کاربر:Hamzeahmadi/صفحه تمرین۳

مُجسمه‌سازی از موضوعات فقه هنر و یکی از مسائل مورد بحث نزد فقهای متقدم است که به جهت ابتلای آن در جوامع اسلامی معاصر، امروزه مورد توجه فقها قرار گرفته است. مجسمه‌سازی شاخه‌ای از هنرهای تجسمی است که به بازنمایی اشیاء واقعی یا خیالی با مواد جامد نظیر چوب، سنگ و فلز در سه بُعد می‌پردازد. در آثار فقهی فقهای شیعه بخش مستقلی با عنوان مجسمه‌سازی اختصاص داده نشده است و مباحث مربوط به آن در ضمن ابواب فقهی صلواة و متاجر بحث شده است. بیشتر فقهای شیعه و اهل سنت، به حرمت ساخت مجسمه موجودات جاندار (ذی روح) نظیر انسان و حیوان، با توجه به دلیل اجماع و روایات فتوا داده‌اند. درباره حکم فقهی خرید و فروش و نگهداری مجسمه نیز اگرچه بیشتر فقها رأی به جواز داده‌اند؛ اما برخی این موارد را نیز محل اشکال دانسته‌اند. فقها با توجه به روایات، اموری چون: «حکایت‌گری»، «تشبه به خالق» و «تعظیم و پرستش» را به عنوان ملاک‌هایی برای حکم حرمت مجسمه‌سازی در نظر گرفته‌اند. برخی فقهای معاصر حرمت مجسمه‌سازی را منوط به وجود این ملاک‌ها دانسته‌اند؛ به‌طوری که اگر این ملاک‌ها تحقق یابد مجسمه‌سازی حرام است و در صورت فقدان این ملاک‌ها، حرام نیست.

تبیین مسئله و جایگاه آن

مجسمه‌سازی یکی از مسائلی است که درباره حکم شرعی آن بحث‌هایی در میان فقها صورت گرفته است. مجسمه‌سازی در ادبیات فقها-در مقابل نقاشی-طراحی و ساختن شکل یا صورت در سه بُعد است؛ به طوری که اگر بر آن نور بتابد سایه آن تشکیل می‌شود و در اصطلاح هنری شاخه‌ای از هنرهای تجسمی است که به بازنمایی اشیاء واقعی یا خیالی با مواد جامد نظیر چوب، سنگ، فلز در سه بُعد می‌پردازد.

جایگاه مسئله در فقه معاصر

مجسمه‌سازی در فقه معاصر به عنوان یکی از مسائل مهم و مورد ابتلا در جوامع مسلمین، مورد توجه فقها قرار گرفته است. برخی از اموری که امروزه با مجسمه‌سازی مرتبط است عبارتند از:

۱-مجسمه‌سازی به عنوان یک هنر از موضوعات فقه هنر است و علاوه بر این که ابزاری برای بیان حقایق و مسائل اجتماعی است، می‌تواند به عنوان یک ابزار مهم برای ترویج مفاهیم دینی و مقابله با تبلیغات ضد دینی دشمنان اسلام، ایفای نقش کند.

۲-برای بزرگداشت شخصیت‌های ملی، مذهبی و فرهنگی جوامع اسلامی مورد استفاده واقع می‌شود.

۳-یکی از مصادیق و موارد مجسمه‌سازی، ساخت ربات‌های کامپیوتری است که به عنوان یکی از تکنولوژی‌های پیچیده و مهم، مورد نیاز جوامع اسلامی است.

۴-عروسک‌سازی برای بازی کودکان یا استفاده‌های دیگر که امروزه شیوع آن در همه جوامع و به ویژه جوامع اسلامی بر کسی پوشیده نیست. ۵-ساخت مجسمه انسان و اعضای بدن او به جهت استفاده آن برای تعلیم دانشجویان پزشکی به جای تشریح بدن.

این امور و موارد شبیه آن امروزه از ضروریات زندگی انسان‌ها است و بر فقیه لازم است که با توجه به مقتضیات زمان و نیازها و ضرورت‌های جامعه اسلامی، در مقام استنباط حکم شرعی به این امور توجه داشته باشد.

تاریخچه و زمینه شکل‌گیری

پیدایش مجسمه‌سازی به عنوان یک فن و هنر، تقریباً مقارن با تاریخ پیدایش بشر است.(حسینی، «فقه و هنرهای تصویری و تجسمی»، ص۲۸) گفته می‌شود پیدایش مجسمه‌سازی و رواج آن علاوه بر ذوق‌های روحی و هنری، به انگیزه‌ها و اغراض دیگری نظیر ساختن بت و برای پرستش بوده است.(علیدوست، «فقه هنر: در دو نگاه جامع و تعینات موردی»، ص۵۲) علامه مجلسی روایاتی را در باب بت‌پرستی بررسی کرده است که به رواج مجسمه‌سازی به انگیزه بت‌پرستی در امت‌های سابق، به‌ویژه جهان عرب پیش از ظهور اسلام، اشاره دارند.(علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۲۵۰-۲۵۴ ) به گفته برخی مورخین پیش از ظهور اسلام، دور تا دور دیوار کعبه به عدد روزهای سال مجسمه‌هایی برای پرستش نصب بوده است.(دوانی، تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت، ۱۳۸۹ش، ص۲۹) در چنین فضایی و با ظهور اسلام روایاتی از پیامبر(ص) در ممنوعیت مجسمه‌سازی صادر شد و به دستور او (پس از فتح مکه) مجسمه‌ها و بت‌های اطراف کعبه منهدم گردید.(ابن هشام، السیرة النبویة، مکتبة محمد علی صبیح، ج۴، ص۸۷۴) مجسمه‌سازی و نقاشی با عناوین «تصویر»، «صورت» و «تمثال» در منابع روایی شیعه و اهل سنت وارد شده است(برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۱۷۴-۱۷۶؛ احمد بن حنبل، مسند احمد، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۶۵؛ بخاری، صحیح بخاری، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۱۳۶) و به عنوان یکی از افعال اختیاری انسان، مشمول حکم فقهی بوده و از مسائلی است که فقها درباره آن بحث کرده‌اند.(روحانی، فقه الصادق، ج۱۴، ص۲۱۸) به گفته علیرضا اعرافی، بحث از حرمت و حکم شرعی مجسمه‌سازی اولین بار از سوی شیخ مفید در کلمات فقها مطرح شد.(عابدین‌زاده، مجسمه و نقاشی: تقریرات درس آیت الله اعرافی، ۱۳۹۰ش، ص۲۴) در منابع فقهی شیعه باب مستقلی به مجسمه‌سازی اختصاص داده نشده است و احکام مربوط به آن در ضمن ابواب فقهی طهارت (احکام دفن و آداب آن)، نماز (لباس و مکان نمازگزار و احکام مساجد) و متاجر (کسب‌های حرام) بررسی شده است.(برای نمونه نگاه کنید به نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۸، ص۳۸۳-۳۹۴) شیخ انصاری در «کتاب المکاسب» بخشی را به بررسی حکم فقهی مجسمه‌سازی و احکام مربوط به کسب درآمد از طریق آن، ذیل عنوان کلی «اموری که اکتساب به واسطه آنها ذاتاً حرام است»، اختصاص داده است.(شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۸۳) به واسطه تدریس این کتاب و شروح و تعلیقاتی که بر آن زده شد، بحث از حکم فقهی مجسمه‌سازی وارد کلمات فقهای معاصر شد.(برای نمونه نگاه کنید به توحیدی تبریزی، مصباح الفقاهة: تقریرات درس مکاسب آیت الله خویی، ج۱، ص۳۵۳؛ خمینی، المکاسب المحرمة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۶۸؛ منتظری، دراسات فی المکاسب المحرمة، ج۲، ص۵۴۱)

رویکردها و نظرات در فقه شیعه

دیدگاه فقها درباره احکام مربوط به مجسمه‌سازی در موضوعات زیر قابل بررسی است:

مجسمه‌سازی

دیدگاه فقها درباره حکم فقهی مجسمه‌سازی با توجه به تفکیک مجسمه موجودات جاندار (ذی روح) نظیر انسان و حیوان از موجودات و اشیاء غیر جاندار به شرح زیر است:

مجسمه موجودات جاندار

فقها درباره ساخت مجسمه موجودات جاندار نظیر انسان و حیوان دو دسته‌اند: ۱-قائلین به حرمت: بنا به ادعای شیخ انصاری فقهای شیعه در حرمت ساخت مجسمه اشیاء و موجودات جاندار اتفاق نظر دارند(شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۱۴، ص۱۸۳) و بنا به گفته سید ابوالقاسم خویی در حرمت مجسمه‌سازی موجودات جاندار، میان فقهای شیعه و اهل سنت اختلافی نیست.(توحیدی تبریزی، مصباح الفقاهة، ج۱، ص۳۵۳) از میان فقهای معاصر فقیهانی چون سید ابوالقاسم خویی،(خویی، توضیح المسائل، ۱۴۱۲ق، ص۲۶۲.) سید علی سیستانی،(سیستانی، توضیح المسائل، ۱۴۱۵ق، ص۴۲۳.) سید روح الله خمینی،(خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۴۹۶.) محمد اسحاق فیاض،(فیاض، الاستفتائات الشرعیة، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۱۳) موسی شبیری زنجانی،(شبیری زنجانی، توضیح المسائل، ۱۳۸۴ش، ص۸۰.) ناصر مکارم شیرازی،(مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۱۵۸.) و لطف الله صافی گلپایگانی،(صافی گلپایگانی، توضیح المسائل، ۱۴۱۴ق، ص۴۰۹.) ساختن مجسمه موجودات جاندار (ذی روح) مانند انسان و حیوان را حرام دانسته‌اند. برخی فقها مواردی را از حکم حرمت در ساختن مجسمه موجودات جاندار استثناء کرده‌اند که عبارتند از: ۱-مکارم شیرازی اموری را از حکم کلی حرمت مجسمه‌سازی موجودات جاندار استثناء کرده است که عبارتند از: ۱-نقوش برجسته‌ای که در گچ‌کاری، کنده‌کاری، قلم‌زنی و مانند آنها دیده می‌شود؛ ۲-عروسک‌ها و آن چه جنبه بازیچه دارد؛ ۳-مجسمه‌هایی که برای فریب دشمن ساخته می شود و در مناطقی گذاشته می‌شود و از نظر جنگی ضرورت دارد؛ ۴-مجسمه‌هایی که از قطعات متعددی تشکیل یافته و در پزشکی برای آموزش مسائل مختلف به کار می‌رود و در بسیاری از موارد جانشین تشریح بدن انسان‌ها می‌گردد؛ ۵-ربات‌های کامپیوتری که جنبه سرگرمی و تفریح ندارد؛ بلکه در نیازهای زندگی بشری از آنها استفاده می‌شود.(مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۱۶۸) ۲-بنا به نظر سید روح الله خمینی اگر مجسمه به وسیله دستگاه ساخته شود حرام نیست؛ زیرا ادله حرمت مجسمه‌سازی فقط شامل مواردی می‌شود که شخص مباشرتاً و با دست خود به مجسمه‌سازی اقدام نماید.(خمینی، المکاسب المحرمة، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۷۷) ۳-بنا به نظر فقیهانی چون خویی، صافی گلپایگانی و جعفر سبحانی ساخت مجسمه غیر کامل یا نیم‌تنه انسان و سایر حیوانات جایز است.(توحیدی تبریزی، مصباح الفقاهة، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۶۹؛ صافی گلپایگانی، جامع الاحکام، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۰۷؛ سبحانی، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، ص۳۹۹) البته صافی گلپایگانی ساخت مجسمه‌ای که مشتمل بر اعضای رئیسه مانند سر و صورت و سینه باشد را محل اشکال دانسته و بر این نظر است که ساختن مجسمه دست و پا یا سر و صورت تنها اشکال ندارد. (صافی گلپایگانی، جامع الاحکام، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۰۸) و جعفر سبحانی اگر مجسمه‌ساز از ابتدا نیت کرده باشد که مجسمه نیم‌تنه یا ناقص بسازد را بدون اشکال دانسته است.(سبحانی، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، ص۳۹۹) به گفته آیت الله خویی دلیل این حکم آن است که مرجع در تشخیصِ تحقق مجسمه انسان یا حیوان در خارج، صدق عرفی است و عرف فقط پیکره‌ای که تام الاعضاء باشد را مجسمه انسان یا حیوان تلقی می‌کند؛ بنابراین ادله حرمت مجسمه‌سازی فقط مجسمه‌ای را که عرفاً تام الاعضاء و جوارح باشد را شامل می‌شود.(توحیدی تبریزی، مصباح الفقاهة، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۶۹) ۲-قائلین به جواز: برخی از فقها ساختن مجسمه به طور کلی، حتی مجسمه موجودات جاندار (ذی روح) (مشروط به آن که برای غیر پرستش باشد) را جایز دانسته‌اند. دیدگاه آنها به شرح زیر است: ۱-بنا به نظر میرزا جواد تبریزی ساختن مجسمه موجودات جاندار و غیر جاندار جایز است، اگر چه احتیاط مستحب در ترک آن است.(تبریزی، توضیح المسائل، ۱۳۸۲ش، ص۳۵۸) ۲-به گفته حسینعلی منتظری نهی از مجسمه‌سازی و نظایر آن در روایات به این علت بوده است که در آن زمان‌ها برای پرستش غیر خدا و شریک قرار دادن برای او ساخته می‌شده است؛ بنابراین چنان‌چه بدین منظور ساخته نشود و فقط جنبه هنری و فرهنگی داشته باشد، اشکال ندارد و در حقیقت از مواردی است که موضوع حکم به کلی تغییر یافته است.(منتظری، رساله استفتائات، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۳۲۵) ۳-سیدعلی خامنه‌ای نیز ساخت مجسمه موجودات جاندار را بدون اشکال دانسته و بر این نظر است که خرید و فروش و نگهداری و حتی ارائه آنها در نمایشگاه نیز اشکال ندارد.(خامنه‌ای، رساله اجوبة الاستفتائات، ۱۳۸۸ش، ص۴۰۵) ۴-محمدابراهیم جناتی مجسمه‌سازی را از فنون و هنرهای ارزشمند دانسته و بر این نظر است: امروزه مجسمه‌سازی در جمهوری اسلامی ایران که هیچ‌گونه انگیزه ناپسند و شرک‌آلود در آن وجود ندارد به عنوان یک هنر گران‌قدر، عملی جایز به شمار می‌رود.(جناتی، «نظریه اجتهاد تفریعی و تطبیقی»، ص۳۸) ۵-بنا به فتوای یوسف صانعی مجسمه‌سازی فی‌نفسه مانعی ندارد و اگر برای اغراض عقلایی باشد، عملی جایز است.(مجسمه‌سازی و هنرهای تجسمی، سایت پایگاه اطلاع‌رسانی آیت الله العظمی صانعی) ۶-بنا به دیدگاه محمدجواد مَغنیّه اگر مجسمه‌سازی برای اهداف نامشروعی نظیر تقرب جستن به خدا مانند بت‌ها، تشبه به خالق و رقابت با او در خلقتش و یا هر چیزی که موجب افتادن در شرک نباشد و صرفا به خاطر اغراض عقلایی مانند هنر و زیبایی، گرامی‌داشت و یا اشاره به شکوه و بزرگداشت تمدن‌ها و تاریخ آنها باشد، اشکالی ندارد.(مغنیه، فلسفات اسلامیه، ۱۹۹۳م، ص۹۲۱.) او همچنین معتقد است که فتوای به حرمت مجسمه‌سازی هیچ مدرک و مستندی جز احتیاط و بیم از گرفتار شدن در دام شرک ندارد.(مغنیه، فلسفات اسلامیه، ۱۹۹۳م، ص۹۲۱.)

نگهداری و خرید و فروش مجسمه

اکثر فقها خرید و فروش و نگهداری مجسمه حتی مجسمه موجودات جاندار را جایز دانسته‌اند.(برای نمونه نگاه کنید به خویی، توضیح المسائل، ۱۴۱۲ق، ص۳۵۶؛ توحیدی تبریزی، مصباح الفقاهه، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۸۲؛ سیستانی، توضیح المسائل، ۱۴۱۵ق، ص۴۲۳؛ خمینی، توضیح المسائل، ۱۳۷۲ش، ص۲۷۵؛ وحید خراسانی، توضیح المسائل، ۱۴۲۱ق، ص۵۸۲؛ فاضل لنکرانی، توضیح المسائل، ۱۳۷۴ش، ص۳۹۵؛ شبیری زنجانی، توضیح المسائل، ۱۳۸۴ش، ص۸۰) به گفته آیت الله خویی ادله موجود فقط بر حرمت مجسمه‌سازی دلالت دارند و دلیلی بر حرمت نگهداری و خرید و فروش آن وجود ندارد.(توحیدی تبریزی، مصباح الفقاهه، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۲۴۰.) از میان فقهای معاصر فقیهانی چون: صافی گلپایگانی و مکارم شیرازی، خرید و فروش و نگهداری مجسمه موجودات جاندار و کسب درآمد و دریافت اجرت بابت ساختن آنها را نیز حرام دانسته‌اند.(صافی گلپایگانی، هدایة العباد، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۲۹۲؛ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۱۵۹.) شیخ انصاری نگهداری و خرید و فروش مجسمه جانداران را مکروه دانسته است.(شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۹۷)

از بین بردن مجسمه

به گفته علیرضا اعرافی اگرچه از کلمات فقهای متقدم به حرمت نگهداری از مجسمه و وجوب محو آن تصریح نشده است؛ اما از ظاهر کلام برخی از آنها این احکام استفاده می‌شود.(عابدین‌زاده، نقاشی و مجسمه‌سازی: تقریرات درس آیت الله علیرضا اعرافی، ۱۳۹۰ش، ص۵۵۲.) ادله‌ای که برای وجوب محو مجسمه‌ و حرمت ابقاء آن می‌توان بدان استناد جست عبارتند از: ۱-همان‌طور که ایجاد مجسمه نزد شارع مبغوضیت دارد، وجود مجسمه و بقای آن نیز مبغوضیت دارد، بنابراین آنچه بر حرمت مجسمه‌سازی دلالت دارد بر وجوب محو آن نیز دلالت می‌کند.(روحانی، فقه الصادق، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۲۳۸.) ۲-وجود روایاتی که در آنها به شکستن مجسمه‌ها امر شده است.(کلینی، الکافی، ۱۳۸۷ش، ج۱۳، ص۲۳۳.) شیخ انصاری در انتقاد به دلیل اول معتقد است با توجه به روایات فقط ایجاد مجسمه از نظر شارع ممنوع است، اما وجود و بقای آن در نزد شارع مبغوضیت ندارد تا نتیجه گرفته شود که محو و از بین بردن آن واجب باشد.(شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۹۳.) همچنین محمد فاضل لنکرانی بر این نظر است که هیچ ملازمه‌ای بین حرمت مجسمه‌سازی و وجوب محو مجسمه وجود ندارد؛ ضمن این‌که ما هیچ دلیل مستقلی برای وجوب محو و از بین بردن مجسمه در دست نداریم.(فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعه: المکاسب المحرمه، ۱۳۸۵ش، ص۱۵۷-۱۵۸) اما روایاتی که در آن به شکستن مجسمه امر شده است، بنا به نظر فقهایی مانند سید محمدصادق روحانی و فاضل لنکرانی، ناظر به مواردی است که از مجسمه‌ها به عنوان بت، برای تعظیم و پرستش استفاده شود.(روحانی، فقه الصادق، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۲۴۰؛ فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعه: المکاسب المحرمه، ص۱۴۲)

مجسمه موجودات غیر جاندار

به گفته آیت الله خویی در میان فقهای شیعه سوای موجودات جاندار، کسی به حرمت مجسمه‌سازی موجودات غیر جاندار قائل نشده است.(توحیدی تبریزی، مصباح الفقاهة، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۵۵) جعفر سبحانی معتقد است اطلاق کلام ابو صلاح حلبی (حلبی، الکافی فی الفقه، ۱۴۰۳ق، ص۲۸۱) و ابن براج، (ابن براج، المهذب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۴۴) ظهور در حرمت ساخت مجسمه موجودات غیر جاندار نیز دارد.(سبحانی، المواهب فی تحریر مکاسب المحرمة، ص۳۷۷)

دلایل

فقها برای بیان حکم شرعی مجسمه‌سازی به روایات و دلیل اجماع استناد کرده‌اند. ۱-روایات: مهم‌ترین دلیلی که فقها برای بررسی حکم مجسمه‌سازی به آن استناد نمودند روایات است.(نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۲، ص۴۱) خویی روایاتی که درباره حرمت مجسمه‌سازی موجودات جاندار از شیعه و اهل سنت وارد شده را مستفیض دانسته است.(توحیدی تبریزی، مصباح الفقاهة، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۵۹) سید محمدصادق روحانی این روایات را به چهار دسته کلی تقسیم کرده است: ۱-روایاتی که بر حرمت تصویر به طور مطلق؛ اعم از این که مجسمه باشد یا نقاشی و مربوط به موجودات جاندار باشد یا غیر جاندار، دلالت می‌کنند. مانند روایت محمد بن مسلم از امام صادق(ع) که به طور مطلق از عمل تصویر (مجسمه‌سازی و نقاشی) نهی کرده است.(روحانی، فقه الصادق، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۲۱۸؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۳، ص۲۱۰) ۲-روایاتی که فقط بر نهی از مجسمه‌سازی دلالت دارند؛ اعم از این که مجسمه موجودات جاندار باشد یا غیر جاندار.(روحانی، فقه الصادق، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۲۱۸) ۳-روایاتی که فقط ظهور در حرمت تصاویر موجودات جاندار دارند؛ چه مجسمه باشد و چه مجسمه نباشد. مانند روایت صدوق به نقل از امام صادق(ع) که پیامبر(ص) از مجسمه‌سازی و همچنین نقاشی کردن حیوان بر انگشتر نهی می‌کرده است.(روحانی، فقه الصادق، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۲۲۱؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۲۹۷) ۴-روایاتی که فقط دلالت بر حرمت مجسمه‌سازی موجودات جاندار دارند. مانند صحیحة محمد بن مسلم از امام صادق(ع) که در آن فقط به ساخت تمثال یا مجسمه موجودات غیر جاندار مانند درخت، خورشید و ماه و موارد شبیه آن، اجازه داده شده است.(روحانی، فقه الصادق، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۲۲۱؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۷،ص۲۹۶) ۵-بنا به نظر امام خمینی دسته دیگری از روایات وجود دارد که به جهت تناسب حکم و موضوع بر ساختن بت یا مجسمه‌هایی که برای عبادت به کار می‌روند، دلالت دارند.(امام خمینی، المکاسب المحرمه، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۶۹.) مانند روایاتی که مجسمه‌سازی را از کارهای قبیحی دانسته که برای انجام‌دهنده آن شدیدترین عذاب‌ها در نظر گرفته است.(نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۲۱۰.) بنا به نظر امام خمینی وعده‌های عذاب در این روایات به اندازه‌ای شدید است که با صرف مجسمه‌سازی یا نقاشی مناسبت ندارد و مجسمه‌سازی از نظر شدت قبح از گناهان کبیره‌ای نظیر کشتن انسان به ناحق و لواط و... بالاتر نیست، بنابراین به نظر می‌رسد، منظور از مجسمه‌سازی در این دسته روایات، مجسمه‌هایی است که به عنوان بت برای پرستش استفاده می‌شوند.(امام خمینی، المکاسب المحرمه، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۶۹) ۲-اجماع: فقهایی مانند محقق کرکی، محقق اردبیلی و سید علی طباطبایی (صاحب ریاض المسائل) برای حرمت ساختن مجسمه موجودات جاندار، ادعای اجماع کرده‌اند.(کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۲۳؛ اردبیلی، مجمع الفائدة و البیان، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۵۴؛ طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۲ق، ج۸، ص۵۸.) به گفته منتظری اولین کسی که برای این مسئله ادعای اجماع کرده، محقق کرکی بوده و از میان فقهای متقدم کسی بر این مسئله ادعای اجماع نکرده است.(منتظری، دراسات فی المکاسب المحرمه، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۵۵۷.) البته اجماع مذکور از سوی فقیهانی چون: سید تقی طباطبایی قمی و منتظری مورد انتقاد واقع شده است. آنها این اجماع را مدرکی و یا محتمل المدرک دانسته و بر این نظرند که محتمل است مدرک فتوای فقها در مسئله حرمت مجسمه‌سازی، روایات زیادی باشد که از طریق شیعه و سنی وارد شده است و بنابراین اجماع به عنوان دلیل مستقلی برای این مسئله محسوب نمی‌شود.(منتظری، دراسات فی المکاسب المحرمه، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۵۶۹؛ طباطبایی قمی، عمده المطالب فی التعلیق علی المکاسب، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۶۷.)

ملاکات حکم حرمت مجسمه‌سازی

برخی فقها با بررسی روایات، برای حرمت مجسمه‌سازی به مسئله ملاک و فلسفه حکم اشاره کرده‌اند. به عنوان نمونه: شیخ انصاری حرمت مجسمه‌سازی را به دو امر مشروط کرده است: ۱-مجسمه ساخته‌شده، اعجاب برانگیز باشد به گونه‌ای که نظر بیننده را جلب و تحسین او را برانگیزاند.(شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۸۸.) به گفته سید محمدصادق روحانی در هیچ‌یک از ادله شرعی و به‌ویژه روایات، چنین چیزی ثابت نشده است.(روحانی، فقه الصادق، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۲۳۰.) ۲-مجسمه‌سازی به قصد حکایت یا همانندی با فعل خداوند و تشبه به او باشد.(شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۸۹) برخی فقها ساختن مجسمه به قصد پرستش و تعظیم آن و همچنین همانندی و تشبه به بت‌پرستان و مشرکان را نیز از ملاکات تحریم مجسمه‌سازی محسوب کرده‌اند.( جناتی، «نظریه اجتهاد تفریعی و تطبیقی»، ص۳۸؛ حسینی، «جواز مجسمه‌سازی و نقاشی»، ص۲۱۳.) بنا به دیدگاه محمدجواد فاضل لنکرانی مجسمه‌سازی یکی از موضوعات فقه هنر است و فقه هنر در ذیل فقه اجتماعی (نه فقه فردی) است و چون بخش عمده فقه اجتماعی غیر تعبدی است، پس ملاکات احکام آن بایستی استخراج و براساس آن نظردهی شود. (فاضل لنکرانی، موضوعات و ملاکات در فقه هنر، ص۲۷) او همچنین معتقد است برخی از عناوین موجود در روایات به صورت استقلالی مد نظر شارع نبوده و ذیل عنوان دیگری به نام «عنوان مافوق» واقع شده است که این عنوان مافوق برای شارع موضوعیت دارد. به عنوان نمونه مجسمه‌سازی فی نفسه حرمتی ندارد و اگر ذیل عناوینی چون «لهو الحدیث» یا «اضلال عن سبیل الله» قرار گیرد، حرام خواهد بود. (فاضل لنکرانی، موضوعات و ملاکات در فقه هنر، ص۲۸-۲۹) بر این اساس می‌توان گفت آن دسته از فقیهانی که در حکم مجسمه‌سازی موجودات جاندار قائل به حرمت شده‌اند، صرفاً عناوینی که در لسان ادله وارد شده را موضوع حکم قرار داده و آن را غرض شارع دانسته‌اند و بیشتر فقهایی که به جواز مجسمه‌سازی قائلند، عناوین موجود در ادله را استقلالی ندانسته و عناوین کلی‌تری نظیر «اضلال عن سبیل الله» و ملاکاتی چون «بت‌پرستی»، «حکایت‌گری و تشبه به فعل خالق» یا «تشبه به مشرکان» را در نظر گرفته‌‌اند و در صورت فقدان این عناوین و ملاکات به جواز مجسمه‌سازی فتوا داده‌اند.

سایر فرقه‌های اسلامی

به گفته آیت الله خویی در حرمت ساخت مجسمه موجودات جاندار، میان شیعه و اهل سنت اختلافی نیست.(توحیدی تبریزی، مصباح الفقاهة، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۵۳) مطابق دیدگاه مذاهب چهارگانه اهل سنت؛ یعنی مالکی، شافعی، حنفی و حنبلی، ساختن مجسمه موجودات جاندار (ذی روح) مانند انسان و حیوان حرام است.(جزیری، کتاب الفقه علی المذاهب الاربعة، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۴۰-۴۱)

منابع مطالعاتی

مجسمه‌سازی در آثار و متون فقهی معاصر به دو صورت ارائه شده است: ۱-در برخی آثار فقهی در ضمن دیگر مباحث فقهی مطرح شده است. برخی از این آثار عبارتند از: الف-کتاب المکاسب: تألیف شیخ انصاری. او در ذیل بخشی با عنوان «اموری که اکتساب به واسطه آنها ذاتاً حرام است» به بررسی حکم فقهی مجسمه‌سازی پرداخته است.(شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۸۳) ب-مصباح الفقاهة: این اثر محصول درس خارج فقه آیت الله خویی با محوریت کتاب المکاسب شیخ انصاری است که به دست محمدعلی توحیدی تبریزی تقریر شده است.(توحیدی، مصباح الفقاهه، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۴) خویی در این کتاب به تفصیل حکم فقهی مجسمه‌سازی را بررسی کرده است. .(توحیدی، مصباح الفقاهه، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۵۳) پ-المکاسب المحرمه: نوشته امام خمینی در موضوع کسب‌های حرام است که در دو جلد نگارش یافته است. امام خمینی در این کتاب ذیل عنوان «اکتساب با اموری که ذاتاً حرام است» احکام مربوط به مجسمه‌سازی را بررسی کرده است.(خمینی، المکاسب المحرمة، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۶۹) ت-دراسات فی المکاسب المحرمة: نوشته حسینعلی منتظری و شرح مکاسب محرمه کتاب المکاسب شیخ انصاری است. منتظری در این کتاب مسئله حکم شرعی مجسمه‌سازی را مطرح کرده و به تفصیل به بررسی ادله این مسئله پرداخته است. ث-فقه الصادق: اثر سید محمدصادق روحانی و شرحی مبسوط بر کتاب «تبصرة المتعلمین» علامه حلی است که در ۲۶ جلد نگارش یافته است.(روحانی، فقه الصادق، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۷) روحانی در بخش متاجر این کتاب به نحو مبسوط به بحث درباره حکم فقهی مجسمه‌سازی پرداخته است.(روحانی، فقه الصادق، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۲۱۸) ج-المواهب فی تحریر مکاسب المحرمه: مجموعه دروس فقهی با موضوع مکاسب محرمه جعفر سبحانی است که به دست سیف الله یعقوبی اصفهانی تحریر و تدوین یافته است.(سبحانی، المواهب فی تحریر، ۱۴۲۴ق، احکام المکاسب، ص۱۰) سبحانی در این اثر به بررسی ادله حکم فقهی مجسمه‌سازی پرداخته است. (سبحانی، المواهب فی تحریر، ۱۴۲۴ق، احکام المکاسب، ص۳۷۷) ۲-تک‌نگاری‌ها: برخی از تک‌نگاری‌ها با موضوع مجسمه‌سازی عبارتند از: الف-مجسمه‌سازی و نقاشی: درس خارج فقه علیرضا اعرافی با موضوع مجسمه‌سازی و نقاشی است که به قلم علیرضا عابدین‌زاده تقریر یافته است.(عابدین‌زاده، مجسمه‌سازی و نقاشی، ۱۳۹۰ش، ص۴)

منابع:

• ابن براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۰۶ق.
• ابن هشام، الحمیری، السیرة النبویة، قاهره، مكتبة محمد علی صییح، بی‌تا.
• احمد بن حنبل، مسند احمد، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۶ق.
• الهامی، رضا، «بررسی حکم فقهی مجسمه‌سازی»، مقالات و بررسی‌ها، شماره ۷۲، زمستان ۱۳۸۱ش.
• بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، دمشق، دار طوق النجاة، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
• تبریزی، میرزا جواد، توضیح المسائل، قم، انتشارات هجرت، ۱۳۸۲ش.
• توحیدی تبریزی، محمدعلی، مصباح الفقاهة: تقریرات درس آیت الله خویی، قم، انتشارات داوری، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
• جزیری، عبد الرحمن، کتاب الفقه علی المذاهب الاربعه، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۴ق.
• جناتی، محمد ابراهیم، «نظریه اجتهاد تفریعی و تطبیقی»، علوم سیاسی، شماره ۲۱، ۱۳۸۲ش.
• حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، چاپ سوم، ۱۴۱۶ق.
• حسینی، احمد، «جواز مجسمه‌سازی و نقاشی»، مجله فقه، شماره ۴ و ۵، تابستان و پاییز ۱۳۷۴ش.
• حسینی، احمد، «فقه و هنرهای تصویری و تجسمی»، مجله فقه، شماره ۴ و ۵، تابستان و پاییز ۱۳۷۴ش.
• حلبی، ابوصلاح، الکافی فی الفقه، اصفهان، مكتبة الإمام أمير المؤمنين عليه السلام، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
• خامنه‌ای، سید علی، رساله اجوبة الاستفتائات، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل، ۱۳۸۸ش.
• خمینی، روح الله، المکاسب المحرمه، قم، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
• خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، نجف، دار الکتب العلمیة، ۱۳۹۰ق.
• خمینی، روح الله، توضیح المسائل، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد، چاپ نهم، ۱۳۷۲ش.
• خویی، سید ابوالقاسم، توضیح المسائل، قم، انتشارات مهر، ۱۴۱۲ق.
• دوانی، علی، تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت، قم، دفتر انتشارات اسلامی،
• روحانی، محمدصادق، فقه الصادق، قم، مدرسه امام صادق (ع)، ۱۴۱۲ق.
• سبحانی، جعفر، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، ۱۴۲۴ق.
• سیستانی، سیدعلی، توضیح المسائل، قم، انتشارات مهر، ۱۴۱۵ق.
• شبیری زنجانی، موسی، توضیح المسائل، قم، مؤسسه تحقیقاتی ولاء، ۱۳۸۴ش.
• شیخ انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، انتشارات باقری، ۱۴۱۵ق.
• شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم، كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
• صافی گلپایگانی، لطف الله، توضیح المسائل، انتشارات مهر، ۱۴۱۴ق.
• صافی گلپایگانی، لطف الله، هدایة العباد، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۱۶ق.
• صافی گلپایگانی، جامع الاحکام، قم، دفتر تنظیم و نشر آثار آیت الله العظمی صافی گلپایگانی، ۱۳۸۵ش.
• طباطبایی قمی، سیدتقی، عمده المطالب فی التعلیق علی المکاسب، قم، انتشارات محلاتی، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
• طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
• عابدین‌زاده، احمد، مجسمه و نقاشی: تقریرات درس خارج علیرضا اعرافی، قم، مؤسسه اشراق و عرفان، ۱۳۹۰ش.
• علامه حلی، یوسف بن مطهر، مختلف الشیعه، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
• علامه مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
• علیدوست، ابوالقاسم، «فقه هنر: در دو نگاه جامع و تعینات موردی»، قبسات، شماره ۷۸، زمستان ۱۳۹۴ش.
• فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه: المکاسب المحرمه، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
• فاضل لنکرانی، محمد، توضیح المسائل، قم، انتشارات مهر، چاپ هفتم، ۱۳۷۴ش.
• فاضل لنکرانی، محمدجواد، «موضوعات و ملاکات در فقه هنر»، فصلنامه الهیات هنر، شماره ۱۰، پاییز ۱۳۹۶ش.
• «فتاوای منتخب»، پایگاه اطلاع‌رسانی مرجع عالیقدر آیت الله جناتی.
• فیاض، محمد اسحاق، الاستفتائات الشرعیه، بی‌جا، الکلمة الطیبة، چاپ اول، ۱۴۳۴ق.
• کارتر، کرتیس. ال، دانشنامه زیبایی‌شناسی: مجسمه‌سازی، تهران، انتشارات فرهنگستان هنر، چاپ سوم، ۱۳۸۶ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دار الحدیث، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
• «مجسمه سازی و هنرهای تجسمی»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت الله العظمی صانعی.
• مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، قم، مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
• محقق اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البیان، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۳ق.
• محقق سبزواری، محمد باقر بن محمد مؤمن، کفایة الاحکام، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۸۱ش.
• محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
• مغنیه، محمدجواد، فلسفات اسلامیه، بیروت، چاپ ششم، ۱۹۹۳م.
• مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، قم، مدرسه الامام على بن ابى طالب( ع)، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق.
• منتظری، حسینعلی، دراسات فی المکاسب المحرمة، قم، نشر تفکر، ۱۴۱۵ق.
• منتظری، حسینعلی، رساله استفتائات، تهران، نشر تفکر، ۱۳۷۳ش.
• نجفی، شیخ محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء تراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش.
• نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۸ق.
• وحید خراسانی، حسین، توضیح المسائل، ۱۴۲۱قم، مدرسه باقر العلوم (ع)، ۱۴۲۱ق.