کاربر:Khoshnudi/صفحه تمرین

فارکس به معنای تبادل ارزهای خارجی است. تبادل ارزها به یکدیگر چالش فقهی ندارد ولی آنچه امروزه به عنوان بازار فارکس مطرح است، شکل ساده خود را از دست داده و به جای خرید و فروش واقعی ارز به معاملات صوری و مجازی می‌پردازد. همچنین معاملات در بازار فارکس بصورت مارجینی و ضریبدار انجام می‌شود که از این جهات نیاز به بررسی فقهی دارد. معاملات فارکس کمتر مورد توجه بوده است و نیازمند پژوهش بیشتری است. اتفاق نظر فقها و پژوهشگران بر بطلان این نوع معاملات است. در زمینه معاملات فارکس سوالاتی قابل طرح است؛ آیا معاملات بدون امکان تحویل کالا صحیح است؟ حکم معاملات مارجینی چیست؟ آیا اخذ اعتبار از کارگزاری حکم قرض ربوی را دارد؟ آیا گرفتن نرخ سواپ شبانه برای معاملات باز صحیح است؟ فارکس یکی از معاملاتی که امروزه بین معامله‌گران اینترنتی متداول است معامله فارکس است. در مقالات و نوشته‌های اینترنتی توضیحاتی در مورد فارکس ارائه شده است اما بررسیهای عملیاتی نشان می‌دهد آنچه در عمل اجرا می‌شود با آنچه در مقالات آمده است تفاوت دارد؛ در این نوشته ابتدا مختصری از توضیحات ذکر شده در مقالات ارائه می‌شود سپس یافته‌ای میدانی نویسنده از فارکس بیان شده و حکم فقهی آن بیان می‌گردد.

تبیین موضوع

فارکس (Forex) از دو کلمه Foreign Exchange برگرفته شده است که به معنی تبادل ارزهای خارجی است و در اصطلاح به بازاری گفته می‌شود که در آن ارزهای کشورهای مختلف مبادله می‌شود. فارکس بازاری جهانی به صورت غیر متمرکز یعنی بدون مکان فیزیکی مشخص است که در آن معامله‌گران از طریق نوسانات قیمتی ارزهای خارجی سود و زیان می‌کنند. تجارت در بازار فارکس تا اواخر دهه ۹۰ میلادی فقط به بانکها و موسسات مالی بزرگ محدود بود. اما در سال ۱۹۹۶ با پیدایش سیستم عامل‌های معاملاتی آنلاین در اختیار عموم افراد قرار گرفت. فرایند ارتباط بین مشتریان و بازار بین المللی فارکس سبب پیدایش بروکر یا کارگزاران شد که خدمات واریز و برداشت و ثبت سفارشات را بر عهده دارند.

گسترش فارکس

بازار فارکس در ابتدا فقط بر تبادل ارزهای کشورهای مختلف تمرکز داشت. ولی با گسترش فعالیت بروکر ها آنچه که امروزه به معاملات فارکس مشهور است از مفهوم اصلی فاصله گرفته و دارای ابعاد گسترده تری شده است. فارکس امروزی علاوه بر جفت ارزها از ابزارهای معاملاتی دیگری مانند فلزات، منابع انرژی، کامودیتی‌ها، سهام شرکتهای بورسی، شاخصهای سهام، اوراق قرضه و ارزهای دیجیتال پشتیبانی می‌کند.

شیوه معاملات در فارکس

در فارکس ارزش هر ارز در مقابل ارزی دیگر نسبت سنجی می‌شود و در اصطلاح به آن جفت ارز می‌گویند. جفت‌ارزها با نماد اختصاری دو ارز مشخص می‌شوند مثلاً یورو با نماد EUR و دلار با نماد USD شناخته می‌شود و معامله این جفت ارز را به صورت EUR/USD نشان می‌دهند. شیوه معاملات در فارکس به این صورت است که اگر معامله‌گر پیش‌بینی کند که ارزش دلار نسبه به یورو به هر دلیلی کاهش خواهد یافت سفارش خرید (EUR/USD) را ثبت می‌کند و بالعکس اگر احتمال افزایش ارزش دلار نسبت به یورو را بدهد سفارش فروش (EUR/USD) را ثبت می‌کند. بعد از ثبت و انجام معامله در صورتی که جهت بازار طبق پیشبینی معامله گر باشد می‌تواند با بستن معامله سود کند و اگر بر خلاف پیشبینی باشد ضرر می‌کند.

باید توجه داشت که معاملات در بازار فارکس بصورت ما به التفاوت یا cfd است كه ارز یا کالای خریداری شده قابل تحویل نیست و فقط از نوسانات قیمتی سود حاص می‌شود.

حکم شرعی

در مشروع بودن معاملات فارکس اختلاف نظر وجود دارد. برخی فقها در این زمینه اظهار نظر فقهی نکرده‌اند و به دیگر فقها ارجاع داده اند. اکثر فقها معاملات فارکس را مشروع نمی‌دانند و ادله مختلفی را اقامه کرده‌اند. در این مقاله به بیان و بررسی و ادله مشروعیت و عدم مشروعیت معاملات فارکس می‌پردازیم.

ادله عدم مشروعیت

قمار

معامله صوری است

مصلحت نظام

با توجه به اطلاق این بد و ماده و هم‌چنین ماده ۳۳ از همین قانون که شروع به فعالیت کارگزاری، کارگزاری/ معامله‌گری و بازارگردانی به هر شکل و تحت هرعنوان منوط به عضویت در کانون مربوط و رعایت مقررات این قانون و آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های اجرایی آن است و با توجه به اهداف این قانون که حمایت از سرمایه‌گذاران می‌باشد، برای انجام معاملات در بازار فارکس نیاز به عضویت کارگزاران در کانون مربوط و اخذ مجوز می‌باشد. فارکس در واقع نوعی شرط‌بندی است همان‌طور که ملاحظه شد ادعای طرفداران فارکس این است که در این بازار معامله گران به خرید و فروش ارز می‌پردازند و بسیاری از سایت‌ها به شما انواع معاملات در فارکس را معرفی می‌کنند، اما واقعیت این است که در فارکس هیچ ارزی خرید و فروش نمی‌شود، بلکه معامله گر فقط نرخ ارز را حدس می‌زند و شرط‌بندی می‌کند که نرخ تبدیل، افزایش پیدا می‌کند یا کاهش. برای روشن شدن موضوع ابتدا یک مثال غیر ارزی ارائه می‌شود: مثال غیر فارکسی فرض کنید سایت فروشگاهی وجود دارد که می‌توانید از طریق آن، گوشی آیفون خریداری کنید یا بفروشید. در صفحه اول این سایت یک شمارنده وجود دارد که مدام در حال تغییر است، این شمارنده، تغییر قیمت آیفون را بر اساس شرایط بازار نشان می‌دهد. اگر قیمت آیفون ۱۰۰۰ دلار باشد، می‌توان به این صورت نوشت: iPhone/USD = ۱۰۰۰ به این معنا که یک عدد گوشی آیفون معادل ۱۰۰۰ دلار آمریکا است. و اگر آیفون به یورو قیمت‌گذاری شود باز به این صورت است یعنی اگر قیمت فعلی آیفون ۹۰۰ یورو باشد، می‌توان به این صورت نوشت: iPhone/EUR = ۹۰ به این معنا که یک عدد گوشی آیفون معادل ۹۰۰ یورو است؛ در این مثال ملاک قیمت‌گذاری، دلار آمریکا قرار می‌دهیم. همچنین فرض می‌کنیم شما کسی هستید که به این بالا و پایین رفتن قیمت‌ها علاقه‌مند هستید این تغییر قیمت‌ها را پیگیری می‌کنید در حالی که چه بسا از آیفون و سیستم عامل آی او اس خوشتان نمی‌آید، و در عوض طرفدار اندروید هستید! اما از پیش‌بینی تغییرات قیمت آن لذت می‌برید و حتی حاضر هستید در این مورد با کسی شرط‌بندی کنید و می‌خواهید شانس‌تان را امتحان کنید، و از این پیش‌بینی سودی به جیب بزنید که با سود حاصله، آخرین مدل یک گوشی اندرویدی را بخرید. فرض کنید سایت دومی هم وجود دارد که یک سایت شرط‌بندی است و روی تغییرات قیمت آیفون که در روی سایت اول درج می‌شود شرط‌بندی می‌کند یعنی تغییرات قیمت سایت اول (سایت فروشگاه)، را رصد نموده و این تغییرات را نمایش می‌دهد و این دو سایت کاملاً مجزا از هم هستند. سایت دوم در واقع تابلو اعلانات یا تابلو امتیاز سایت اول است که هرچیزی که در وبسایت اول رخ می‌دهد را با عدد نشان می‌دهد، و آمار و اعدادش کاملاً به‌روز است اما قیمت فعلی گوشی آیفون را نشان نمی‌دهد و در واقع شما در سایت دوم فقط می‌توانید افزایش یا کاهش قیمت را ببینید و روی آن شرط‌بندی کنید. شرط‌بندی هم به این صورت انجام می‌شود: شما و این سایت تواقق می‌کنید که هرکس برنده شرط‌بندی شود، میزان تغییر قیمت گوشی آیفون را به طرف دیگر پرداخت کند. یکی از طرفین بعد از بسته شدن شرط‌بندی باید مابه‌التفاوت شرط را پرداخت کند و این بستگی به این دارد که قیمت بالا برود یا پایین بیاید. اگر تغییر به نفع شما باشد و قیمت بالا برود و شما برنده بازی شوید، سایت به شما مابه‌التفاوت را پرداخت می‌کند. و اگر تغییر به نفع سایت باشد و قیمت پایین بیاید و شما بازی را ببازید، شما به سایت مابه‌التفاوت را پرداخت می‌کنید یا به عبارتی مبلغی که قبلاً در حساب کاربری خود در سایت پرداخت کردید را از دست می‌دهید. برای مثال، قیمت فعلی گوشی آیفون ۹۰۰ دلار است. شما پیش‌بینی می‌کنید قیمت آن در یک بازه زمانی مشخص (مثلا از الان تا دو ساعت آینده) از ۹۰۰ دلار بالاتر می‌رود و روی این شرط‌بندی می‌کنید. برای این منظور شما باید ۱۰۰ دلار به عنوان سپرده تضمینی به سایت شرط‌بندی پرداخت کنید تا شرط شما را قبول کند. سایت این مبلغ را می‌گیرد به خاطر اینکه بعضی‌ها وقتی بازی را می‌بازند، غیبشان می‌زند و پول را پرداخت نمی‌کنند. حال اگر در این بازه تعیین شده، قیمت آیفون پایین بیاید (مثلا رسید به۸۰۰ دلار)، در این صورت شرط‌بندی را باختید و به‌طور خودکار بسته می‌شود و سایت ۱۰۰ دلار شما را برای خودش برمی‌دارد (که همان مابه‌التفاوتی است که شما باید پرداخت کنید). اما اگر قیمت گوشی آیفون در مدت تعیین شده بالا رفت مثلاً بعد از یک ساعت به مبلغ ۱۱۰۰ دلار رسید شما می‌توانید منتظر یک ساعت بعد نشدید و در آن قیمت شرط‌بندی را ببندید، در این صورت سایت به شما ۲۰۰ دلار پرداخت خواهد کرد که ۱۰۰ دلار آن مابه‌التفاوت قیمتی است که شرط‌بندی را با آن شروع کردید (۹۰۰ دلار) و ۱۰۰ دلار هم مبلغ سپرده تضمینی است که قبلاً به حساب سایت واریز کردید. البته ممکن است شما تا پایان دو ساعت منتظر بمانید و در این مدت احتمال دارد که قیمت آیفون خیلی بیشتر از ۱۱۰۰ دلار شود که در این صورت سود شما بیشتر خواهد بود اما این احتمال هم هست که قیمت آیفون از این مبلغ پایین بیاید که در این صورت سود شما کمتر خواهد شد و احتمال باخت هم وجود دارد. پس شما با شرط‌بندی در سایت دوم، خریدی از سایت اول انجام نمی‌دهید (نه آیفونی خریدید و نه آیفونی فروختید) و اساساً کاری با سایت اول ندارید بلکه شما فقط تغییرات قیمت سایت اول را در تابلوی سایت دوم پیش‌بینی کردید، و روی پیش‌بینی‌تان شرط‌بندی نمودید. مثال فارکسی حال همین مثال را روی جفت ارزها جاری می‌کنیم: معامله در بازار فارکس (یا FX) به معنای شرط‌بندی روی نرخ تبدیل یک ارز در برابر ارز دیگر است؛ به عنوان مثال، اگر هنگام انجام معاملات در فارکس EUR/USD، پیش‌بینی شما این است قیمت یورو نسبت به دلار آمریکا بالا می‌رود، روی «خرید» کلیک می‌کنید، این «خرید» بدین معناست که شما با بروکرتان روی بالا رفتن قیمت فعلی شرط‌بندی می‌کنید. اما اگر پیش‌بینی شما این است که قیمت یورو نسبت به دلار آمریکا پایین می‌رود، روی «فروش» کلیک می‌کنید، این «فروش» بدین معناست که شما با بروکرتان روی پایین آمدن قیمت فعلی شرط‌بندی می‌کنید. در هر حال شما واقعاً مالک ارز نیستید و اساساً ارزی خرید و فورش نمی‌شود و این معامله مثل معاملات سهام نیست؛ زیرا در معاملات سهام وقتی مثلاً سهام شرکت اپل را می‌خرید، مالک سهام اپل هستید و می‌توانید به عنوان سهام دار در مجمع سالانه آن شرکت نموده و با رای خود در مقدرات شرکت اثر گذار باشید، در صورتی که در معاملات فارکس این‌طور نیست و شما مالک چیزی نیستید. حال که معلوم شد در بازار فارکس روی افزایش یا کاهش نرخ تبدیل ارز شرط‌بندی می‌شود، سؤال این است که نرخ تبدیل ارز در فارکس چگونه تعیین می‌شود؟ پاسخ این است که نرخ‌های ارز فارکس از «بازار اسپات» یا «بازار نقدی فارکس» تعیین می‌شود. در بازار اسپات، معاملات بین معامله‌گران اصلی - که به «فروشندگان FX» معروف هستند - انجام می‌شود. به معامله‌گران اصلی، «دیلرهای فارکس» هم گفته می‌شود. در بازار اسپات قراردادهای معاملات واقعی ارزها مورد معامله قرار می‌گیرد و به‌طور مشخص‌تر می‌توان گفت: قراردادهای معاملات واقعی ارزها، مبادله فیزیکی و واقعی ارزهای اصلی را، با نرخ تبدیل مشخصی تعیین می‌کنند؛ بنابراین در بازار اسپات هم خود ارزها معامله نمی‌شود، بلکه قراردادی شامل مبادله واقعی و فیزیکی ارزهای اصلی مورد معامله قرار می‌گیرد؛ مثلاً اگر کسی بخواهد در بازار اسپات EUR/USD بخرد، به این معنی است که قراردادی را معامله می‌کند که در ازای دلار آمریکا، مقدار مشخصی یورو را با قیمت توافقی دریافت خواهد کرد. نرخ اسپات که به آن «قیمت اسپات یا پرایس اسپات» هم گفته می‌شود، «قیمت فعلی بازار» (نرخ تبدیل) یک جفت‌ارز است، این قیمت هنگام معامله تعیین می‌گردد و مبادله واقعی و فیزیکی جفت‌ارز، فوری و در لحظه معامله انجام می‌گیرد. (البته معمولاً در واقعیت دو روز طول می‌کشد تا تراکنش‌ها تسویه شود) وقتی کارگزار (بروکر) در سایت یا پلتفرم معاملاتی‌اش قیمت‌ها را می‌گذارد، در واقع این نرخ‌ها را از بازار اسپات به عنوان مرجع بازخوانی می‌کند. حکم شرعی فارکس اگر در بازار فارکس واقعاً معامله جفت ارز صورت می‌گرفت بدین معنا که طرفین مثلاً دلار را با پوند یا یورو به صورت واقعی هر چند در بستر اینترنت معامله می‌کردند اشکال شرعی نداشت همچنانکه معامله ارز به صورت فیزیکی از طریق صرافی‌ها هم اشکالی شرعی ندارد. اما همان‌طور که در موضوع‌شناسی گفته شد در بازار فارکس - برخلاف ادعای طرفداران آن - هیچ تبادل ارزی به صورت واقعی صورت نمی‌پذیرد بلکه فقط روی تغییرات نرخ جفت‌ارزها پیش‌بینی انجام می‌شود به عبارتی این معاملات به صورت قرارداد مابه تفاوت یا CFD انجام می‌شود یعنی شما به عنوان معامله‌گر در واقع هیچ چیز مشخصی را خرید و فروش نمی‌کنید، بلکه هنگام انجام معاملات در فارکس، شما فقط نرخ ارز را برای یک بازه زمانی مشخص حدس می‌زنید اگر حدس شما در آن زمان درست از آب در بیاید شما برنده هستید. مراجع عظام تقلید در پاسخ به استفتائاتی که در خصوص فارکس از ایشان شده، نظرات خود را مرقوم فرمودند که در این قسمت بخشی از آن‌ها را مرور می‌کنیم: سؤال الف. در بازارهای مالی بین‌المللی یک قراردادی به نام cfd است که در آن، طرفین معامله بدون این‌که مالک ارز یا سهم یا کالایی باشند، اقدام به خریدوفروش آن می‌کنند. درواقع به جای خریدوفروش عین مال مورد معامله، ارزش آن را مبادله می‌کنند. به این صورت که طرفین بر قیمتی توافق می‌کنند؛ کسی که انتظار افزایش قیمت را دارد نقش خریدار و کسی که انتظار کاهش قیمت را دارد، نقش فروشنده را ایفا می‌کند و طرفین از اختلاف قیمت خریدوفروش، کسب سود یا زیان می‌کنند، به‌عبارت دیگر؛ معامله روی خود ارز یا طلا و امثال آن نیست، بلکه روی مابه‌التفاوت مثلاً جفت‌ارز (مانند تفاوت یِن با دلار) است و از طرف دیگر نیز امکان تحویل ارز یا کالا در این نوع قرارداد وجود ندارد و اساساً ارز یا کالایی خریدوفروش نمی‌شود (امروزه از این نوع قرارداد در بازارهایی به نام فارکس که توسط کارگزاری‌هایی انجام می‌گیرد استفاده می‌شود. در بازار فارکس بین‌المللی مبادله ارز به‌صورت واقعی نیز انجام می‌گیرد خصوصاً توسط بانک‌ها ولی کاربران ایرانی به‌خاطر تحریم‌ها به این بازار دسترسی ندارند) با توجه به این‌که امروزه به‌خاطر وضعیت بد بازار بورس، کاربران ایرانی به این نوع معاملات اقبال زیادی پیدا کرده‌اند لطفاً بفرمایید ورود به چنین معاملاتی از جهت تکلیفی چه حکمی دارد و از نظر وضعی نیز اصل معامله آیا صحیح است و سود دریافتی را انسان مالک می‌شود؟ ب. درصورتی‌که این معامله باطل باشد و فرد قبلاً از طریق این معاملات سودی به‌دست آورده باشد وظیفه‌اش در قبال آن چیست؟ ج. تکلیف اصل سرمایه‌ای که در این معاملات سرمایه‌گذاری کرده است چیست؟ آیا می‌تواند اصل آن را بیرون بکشد و مالک آن باشد یا نیاز به اجازه از حاکم شرع است؟ آیت‌الله خامنه‌ای به‌طورکلی، صحت معاملات در این‌گونه بازارها متوقف بر رعایت ضوابط شرعی و قانونی است. بنا به گفته برخی کارشناسان، کارگزاران این‌گونه بازار دو دسته‌اند: دسته اول که اکثر مدعیان کارگزاری از این دسته‌اند، صرفاً یک صفحه مجازی در فضای اینترنت تشکیل داده‌اند و حضور واقعی در بازار ارز ندارند، این گروه پول مشتریان را دریافت و برای اهداف و برنامه‌های خود استفاده می‌کنند و فقط یک صفحه اینترنتی برای مشتری اختصاص می‌دهند که مشتری در آن مشغول معاملات به ظاهر ارزی می‌شود؛ بنابراین، معاملات انجام‌شده غیرواقعی و باطل است و موجب ملکیت درآمد حاصله نمی‌شود. دسته دوم کارگزاران واقعی هستند که حضور واقعی در بازار ارز دارند و با پول مشتری اقدام به خریدوفروش ارز می‌کنند که با رعایت ضوابط شرعی و قانونی فی‌نفسه اشکال ندارد، ولی باید به نکات زیر توجه شود:

1. معاملات باید به‌صورت واقعی و خریدوفروش ارز باشد؛ بنابراین اگر کسب درآمد بر اساس پیش‌بینی نوسانات قیمت ارز باشد مشروع نیست.
2. معاملات اهرمی که با اعتبارگرفتن از کارگزار انجام می‌شود، اگر ماهیت قرض همراه با سود داشته باشد، ربا و حرام است.

نظر فقها

آیت‌الله سیستانی جواب دفتر: حضرت آقا مدظله در این مورد اظهارنظر نمی‌فرمایند و مکلف در این مسئله می‌تواند -با رعایت ضوابط- به مجتهد اعلم بعدی رجوع کند. آیت‌الله شبیری زنجانی الف. در فرض سؤال که خریدوفروشِ ارزش مال است نه خود مال، معاملات مذکور مشروع نیست. ب. در فرض عدم اطمینان به رضایت کسانی که -درنتیجه خریدوفروش‌ها- اموالشان در دست شماست، اگر احتمال مسلمان‌بودنشان وجود دارد باید ردّمظالم بدهید؛ به این ترتیب که مجموع سودهایی را که در طول مدت سرمایه‌گذاری به حسابتان آمده، محاسبه نمایید و ردّمظالم بدهید. ج. اصل سرمایه‌اش را خارج کند. آیت‌الله صافی گلپایگانی از آنجایی‌که معامله در بازار مذکور صوری است و لذا معاملات واقعه در آن صحیح نمی‌باشد. آیت‌الله مکارم شیرازی الف. با توجه به این‌که فارکس و موارد مشابه آن، شرایط شرعیه معاملات را ندارد و کالا و ارز مبادله‌شده در این بازار قابلیت تحویل به خریدار را ندارد، جایز نیست. ب. سود حاصل‌شده از این بازار را به فقرا و نیازمندان صدقه دهند و چنان‌چه خودشان نیازمند باشند می‌توانند به مقدار رفع نیاز از آن استفاده کنند. ج. مجاز به استفاده از اصل سرمایه خود هستند، اما ورود مجدد به چنین معاملاتی جایز نیست. آیت‌الله نوری همدانی بازار فارکس و معاملات آن، صورت شرعی ندارد؛ معاملات مذکور باطل است و باید سرمایه از بازار مذکور خارج شود.