امور حسبیه (منابع مطالعاتی)
امور حسبیه یا امور حسبه از مهم‌ترين قواعد فقه است كه در طول تاریخ فقه مورد توجه فقيهان بوده است. به طور عمومی امور حسبیه را مسائلی دانسته‌اند كه هرچند مسئول مشخصی برای آن در نظر گرفته نشده است، تحقق آن به مصلحت جامعه و ترک آن موجب مفسده اجتماعي است و بنا بر این، شارع مدیریت نشدن آنها را بر نمي‌تابد. سرپرستی بی‌سرپرستان، اداره اموال بی‌سرپستان، مدیریت موقوفات بدون متولی و مصارف خمس برخی از امور حسبی هستند. پژوهشگران زیادی در دورۀ معاصر به پژوهش دربارۀ این موضوع پرداخته‌اند.
کتاب
فارسی
- بررسی تطبیقی امور حسبیه از دیدگاه امام خمینی (ره)، ابن‌اخوه و غزالی، مرضیه علیخانی دهقی، تهران، مؤسسه آموزشی تألیفی ارشدان، ۱۳۹۸ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- بررسی فقهی حقوقی امور حسبیه، مصلحت و احکام حکومتی، سیدحسین هاشمی، تهران، مجد، ۱۳۹۷ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- تحلیل فقهی حقوقی قانون امور حسبی و تأثیر آن در رویه قضایی: قواعد عمومی و مسایل حجر (به همراه چند مقاله مرتبط)، عبدالله خدابخشی، تهران، خرسندی، ۱۳۹۵ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- حسبه از منظر حقوق، فقه شیعه و اهل سنت، محمدمهدی کریمی‌نیا، تهران، مجد، ۱۳۹۴ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- امر به معروف و نهی از منکر (از منظر حسبه)، تهران، یاسین نور، ۱۳۹۴ش.
- امور ان‍ت‍ظام‍ی در نظام حسبه اسلامی، ح‍س‍ن‌رض‍ا رف‍ی‍ع‍ی، تهران، انتشارات دانشگاه علوم ان‍ت‍ظام‍ی ن‍اج‍ا، ۱۳۸۰ش.
- حسبه ی‍ک نهاد حکومتی، س‍ی‍ف‌ال‍ل‍ه ص‍رام‍ی، قم، حوزه ع‍ل‍م‍ی‍ه قم، دف‍ت‍ر ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات اسلامی، م‍رک‍ز انتشارات، ۱۳۷۷ش.
- حسبه در اسلام، ک‍ورش س‍الاری، بی‌جا، ۱۳۱۴ش.
عربی
- قضاء الحسبة وحصانة الأديان في الفقه الإسلامي والقانون الوضعي: دراسة مقارنة، أحمد خليفة شرقاوي أحمد، دار النهضة العربية للنشر والتوزيع، ۲۰۱۶م.
- الحسبة في الإسلام، تقی‌الدین احمد بن تیمیه، لبنان، دارالکتب العلیمة، ۲۰۱۰م. کتاب را اینجا ببینید (این کتاب در تاریخهای مختلف و از سوی ناشران مختلفی چاپ شده است).
- الحسبة فى الإسلام نظاما وفقها وتطبيقا، عبد الفتاح الصيفي، دار المطبوعات الجامعية، ۲۰۱۰م.
- الحسبة فى الإسلام، أحمد مصطفى المراغي، مصر، الجزيرة للنشر والتوزيع، ۲۰۰۵م.
- الحسبة و المحتسب فی الاسلام، ن‍ق‍ولا زی‍اده، بیروت، اه‍ل‍ی‍ه، ۱۴۲۳ق/ ۲۰۰۲م.
- الحسبة فی الإسلام، عبدالله محمد عبدالله، کویت، لمجلس الوطنی للثقافة و الفنون و الاداب، ۲۰۰۲م. کتاب را اینجا ببینید.
- ولایة الحسبه فی الإسلام، عبداللّه محمد عبداللّه، قاهره، مکتبة الزهراء، ۱۹۹۶م / ۱۴۱۶ق.
- دراسات في الحسبة من الناحيتين: التاريخية والفقهية، عبدالحاسب الروادي، ع. الح. رضوان، ۱۹۹۲م.
- اصول الحسبة فی الإسلام: دراسة تأصيلية مقارنة، محمد كمال الدين امام، دار الهداية، ۱۹۸۶م.
- وظیفة المحتسب فی مکافحة الکسب غیر المشروع، قاسم بن احمد ابراهیم غزال، عربستان، جامعة الامام محمد بن آل سعود، المعهد العالی للدعو الاسلامیة، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م. کتاب را اینجا ببینید.
- الحسبة في الإسلام، او، وظيفة الحكومة الإسلامية، احمد بن عبدالحلیم بن تیمیة، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۹۷۶م. :~:text=قراءة%20وتحميل%20(%202%2C892%20)-,ابن%20تيمية,من%20علماء%20أهل%20السنة%20والجماعة. کتاب را اینجا ببینید.
- الحسبة في الإسلام علي ذوي الجاه والسلطان، فريد عبد الخالق، مصر، دار الشروق، ۱۹۷۰م. کتاب را اینجا ببینید.
مقاله
فارسی
- رویکردهای فقهی و سندشناسی اجازات امور حسبیه با تکیه بر دوره قاجار و پهلوی (۱۲۱۰–۱۳۵۷ش)، حسن زندیه، عباس نادری، مطالعات تاریخ اسلام، شماره ۴۸، بهار ۱۴۰۰ش. مقاله را اینجا ببینید.
- مدیریت حسبه بر بحران ورشکستگی در حقوق اقتصادی اسلامی، محمد صادقی، سبحان عباس‌پور، دوفصلنامه آموزه‌های فقه مدنی، شماره ۲۳، بهار و تابستان ۱۴۰۰ش. مقاله را اینجا ببینید.
- جایگاه امور حسبی در هندسه اعتقادی فقه شیعه، ذوالفقار حق‌پرست، سیامک بهارلویی، جواد پنجه‌پور، پژوهش‌های اعتقادی کلامی، شماره ۳۸، تابستان ۱۳۹۹ش. مقاله را اینجا ببینید.
- بررسی تاریخی نهاد حسبه در فقه امامیه و حقوق ایران، ذوالفقار حق‌پرست، سیامک بهارلویی، جواد پنجه‌پور، فصلنامه فقه و تاریخ تمدن، سال پانزدهم، شماره 1، بهار 1398ش. مقاله را اینجا ببینید.
- فهم خوانش فقهای شیعه از محدوده اختیارات فقیه؛ مطالعه موردی ملأ احمد نراقی، صاحب جواهر و امام خمینی (ره)، حسین جعفری موحد، علی شیرخانی، مطالعات سیاسی، شماره ۴۳، بهار ۱۳۹۸ش. مقاله را اینجا ببینید.
- مفهوم امور حسبیه در اندیشه فقهی سیاسی امام خمینی (ره)، سیدمحمد ذوالفقاری، فصلنامه فرهنگ پژوهش، دوره ۴، شماره ۹، فروردین ۱۳۹۰ش.مقاله را اینجا ببینید.
- قاعده حسبه از منظر امام خمینی، سیدابوالقاسم نقیبی، فصلنامه پژوهشنامه متین، دوره ۱۱، شماره ۴۳، تابستان ۱۳۸۸ش. مقاله را اینجا ببینید.
- بررسی مبانی فقهی قوه مجریه و حسبی یا قضایی بودن اجرای حدود و تعزیرات، محمدرضا محمدزاده رهنی، پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، شماره ۱۵، بهار ۱۳۸۸ش. مقاله را اینجا ببینید.
- مقارنه آرای امامیه و اهل سنت در حسبه و امور حسبیه، حمید قنبری، مطالعات اسلامی، شماره ۶۱، پاییز ۱۳۸۲ش. [۱]
- حسبه و ولایت فقیه، ابوالقاسم یعقوبی،[فصلنامه حوزه]، شماره ۸۵ و ۸۶، ۱۳۷۷ش. مقاله را اینجا ببینید.
عربی
- التأصيل الشرعي لنظام الحسبة، رضا علي سالم البرقي، منير ساسي عبدالقادر، مجلة العلوم القانونية، سال ۵، عدد۱۱، ۲۰۲۲م.
- الحسبة والرقابة على الأسواق، عبدالعزيز قاسم محارب، مجلة المال والتجارة (مصر)، شماره ۶۱۶، ۲۰۲۰م.
- أصول الحسبة والاحتساب وأدلتهما: دراسة فقهية، محمد هاشم علي الماخذي، مجلة جامعة القرآن الكريم والعلوم الإسلامية، سال ۱۹، شماره ۳۳، ۲۰۱۶م / ۱۴۳۸ق.
- الحسبة: هيكلها الإداري وطبيعتها القضائية، محمد على هاشم الأسدي، مجلة الفنون والأدب وعلوم الإنسانيات والاجتماع (امارات)، شماره ۳، ۲۰۱۶م.
- تطبيقات وإجراءات دعوى الحسبة: دراسة تأصيلية مقارنة، عبدالكريم عبدالقادر علي الأحمدي، کارشناسی ارشد، عربستان، الجامعة الإسلامية بالمدينة المنورة، كلية الشريعة، ۲۰۱۴م/ ۱۴۳۵ق.
- الحسبة عند الأوزاعي، خالد بن حسن العبري، الدراسات الإسلامية (پاکستان)، دوره ۴۹، شماره۱، ۲۰۱۴م / ۱۴۳۵ق. مقاله را اینجا ببینید.
- حسبة المرأة: ضوابط و آداب، خالد بن حسن العبري، مجلة الدراسات العربية (مصر)، دوره ۳، شماره ۲۶، ۲۰۱۲م.
- الحسبة في الإسلام، عبدالمنعم أحمد سلطان عيد، المؤتمر السنوي الدولي الخامس لكلية الحقوق: العدالة بين الواقع والمأمول (مصر)، دوره ۲، ۲۰۱۲م.
- الحسبة في الإسلام والرقابة على أسواق المال، عبدالعزيز قاسم محارب، المؤتمر السنوي الدولي الخامس لكلية الحقوق: العدالة بين الواقع والمأمول (مصر)، دوره ۱، ۲۰۱۲م. مقاله را اینجا ببینید.
- نظام الحسبة في الإسلام، حسام الدين محمد موسى، المؤتمر السنوي الدولي الخامس لكلية الحقوق: العدالة بين الواقع والمأمول (مصر)، دوره ۲، ۲۰۱۲م.
- الحسبة في المذهب المالكي وأهم مؤلفاتها، سمير قدوري، بحوث الدورة العلمية التكوينية للأيام الجامعية الأولى: المنهجية الفقهية في مؤلفات المذهب المالكي (مراکش)، دوره ۲، ۲۰۱۲م.
- المرأة و الحسبة، رقية بنت محمد، بحوث ندوة الحسبة وعناية المملكة العربية السعودية بها (عربستان)، دوره ۱، ۲۰۱۰م.
- الحسبة في الأنظمة السعودية و في تراث الفقهاء " الماوردي أنموذجا ": دراسة تحليلية مقارنة، عبدالله بن إبراهيم بن على الطريقى، بحوث ندوة الحسبة وعناية المملكة العربية السعودية بها (عربستان)، دوره ۴، ۲۰۱۰م / ۱۴۳۱ق.
- الحسبة في الشريعة الإسلامية، صالح بن عبدالله ابن حميد، بحوث ندوة الحسبة وعناية المملكة العربية السعودية بها (عربستان)، دوره ۹، ۲۰۱۰م /۱۴۳۱ق.
- العرف وتطبيقاته في الحسبة، حمد بن ناصر بن عبدالرحمن العمار، مجلة الدراسات الدعوية، شماره ۳، ۲۰۰۹م/ ۱۴۳۱ق.
- الحسبة بين الأصالة والمعاصرة، أحمد العلمي، البحث العلمي (مراکش)، شماره ۴۲، ۱۹۹۵م.
- نظام الحسبة في الاسلام، نمر محمد خشاشنة، هدي الإسلام، مج ۳۸، شماره ۳ و ۴، ۱۹۹۴م.
- شبهات حول الحسبة، فضل إلهي بن شيخ ظهور إلهي، بحوث ودراسات في الدعوة والإعلام، شماره ۱، ۱۹۹۲م.
- حول مقال: موجب الحسبه فی الفقه الاسلامی للدکتور عوض محمد عوض، احمد ریسونی، مجله المسلم المعاصر، سال ۱۴، شماره ۵۵، ۱۹۹۰م.
- محتوى ولاية الحسبة مدخل في الادارة المحلية والخدمات البلدية (منظور اسلامي)، طاهر جاسم محمد التميمي، الإداري (عمان)، سال ۱۲، شماره ۴۲، ۱۹۹۰م / ۱۴۱۱ق.
- الحسبة: دراسة في شرعية المجتمع والدولة، الفضل شلق، الإجتهاد (لبنان)، شماره ۲، ۱۹۸۹م.
- موجب الحسبة في الفقه الشرعي، عوض محمد عوض، المسلم المعاصر، دوره ۱۳، شماره ۵۱ و ۵۲، ۱۹۸۸م.
- الحسبة بين الأصالة والمعاصرة، أحمد العلمي، المجلة الإسلامية (مراکش)، دوره ۸، شماره ۱۶، ۱۹۸۵م/ ۱۴۰۶ق.
- القائم بالحسبة في الفقه الإسلامي: دراسة تأصيلية، محمد كمال الدين إمام، هذه سبيلي، شماره ۶، ۱۹۸۴م / ۱۴۰۴ق.
- الحسبه بین الشریعه والقانون الوضعی المغربی، شکری احمد السباعی، مجله دارالحدیث الحسنیه، رباط، شماره ۴، ۱۴۰۴ق.
- الحسبة ومكانتها في الإسلام، عبدالمجيد بكري معاز، هذه سبيلي، دوره ۳، شماره ۳، ۱۹۸۱م / ۱۴۰۱ق.
- شروط الظهور فی المنکر الموجب للحسبه، عبدالفتاح مصطفی صیفی، هذه سبیلی (عربستان)، سال۳، عدد۳، ۱۴۰۰ق.
- الحسبة والنظام الإداري، مصطفى كمال وصفي، مجلة البحوث الإسلامية (عربستان)، دوره ۱، شماره ۲، ۱۹۷۶م / ۱۳۹۶ق.
- المحتسب و احکام وظیفه الحسبه، احمد محمد مصطفی السقارین، الوعی الاسلامی، سال ۸، شماره ۸۹، ۱۳۹۲ق.
- الحسبة في الإسلام، إسحاق موسى الحسيني، المسلمون (عربستان)، شماره ۲ و ۴، ۱۹۶۴ م/ ۱۳۸۴ق.
- الحسبه: طبيعتها ومكانتها، علي الخفيف، حضارة الإسلام (سوریه)، دوره ۲، شماره ۹، ۱۹۶۲م / ۱۳۸۱ق.
- الحسبة فى الشريعة الاسلامية: دراسة مقارنة بالانظمة المشابهة فى القانون الوضعى، علي حسن فهمى، المجلة الجنائية القومية، دوره ۴، شماره ۳، ۱۹۶۱م.
- حول کتاب الحسبه، هل انتحل ابن الاخوه اسم الماوردی، احمد سامح خالدی، مجله الثقافه بغداد، دوره۱، شماره ۷، ۱۹۳۹م.
- الحسبه فی الاسلام، مجله المجمع العلمی العربی، دمشق، دوره ۱، ۱۹۲۱م.
پایان‌نامه
فارسی
- ادله و احکام فقهی نهادهای نوظهور متصدی امور حسبی در افغانستان به‌منظور پیشگیری از وقوع جرم از منظر فقه اهل‌بیت (ع) و احناف، کارشناسی ارشد، جامعه المصطفی العالمیه، مجتمع آموزش عالی فقه - مدرسه عالی فقه تخصصی، ۱۴۰۱ش.
- مداخله اشخاص خصوصی در امور حسبی در فقه امامیه و حقوق ایران، کارشناسی ارشد، علی خالویی، دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری، دانشکده حقوق قضایی، ۱۳۹۹ش. پایان‌نامه را اینجا ببینید.
- بررسی وظایف حکومت اسلامی نسبت به کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست در فقه امامیه، زهرا حیدری، کارشناسی ارشد، دانشگاه قم، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۹۹ش. پایان‌نامه را اینجا ببینید.
- بررسی تحول مفهوم امور حسبیه در فقه سیاسی شیعه، سیدمحمد ذوالفقاری، کارشناسی ارشد، دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ۱۳۹۱ش. پایان‌نامه را اینجا ببینید.
- حدود ولایت حاکم در امور حسبیه، معصومه رفیقی، کارشناسی ارشد، دانشگاه قم، دانشکده علوم انسانی۱۳۷۷ش.پایان‌نامه را اینجا ببینید.
- امور حسبیه و احکام فقهی آن در مذاهب اسلامی، محمدکاظم خامسی، کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۷۲ش پایان‌نامه را اینجا ببینید.
عربی
- دعوي الحسبة: مجالاتها وتطبيقاتها في مسائل الأحوال الشخصية: دراسة فقهية مقارنة، رأفت محمود عبدالرحمن حمبوظ، رساله دکتری، اردن، الجامعة الاردنية، كلية الدراسات العليا، ۲۰۱۵م.
- الحسبة السياسية في الفقه الإسلامي وتطبيقاتها المعاصرة، مجدى عبدالعظيم إبراهيم فرج، کارشناسی ارشد، مالزی، جامعة المدينة العالميه، كلية العلوم الاسلامية، ۲۰۱۲م. پایان‌نامه را اینجا ببینید.
- دعوى الحسبة: دراسة مقارنة، باسم بن سعد العتيق، کارشناسی ارشد، عربستان، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، المعهد العالي للقضاء، ۲۰۱۰م / ۱۴۳۱ق.
- دعوى الحسبة ودعوى الإلغاء: دراسة مقارنة في ضوء الشريعة الإسلامية والقضاء الإداري، رضا علي سالم البرقي، کارشناسی ارشد، لیبی، جامعة المرقب، كلية القانون، ۲۰۰۹م.
- الحسبة وتطبيقاتها في المحاكم الشرعية، صلاح يوسف عبدالسلام شاهين، کارشناسی، فلسطين، جامعة الخليل، كلية الدراسات العليا، ۲۰۰۷م/ ۱۴۲۸ق.
- أحاديث الحسبة في مسند الامام أحمد: مسند النساء: دراسة دعوية، هيا بنت عبدالله الحربي، عربستان، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، كلية الدعوة بالمدينة المنورة، ۲۰۰۲م / ۱۴۲۳ق.
- الرقيب العام وعلاقته بالحسبة في الفقه الإسلامي : دراسة مقارنة، محمد علي عيسى حميده، رساله دکتری، سودان، جامعة أم درمان الاسلامية، كلية الشريعة والقانون، ۲۰۰۱م / ۱۴۲۲ق.
- الحسبة في الدولة الإسلامية وعلاقتها بالأجهزة العدلية المعاصرة : دراسة فقهية مقارنة، عبدالله عثمان داؤود محمد، کارشناسی ارشد، سودان، جامعة أم درمان الاسلامية، كلية الشريعة والقانون، ۲۰۰۱م / ۱۴۲۲ق.
- الحسبة والاحتساب: المفهوم والتطبيق، هشام محمد عقلان، کارشناسی ارشد، سودان، جامعة القرآن الكريم والعلوم الإسلامية، كلية الدراسات العليا، ۲۰۰۰م / ۱۴۲۱ق.
- ولاية الحسبة ومناهج المحتسبين: دراسة تحليلية تأصيلية مع التطبيق على الواقع المعاصر، خالد بن حسن العبري، رساله دکتری، عربستان، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، كلية الدعوة بالمدينة المنورة، ۱۹۹۸م / ۱۴۱۹ق.
- دعوى الحسبة في الفقه الاسلامي، مريم عريفي الشمري، کویت، جامعة الكويت، كلية الدراسات العليا، ۱۹۹۴م / ۱۴۱۴ق.
- الحسبة والنيابة العامة: دراسة مقارنة، سعد بن عبدالله بن سعد العريفي، کارشناسی ارشد، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، كلية الدعوة والإعلام، ۱۹۸۴ق / ۱۴۰۵ق.
- الحسبة على ذوي الجاه والسلطان، محمد بن حسن بن إسماعيل عطيف، کارشناسی ارشد، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، المعهد العالي للدعوة الإسلامية، ۱۹۸۲م/ ۱۴۰۲ق.
- موقف الإسلام من الحسبة و حكمه في تاركها مع القدرة عليها و الأمن على النفس و المال، حسن السيد محمد حسن عجوه، رساله دکتری، مصر، جامعة الازهر، كلية الشريعة و القانون، ۱۹۸۱م/ ۱۴۰۱ق.
- نظام الحسبة في الإسلام: دراسة مقارنة، عبدالعزيز بن محمد ابن مرشد، کارشناسی ارشد، عربستان، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، المعهد العالي للقضاء، ۱۹۷۳م/ ۱۳۹۳ق.
- ضرورة الحسبة للمجتمع الإسلامي، عمر محمود أعمر، کارشناسی، عربستان، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، المعهد العالي للدعوة الإسلامية، ۱۹۷۰م.
منابع دیگر
- حجت‌الاسلام ذوالفقاری مطرح کرد: امور حسبیه؛ میدانی‌ترین مفهوم فقهی، پایگاه تخصصی وسائل، تاریخ انتشار: ۰۴ دی ۱۳۹۸. متن گفت و گو را اینجا ببینید.
- أحكام الحسبة في الإسلام، أبو عبدالله المبارك، ۲۰۱۵م. درسنامه را اینجا ببینید.