فقه معاصر:پیش‌نویس همزادسازی انسان
چکیده
همزادسازی انسان یکی از اقسام شبیه‌سازی و ایجاد انسان از غیر راه معمول آن، با استفاده از تقسیم سلولِ جنسیِ انسانی در محیط آزمایشگاهی است.
موضع‌گیری فقیهان شیعه درباره جایز بودن یا جایز نبودنِ همزادسازیِ انسان اندک است و دیدگاه‌های مختلفی در این موضوع ارائه شده است. سید علی سیستانی همزادسازی را جایز دانسته است. همچنین فقیهانی چون سید محمدسعید حکیم، محمد فاضل لنکرانی، محمد محمدی قائینی برخی صورت‌های همزادسازی را جایز و بعضی دیگر را حرام دانسته‌اند.
فقیهانی که همزادسازی انسان را جایز می‌دانند، به اصل اباحه استناد کرده‌اند. از سوی دیگر، از جمله مهمترین دلایل بر حرمت همزادسازی کامل انسان در کلمات فقها، می‌توان به حرمت تغییر در خلق خدا، اختلال نظام، حرمت بهرهوری از رحم زن بیگانه، و حرمت از بین بردن نطفه اشاره کرد.
تعیین نَسَبِ انسان همزادسازی شده، از احکام وضعی اختلافی در این مسئله است. برخی فقیهان، صاحب رَحِم و بعضی صاحب تخمک را مادر انسان همزادسازی شده دانسته‌اند. همچنین به فتوای برخی فقیهان، زنی که نطفه در رحم او رشد کرده، به‌منزلهٔ مادر رضاعی کودک به‌شمار می‌آید. سید علی سیستانی معتقد است در مسئله ارث بنا بر احتیاط واجب باید مصالحه صورت گیرد، ولی در مسئله محرمیت، هر دو زن محرم هستند.
تبیین مسئله و جایگاه آن
همزادسازی انسان یا تقسیم جنینی (عربی: الاستتئام[۱]) یکی از اقسام شبیه‌سازی انسان است[۲] که با استفاده از سلول جنسی انجام می‌گیرد.[۳] در توضیح این روش گفته شده، پس از لقاح اسپرم با تخمک، سلول جدیدی به وجود می‌آید. این سلول ابتدا به ۲، بعد به ۴، ۸، ۱۶ و در نهایت به ۳۲ سلول تقسیم می‌شود. با رسیدن تعداد سلول‌ها به عدد ۳۲، تقسیم‌بندی متوقف می‌گردد و هر یک از ۳۲ سلول، زمینه به وجود آمدن یکی از اعضای بدن را تا شکل‌گیری کامل انسان بر عهده می‌گیرد. با این حال اگر یکی از سلول‌های ۳۲گانه از بقیه سلول‌ها جدا و در محیط مناسبی قرار گیرد، خود به تنهایی می‌تواند به ۳۲ سلول تقسیم شده، زمینه شکل‌گیری انسان کاملی را فراهم آورد.[۴] ازاین‌رو انسان‌هایی که از این ۳۲ سلول به وجود آیند، همانند انسان‌های دوقلو و همزاد خواهند بود که منشأ پیدایش آنها، سلول جنسی بوده است.[۵]
برای همزادسازی انسان فواید و زیان‌های متعددی ذکر شده است.[۶] از جمله فواید آن می‌توان به امکان بارورسازی زنانی که تخمک ضعیف دارند، به وجود آوردن نسخه بدل‌ها به منظور استفاده از اعضای آنها در هنگام بیماری و به وجود آوردن انسان‌های سالم برای جبران خطرهای ناشی از بیماری‌های ارثی اشاره کرد.[۷] همچنین از بین رفتن تفاوت‌های موجود بین انسان‌ها و احتمال سوءاستفاده مجرمان از این روش، از جمله زیان‌های همزادسازی انسان دانسته شده است.[۸]
پیشینه
برای نخستین‌بار در سال ۱۹۹۳م دانشمندانی در کانادا توانستند سلول‌های اولیه انسان را از یکدیگر جدا کرده و امکان همزادسازی را اثبات کنند.[۹] اگرچه این تحقیق برنده بهترین پژوهش جشنواره علمی در آن سال شد، اما نتیجه تحقیق آنان واکنش‌های اجتماعی و دینی را به‌همراه داشت.[۱۰] فقیهان شیعه در این مسئله دیدگاه‌های مختلفی، ارائه داده‌اند.
دیدگاه فقیهان
موضع‌گیری فقهی درباره جایز بودن یا جایز نبودنِ همزادسازیِ انسان اندک است و بر خلاف مسئله شبیه‌سازی انسان، فقیهان کمتری دیدگاه خود را در این باره ارائه داده‌اند. صرف‌نظر از برخی مقدمات یا روش‌های حرام در همزادسازی (مانند لمس کردن یا نگاه کردن به بدن نامحرم[۱۱]) فقیهان شیعه در جواز یا عدم جواز همزادسازی انسان اتفاق نظر ندارند. در همزادسازی فرض‌های مختلفی قابل طرح است که در حکم فقهی اثرگذارند؛ مانند معلوم بودن صاحب سلول یا معلوم نبودن آن، گرفتن سلول از فرد زنده یا میت، و نیز پرورش سلول در رحم همسر یا زن نامحرم.[۱۲]
محمد مؤمن و محمد محمدی قائینی اصل همزادسازی را جایز و تنها برخی اقسام آن را حرام دانسته‌اند.[۱۳] محمد فاضل لنکرانی نیز اگر چه این کار را جایز دانسته، اما معتقد است اگر بخواهند سلول به وجود آمده را بعد از فوت مرد، در رحم همسرش قرار دهند، این عمل جایز نیست.[۱۴] سید محمدسعید حکیم همزادسازی را تنها در صورتی جایز دانسته که سلول در رحم همسر پرورش یابد، اما پرورش سلول در رحم زن اجنبی را بنا بر احتیاط واجب جایز ندانسته است.[۱۵] در مقابل سید علی سیستانی بر این باور است، همزادسازی انسان حتی در رحم زن اجنبی حرام نیست.[۱۶] حسن جواهری با رعایت دو شرط، همزادسازی را جایز دانسته است: ۱. نطفه به وجود آمده از بین نرود؛ ۲. به صورت بسیار گسترده انجام نگرفته، منجر به اختلال نظام نشود.[۱۷] البته محمد مؤمن معتقد است، رعایت نکردن شرایط ذکر شده در دستیابی به انسانِ همزاد، مستلزم حرام دانستن اساسِ همزادسازی نیست؛ بلکه در این صورت باید گفت همزادسازی، عملی جایزی است که با مقدمات حرام انجام شده است و لازمه حرام بودن مقدمه، حرمتِ ذی‌المقدمه نیست.[۱۸]
بررسی ادله حرمت همزادسازی
بر اساس اصل اباحه، تمامی افعال و تصرفات انسان جایز است و تنها در صورتی حرام دانسته می‌شود که دلیلی بر حرمت آن وجود داشته باشد.[۱۹] بنابراین برای جایز دانستن همزادسازی لازم نیست دلیلی بر جواز آن اقامه شود، بلکه پاسخ دادن از ادله‌ای که بر حرمت آن اقامه شده، برای جواز آن کافی است.
حرمت تغییر در خلق خدا
همچنانکه شبیه‌سازی انسان را تصرف در خلقت خدا و حرام دانسته‌اند[۲۰] این احتمال مطرح شده، که همزادسازی انسان نیز به دلیل حرمت تغییر در خلقت خدا، حرام باشد. در توضیح این استدلال گفته شده، از آنجا که در آیه ۱۱۹ سوره نساء، تغییر در خلقُ الله، عملی شیطانی معرفی شده و از سوی دیگر شبیه‌سازی و همزادسازی از مصادیق تغییر در خلق خدا است، این عمل حرام است.[۲۱]
محمد مؤمن این استدلال را بسیار ضعیف دانسته، معتقد است با استناد به روایت‌های تفسیری[۲۲]، این آیه ناظر به تغییر دین خدا و ایجاد بدعت در دین است؛ اما آنچه در مراحل همزادسازی انسان رخ می‌دهد، همانند کاشتن بذر گیاهان و درختان، همگی به خواست و اراده خدا انجام می‌شود.[۲۳]
اختلال نظام
به باور جواد تبریزی و جعفر سبحانی، شبیه‌سازی انسان موجب اختلال در نظام می‌شود و به همین دلیل شبیه‌سازی به عنوان اولی حرام است.[۲۴] اگر چه در عبارات علما، این استدلال تنها درباره شبیه‌سازی مطرح شده است، اما به گفته قائینی، این استدلال در همزادسازی انسان نیز مطرح می‌شود.[۲۵] در توضیح این استدلال گفته شده همزادسازی انسان در نهایت مستلزم تعطیل شدن برخی احکام می‌شود؛ چرا که به دلیل شناخته نشدن افراد از یکدیگر، امکان اقامه حدود از بین می‌رود؛[۲۶] ازاین‌رو همزادسازی به هرج و مرج در جامعه می‌انجامد؛ چرا که ممکن است در شناختن مجرم‌ها اشتباه صورت گیرد یا مجرم‌ها هیچگاه شناخته نشوند.[۲۷]
در پاسخ به این استدلال گفته شده، این اشکال تنها در صورتی مطرح می‌شود که همزادسازی انسان به صورت گسترده انجام شود؛ ولی این استدلال بر حرمت همزادسازی در موارد اندک دلالت ندارد.[۲۸] برخی محققان نیز با اشکال صغروی به این استدلال بر این باورند که همزادسازی انسان به تطابق صد در صدی افراد نمی‌انجامد و به همین دلیل هیچگاه منجر به هرج و مرج نمی‌شود.[۲۹]
حرمت وارد کردن نطفه در رحم غیر همسر
ممکن است گفته شود روش همزادسازی تنها باید در مورد همسر شرعی انجام شود؛ چرا که طبق روایت علی بن سالم از امام صادق(ع)[۳۰] داخل کردن نطفه مرد (غیر از زنا) در رحم زن اجنبی، حرام است.[۳۱] محمد مؤمن در توضیح این استدلال به آیاتی مانند آیه ۳۱ سوره نور (وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ : و به زنان با ایمان بگو: چشمان خود را از آنچه حرام است فرو بندند، و شرمگاه خود را حفظ کنند) اشاره کرده است. بر اساس توضیح او در این آیه به حفظ شرمگاه زن، مگر از همسر خود، دستور داده شده است؛ زیرا مطابق این آیه زنان باید شرمگاه خود را از بهرهوری بیگانگان حفظ نمایند و حال آنکه قرار دادن سلول مرد بیگانه درون رحم و تخمک زن نامحرم، از مصادیق بارز بهرهوری بیگانگان است.[۳۲] محمد محمدی قائینی معتقد است بر اساس عموم این آیه کاشتن همزاد، نه تنها در رحم اجنبی، بلکه در رحم همسرِ صاحب تخمک نیز ممنوع است؛ چرا که در آیه ۳۱ سوره نور تنها جماع و فرزندآوری از راه معمول آن جایز و موارد دیگر آن حرام معرفی شده است.[۳۳]
با این حال محمد مؤمن و حسن جواهری این استدلال را ضعیف برشمرده‌اند. حسن جواهری استدلال به روایت علی بن سالم را ناکافی دانسته معتقد است تعبیر «نطفه مرد» که در روایت ذکر شده، به «منی» اشاره دارد و شامل تخمکِ بارور شده نمی‌شود.[۳۴] محمد مؤمن نیز از استدلال به آیه چنین پاسخ داده که مفاد این آیه به بهرهوری جنسی اختصاص دارد و مواردی مانند پرورش سلول در رحم زن را شامل نمی‌شود.[۳۵] همچنین اگرچه محمدی قائینی پرورش سلول همزاد را در همه رحم‌ها ممنوع دانست، اما معتقد است در صورتی که با پیشرفت علم بتوان سلول همزاد را در لوله‌های آزمایشگاهی پرورش داد، این کار اشکالی ندارد.[۳۶]
حرمت از بین بردن نطفه
از ادله‌ای که بر خصوص حرمت همزادسازی دلالت دارد، استدلال به روایت‌هایی (مانند صحیحه رفاعه[۳۷] و موثقه اسحاق بن عمار[۳۸]) است که بر اساس آنها، از بین بردن نطفه یا بیرون آوردن آن از رحم، حرام است. از آنجا که موفقیت عمل همزادسازی، قطعی نیست و این احتمال وجود دارد که همه سلول‌ها به سرانجام نرسند، حرمت آن اثبات می‌شود.[۳۹] محمد مؤمن این استدلال را در اثبات حرمت همزادسازی کافی ندانسته، معتقد است آنچه از این استدلال استفاده می‌شود، حرمت از بین بردن نطفه است، اما اگر در اثر پیشرفت علم، هیچیک از سلول‌ها از بین نرفت، دلیلی بر حرمت همزادسازی باقی نمی‌ماند.[۴۰]
نسب انسان همزادسازی شده
یکی از از چالش‌های فقهی در موضوع همزادسازی انسان وضعیتِ نَسَب است؛ زیرا مسائل فقهی متعددی مانند ارث، نفقه، محرمیت بر آن مترتّب می‌شود. فقیهان شیعه در این مسئله که مادرِ انسان همزادسازی شده چه کسی است، اقوال مختلفی دارند. اگر سلول جداشده، در رحم همان زن صاحب نطفه قرار بگیرد، در این صورت بدون تردید، آن زن مادر انسانِ همزاد خواهد بود.[۴۱] اما در صورتی که سلول جداشده، در رحم همان زنِ صاحب نطفه قرار نگیرد، برخی فقیهان صاحب رحم و بعضی صاحب سلول را مادر انسانِ همزاد دانسته‌اند.[۴۲] سید علی سیستانی این مسئله را محل اشکال دانسته، معتقد است بنا بر احتیاط واجب در مسئله ارث باید مصالحه صورت گیرد، ولی در مسئله محرمیت، هر دو زن محرم هستند؛ چرا که صاحب تخمک، همسرِ پدر بچه و صاحب رحم، مانند مادرِ او است.[۴۳]
صاحب رحم
سید ابوالقاسم خویی و سید محمد آصف محسنی با استناد به آیه ۲ سوره مجادله، صاحب رحم را مادر شرعی فرد همزادسازی شده دانسته‌اند. به باور آنها از منسوب بودن تخمک به یک زن، نمی‌توان مادر شرعی را شناخت، بلکه مادر شرعی کودک، زنی است که نطفه در رحم او رشد می‌کند و فرزند را به دنیا می‌آورد.[۴۴] اما سید کاظم حائری با رد این استدلال معتقد است آیه ۲ سوره مجادله در مقام تعریف تعبدی مادر نیست؛ ازاین‌رو انسان‌هایی که از روش همزادسازی متولد می‌شوند، با افراد دوقلو یا چندقلویی که از راه طبیعی به دنیا می‌آیند، هیچ تفاوتی ندارند و مادر آنها، زنِ صاحب تخمک است، نه زنی که نطفه در رحم او رشد کند.[۴۵] محمد مؤمن نیز با نپذیرفتن عنوان مادری برای صاحب رحم، معتقد است، همانطور که نمی‌توان دستگاه‌های آزمایشگاهی را که نطفه درون آنها رشد می‌کند، مادر انسانِ همزاد دانست، زنی که تنها از رحم او برای پرورش نطفه استفاده می‌شود را نیز نمی‌توان مادرِ انسانِ همزاد خواند.[۴۶]
صاحب تخمک
به نظر امام خمینی، ملاک مادری به صاحب تخمک بودن است و آن زنی که تخمک از او گرفته شده، مادر حقیقی و شرعی انسانِ همزاد است.[۴۷] محمد فاضل لنکرانی،[۴۸] حسینعلی منتظری،[۴۹]، محمد مؤمن[۵۰] و سید علی خامنه‌ای[۵۱] از دیگر قائلان این قول هستند. به گفته محمد مؤمن حقیقت نطفه از صاحب اسپرم و صاحب تخمک به وجود می‌آید و قرار گرفتن آن در رحم زن دیگر، موجب از بین رفتن رابطه تکوینی آن نمی‌شود.[۵۲]
مادر رضاعی بودن صاحب رحم
برخی فقیهان معتقدند زنی که تخمک از آنِ او نیست و نطفه تنها در رحم او رشد کرده است، به منزله مادر رضاعی کودک به‌شمار می‌آید.[۵۳] در تبیین این دیدگاه گفته شده آنچه موجب رضاع می‌شود، تأثیر شیر آن مادر در رشدِ گوشت، خون و استخوان کودک است؛ حال آنکه تأثیر مادری که رحمش محل رشد کودک بوده، قطعاً بیشتر از مادر رضاعی است.[۵۴] سید کاظم حائری در رد این استدلال معتقد است تأثیر شیر مادر در رشد کودک، تنها ملاک برای رضاعی شدن مادر نیست و باید ملاک‌های تعبدی دیگری نیز لحاظ شود؛[۵۵] از جمله آنکه مطابق صحیحه یونس بن یعقوب، زنی که بدون به دنیا آوردن فرزند، شیر دارد و شیرش موجب رشد کودک شیرخواره شود، تأثیری در رضاع ندارد.[۵۶]
پانویس
- ↑ مرتضوی، و مجتبی نوروزی، «بررسی ابعاد فقهی همزادسازی و بدل‌سازی انسانی»، ص۱۰۶.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۸۲.
- ↑ ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ۱۴۰۲ق، ص۱۷۴.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۰.
- ↑ ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ۱۴۰۲ق، ص۱۷۳.
- ↑ موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ۱۴۲۳ق، ص۴۶.
- ↑ مرتضوی، و مجتبی نوروزی، «بررسی ابعاد فقهی همزادسازی و بدل‌سازی انسانی»، ص۱۰۶-۱۰۷.
- ↑ موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ۱۴۲۳ق، ص۵۴-۶۳.
- ↑ جواهری، بحوث فی الفقه المعاصر، دار الذخائر، ج۲، ص۲۷۹؛ شریعتمداری، «بدل‌سازی انسان»، ص۱۱۸.
- ↑ شریعتمداری، «بدل‌سازی انسان»، ص۱۱۸-۱۲۰.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۵.
- ↑ موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ۱۴۲۳ق، ص۴۴-۴۵.
- ↑ نگاه کنید به: مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۰-۸۰؛ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۲۹۲.
- ↑ فاضل لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ۱۴۲۷ق، ص۹۴.
- ↑ حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ص۴۲.
- ↑ سیستانی، «پرسش و پاسخ، لقاح مصنوعی»، در سایت دفتر آیت‌الله سیستانی.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۸۵.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۸۰.
- ↑ تسخیری، «نگاهی به موضوع شبیه‌سازی انسان به کمک تکنولوژی جدید»، ص۶۰.
- ↑ سبحانی، استفتائات، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۱-۵۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: بحرانی، البرهان، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۱۷۵.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۲.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۲۳۰؛ سبحانی، استفتائات، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۲۸۸.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۲۸۹.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۶؛ جواهری، بحوث فی الفقه المعاصر، دار الذخائر، ج۲، ص۳۰۲.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۲۸۹.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۱۰۸؛ اسلامی، «شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه شیعه؛ بررسی چهار دیدگاه»، ص۶۴؛ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۲۸۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۵۴۱.
- ↑ جواهری، «تقسیم سلولی و شبیه‌سازی»، ص۸۷.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۳-۵۴.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۲۸۷-۳۰۰.
- ↑ جواهری، «تقسیم سلولی و شبیه‌سازی»، ص۸۸.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۴-۵۵.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۲۹۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۱۰۸.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۱۷۱.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۶-۳۸.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۸۷.
- ↑ مرتضوی، و مجتبی نوروزی، «بررسی ابعاد فقهی همزادسازی و بدل‌سازی انسانی»، ص۱۱۳.
- ↑ معینی‌فر، و فریبا حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، ص۱۱۵.
- ↑ سیستانی، «پرسش و پاسخ؛ لقاح مصنوعی، در ، سایت دفتر آیت‌الله سیستانی».
- ↑ خویی، مسائل و ردود، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۳۲۰؛ محسنی، الفقه و مسائل طبیه، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۹-۴۰.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۸۸.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ص۹۹۰.
- ↑ فاضل لنکرانی، احکام پزشکی و بیماران، ۱۴۲۷ق، ص۹۶.
- ↑ منتظری، احکام پزشکی، ۱۳۸۵ش، ص۸۷.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۸۷.
- ↑ خامنه‌ای، احکام پزشکی، ۱۳۹۵ش، ص۳۳.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۸۸.
- ↑ جناتی، «گفت‌و‌گو با آیت‌الله جناتی»، ص۲۱.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۴۱.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۴۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۴۴۶.
منابع
- اسلامی، سید حسن، «شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه شیعه؛ بررسی چهار دیدگاه»، در مجله کاوشی نو در فقه اسلامی، شماره ۴۴، ۱۳۸۴ش.
- بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، موسسه بعثت، ۱۳۷۴ش.
- تبریزی، میرزا جواد، صراط النجاة فی اجوبة الاستفتائات، قم، دار الصدیقة الشهیده، ۱۴۳۶ق.
- تسخیری، محمدعلی، «نگاهی به موضوع شبیه‌سازی انسان به کمک تکنولوژی جدید»، در مجله فقه اهل بیت، شماره ۵۲، زمستان ۱۳۸۶ش.
- جناتی، محمدابراهیم، «گفت‌و‌گو با آیت‌الله جناتی»، در مجله فقه، شماره ۴۶، زمستان ۱۳۸۴ش.
- جواهری، حسن، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، در مجله کاوشی نو در فقه اسلامی، شماره ۴۷، بهار ۱۳۸۵ش.
- جواهری، حسن، بحوث فی الفقه المعاصر، بیروت، دار الذخائر، بی‌تا.
- حائری، سید کاظم، «شبیه‌سازی انسان»، در مجله فقه اهل بیت، شماره ۵۵، پاییز ۱۳۸۷ش.
- حکیم، سید محمدسعید، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، قم، دار الهلال، ۱۳۹۲ش.
- خامنه‌ای، سید علی، احکام پزشکی، تهران، فقه روز، ۱۳۹۵ش.
- خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۷۹ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، مسائل و ردود، بیروت، دار الزهراء، ۱۴۱۶ق.
- سبحانی، جعفر، استفتائات، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۹ش.
- سیستانی، سید علی، «پرسش و پاسخ شبیه‌سازی»، سایت دفتر آیت‌الله العظمی سیستانی، تاریخ بازدید: ۲۰ شهریور ۱۴۰۳ش.
- شریعتمداری، حمیدرضا، «بدل‌سازی انسان»، در مجله روش‌شناسی علوم انسانی، شماره ۱۰، بهار ۱۳۷۶ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- فاضل لنکرانی، محمد، احکام پزشکی و بیماران، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۴۲۷ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مؤمن، محمد، «شبیه‌سازی»، در مجله فقه، شماره ۴، زمستان ۱۳۸۴ش.
- محسنی، محمد آصف، الفقه و مسائل طبیه، قم، بوستان کتاب، ۱۴۲۶ق.
- محمدی قائینی، محمد، المبسوط فی فقه المسائل المعاصره (المسائل الطبیة)، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۴۲۷ق.
- مرتضوی، سید محسن، و مجتبی نوروزی، «بررسی ابعاد فقهی همزادسازی و بدل‌سازی انسانی»، در مجله آموزه‌های فقه مدنی، شماره ۱۸، پاییز و زمستان ۱۳۹۷ش.
- معینی‌فر، محدثه، و فریبا حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، در مجله فقه و حقوق خانواده، شماره ۵۲، بهار و تابستان ۱۳۸۹ش.
- منتظری، حسینعلی، احکام پزشکی، تهران، نشر سایه، ۱۳۸۵ش.
- موسوی سبزواری، علی، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، بی‌جا، چاپخانه کوثر، ۱۴۲۳ق.
- ناظم‌زاده قمی، سید علی‌اصغر، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، قم، بوستان کتاب، ۱۴۰۲ق.