظام‌های دموکراتیک، بلکه بیشتر می‌داند. در بحث مشورت و حضور مردم پذیرش پیشنهاد «حباب بن منذر» توسط پیامبر مبنی بر آرایشی نظامی در اطراف چاه بدر را از جمله مصادیق اهمیت اسلام به نظر دیگران دانسته است. نگارنده همگرایی بین احزاب و نهادهای مدنی امروزی و صدر اسلام در راستای حقوق شهروندی را بسیار به هم نزدیک می‌داند. او با توجه به مسئله تفکیک قوا در نظام‌های امروزی، توزیع قدرت را مدون‌تر از صدر اسلام می‌داند، ولی هر دو را به هم نزدیک می‌داند. در پایان نگارنده به بررسی مصادیق مفهوم رحمت در آیات قرآن پرداخته و رحمت اسلامی را زیربنای صلح جهانی معرفی می‌کند (ص۸۹-۱۱۰).
پانویس
منابع
- الغنوشی، راشد، آزادی‌های عمومی در اسلام، مترجم حسین صابری، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۸۱ش.
- سیوطی، عبدالرحمن، جامع الصغیر، بیروت، دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع، بی‌تا.
- غزالی، محمد، اعلامیه جهانی حقوق بشر، مترجم عبدالعزیز سلیمی، سنندج، انتشارات پرتو بیان، ۱۳۸۲ش.
- قرضاوی، یوسف، فقه سیاسی، مترجم عبدالعزیز سلیمی، تهران، نشر احسان، ۱۳۷۹ش.