تنبیه الامة و تنزیه الملة (کتاب)

تنبیه الامه و تنزیه المله از مشهورترین رساله‌های سیاسی در عصر مشروطه است که در دفاع از سلطنت مشروطه و در مخالفت با حکومت استبدادی توسط میرزا محمدحسین غروی نائینی نوشته شد.

معرفی اجمالی

تنبیه‌الامة و تنزیه‌الملة رساله‌‌ای سیاسی که توسط میرزا محمدحسین نائینی در دفاع از حکومت انتخابی و مخالفت با سلطنت مطلقه و حکومت استبدادی در ربیع‌الاول ۱۳۲۷ق (پس از به توپ بستن مجلس شورای ملی توسط محمدعلی شاه قاجار و پیش از فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان) نوشته شد و در همان سال در بغداد به چاپ رسید.

جایگاه کتاب

این کتاب مورد تأیید محمدکاظم خراسانی و عبدالله مازندرانی دو فقیه معروف آن زمان نیز قرار گرفت.

به دلیل حساس بودن موضوع و نظریه ابراز شده در این کتاب، از بدو نگارش آن تا امروز نظرهای متفاوتی درباره آن اظهار شده است، ولی حتی جدّیترین منتقدان، نتوانسته‌اند عمق مباحث و دقت علمی آن را نادیده بگیرند و از ستایش و تحسین آن خودداری ورزند.

آخوند خراسانی آن را «‌اجلّ از تمجید‌» دانسته و ملا عبدالله مازندرانی ضمن تمجید از این اثر، تمام اصول و مبانی سیاسی آن را مأخوذ از اسلام ذکر کرده است.

به نوشته سیدمحمود طالقانی، این کتاب «‌با حرارت و استدلال محکم‌» نوشته شده و نظر نهایی و عالی اسلام و شیعه درباره حکومت با ارائه مدارک موثق، در آن بیان شده است و برای علما و مجتهدان، کتابی استدلالی و اجتهادی و برای عوام رساله‌ای تقلید درباره وظایف اجتماعی است.

مرتضی مطهری این کتاب «‌ذی قیمت‌» را تفسیری دقیق از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام دانسته که با استدلالها و استشهادهای متقن، از قرآن و نهج البلاغه توأم است.

«انصاف این است که تفسیر دقیق، از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام را هیچ کس به خوبی علامه بزرگ و مجتهد سترگ، میرزا محمدحسین نائینی - قدس‌سره - توأم با استدلال‌ها و استشهادهای متقن، از قرآن و نهج‌البلاغه، در کتاب ذی‌قیمت تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله بیان نکرده است.»

حمید عنایت آن را «‌از نوشته‌های معدود مربوط به دوره انقلاب مشروطه ایران، در توجیه نظام مشروطه از دیدگاه مذهب شیعه‌» و تنها رساله منظم و منسجم شناخته شده می‌داند که «‌یک شخصیت مذهبی آن زمان، در دفاع از دموکراسی پارلمانی‌» نگاشته و معتقد است این کتاب بهترین شاهد بر پیوند نظریه فقهی و نگرش سیاسی علمای شیعه است.

ترجمه تقریظ آخوند خراسانی:

بسم الله الرحمن الرحیم رساله شریف تنبیه الامة و تنزیه الملة که از افاضات جناب مستطاب شریعت مدار و صفوة الفقهاء والمجتهدین ثقت الاسلام و المسلمین العالم العامل اقا میرزا محمدحسین نائینی الغروی دامت افاضاته است، اجل از تمجید و سزاوار است ان شاءالله تعالی به تعلیم و تعلم و تفهیم و تفهم آن. ماخوذ بودن اصول را از شریعت محقه استفاده و حقیقت کلمه مبارکه بموالاتکم علمنا الله معالم دیننا و اصلح ما کان فسد من دنیانا را بعین الیقین ادراک نمایند ان شاءالله تعالی

ربیع الاول سال ۱۳۲۷

محمدکاظم خراسانی

تقریظ شیخ عبدالله مازندرانی:

بسم الله الرحمن الرحیم

بحمدالله تعالی و حسن تاییده رساله شریفه تنبیه الامة و تنزیه الملة چنانکه مرقوم فرموده اند اجل از تمجید و برای تکمیل عقاید و تصدیق وجدانی مسلمین به ماخوذ بودن تمام اصول و مبانی سیاست از دین قویم اسلام کافی و فوق مامول است فلله در مصنفه المحقق و جزاه عن الاسلام و اهله خیرا و کثر فی الفقهاء و المجتهدین امثاله بمحمد وآله الطاهرین صلوات الله علیهم اجمعین

ربیع الاول ۱۳۲۷ عبدالله مازندرانی

نویسنده

مقالهٔ اصلی: محمدحسین غروی نائینی

محمد حسین غروی نایینی(۱۲۷۶-۱۳۵۵ق/۱۲۴۰-۱۳۱۵ش)، از فقیهان و اصولیان شیعه قرن چهاردهم و از علمای طرفدار نهضت مشروطه. نائینی دانش‎ آموخته حوزه‎ های اصفهان، سامرا و نجف بود و نزد جهانگیرخان قشقایی، میرزای شیرازی، آخوند خراسانی تلمذ کرد. وی پس از محمدتقی شیرازی، به همراه سید ابوالحسن اصفهانی عهده‎ دار مرجعیت شیعه شد. شهرت علمی نایینی بیشتر به خاطر اصول فقه است. او از شارحان مکتب شیخ انصاری است و سید ابوالقاسم خویی مهمترین شاگردش بود.

همراهی با میرزای شیرازی در نهضت تنباکو، همکاری با آخوند خراسانی در نهضت مشروطه، و اعلام جهاد علیه انگلیس در عراق از جمله فعالیت‌های سیاسی میرزای نایینی است. او کتاب معروف تنبیه الامه و تنزیه المله را در دفاع از مشروطه و نفی استبداد نوشت.

میرزا محمدحسین غروی نایینی در سال 1276 قمری در خانواده‌ای روحانی در نایین از توابع اصفهان دیده به جهان گشود. پدرش شیخ عبدالرحیم و قبل از وی جدش شیخ محمدسعید، هر دو شیخ‌الاسلام اصفهان بودند که سلطنت وقت آنان را به این منصب رسانده بود. او دانش‌اندوزی را از سنین کودکی در زادگاهش آغاز کرد و در هفده سالگی عازم اصفهان شد و تحصیلاتش را در رشته‌های مختلف فقه، اصول، کلام و حکمت دنبال کرد. در سال 1303 راهی عراق شد و ابتدا در سامرا از شاگردان برجستۀ میرزای شیرازی و سپس کاتب و محرر او شد. دو سال پس از فوت میرزای شیرازی در سال 1314 راهی نجف اشرف شد و در درس آخوند خراسانی حاضر شد و سال‌ها در کنارش به فعالیت علمی و سیاسی مشغول بود. پس از اعلان مشروطیت در ایران (14 مرداد 1285 ش) او را از بزرگ‌ترین حامیان مشروطه شمرده‌اند که با تألیف همین کتاب مشهور و ارزنده، سهم وافری در این نهضت ایفا کرد. پس از بازگشت به عراق در سال 1342 قمری بیشترین وقت خود را صرف تدریس و رسیدگی به مراجعات مردم در منصب مرجعیت کرد و بالاخره در هشتادسالگی دار فانی را وداع گفت و در صحن مولی الموحدین حضرت علی (ع) به خاک سپرده شد.

فهرست

کتاب شامل یک مقدمه، پنج فصل و دو مقصد در خاتمه آن است. در مقدمه مطالبی درباره حقیقت استبداد و مشروطیت، دولت، قانون اساسی، مجلس شورای ملی، آزادی و مساوات آمده است.

فصول پنج گانه کتاب نیز عبارت‌اند از:

• حقيقت‌ سلطنت‌ نزد اديان‌ و عقلا
• تحديد سلطنت‌ ‌در‌ عصر غيبت‌
• مشروطه‌ و تحديد سلطنت‌
• پاسخ‌ ‌به‌ شبهات‌ و مغالطات
• صحت‌ و مشروعيت‌ مداخله نمايندگان‌ مجلس‌ و شرائط و وظائف‌ آنان‌

خاتمه کتاب نیز دربرگیرنده دو «‌مقصد‌» (بخش) است:

• مقصد اول: قواي‌ حافظ استبداد
• مقصد دوم‌: راههاي‌ علاج‌ قواي‌ استبداد