سید روح‌الله موسوی خمینی

از دانشنامه فقه معاصر

صفحه پودمان:Message box/ambox.css محتوایی ندارد.

آیة الله العظمی سید روح‌الله موسوی خمینی (۱۲۸۱-۱۳۶۸ش) مشهور به امام خمینی، فقیه، اصولی، مرجع تقلید و مدرس عالی علوم عقلی. او رهبر حرکت انقلابی مردم ایران در دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ شمسی و بنیان‌گذار نظام جمهوری اسلامی در ایران بود. به دلیل جایگاه ویژه او که رهبری یک نظام دینی بود، فتواها و نظریاتش تأثیر قابل توجهی در رویکردهای فقه معاصر در ایران گذاشته است.

نظریه ولایت مطلقه فقیه، سازگار دانستن نظام جمهوری با اسلام، دخالت دادن مصلحت نظام در آرای فقهی و ترجیح آن بر سایر احکام اولیه، تأکید بر نقش زمان و مکان در اجتهاد، اجازه تغییر جنسیت به افراد تراجنسیتی، ایجاد وحدت رویه در احکام قضائی، برخی از آراء او در حوزه فقه معاصر است. او کتاب یا مقاله مشخصی درباره مسائل فقه معاصر تدوین نکرده است و برای مطالعه آراء و مبانی او باید به کتاب‌های فقهی، فتاوا، پیام‌ها و سخنرانی‌های او مراجعه کرد.

معرفی اجمالی

سید روح‌الله مصصفوی خمینی که با نام امام خمینی شناخته می‌شود، از مراجع تقلید نامدار شیعه در قرن ۱۴ و ۱۵ قمری، رهبر و بنیان‌گذار نظام جمهوری اسلامی ایران است. او بیش از ۲۵ سال مرجعیت داشت و یکی از معدود مراجعی است که شیعیان پرشماری در سراسر جهان تشیع از او تقلید می‌کردند.

اهمیت و جایگاه

سید روح‌الله موسوی خمینی، از فقیهانی است که جایگاه کم‌نظیری در تاریخ فقه شیعه دارد. او از شاگردان مؤسس حوزه علمیه قم و در واقع از نسل اول فقیهان مکتب فقهی قم بود. او هم‌زمان با ورود مدرنیته و آغاز دوران مشروطه در ایران می‌زیست. رهبر یک حرکت بزرگ انقلابی و سپس بنیان‌گذار و رهبر یک نظام جدید حکومتی بر اساس باورهای شیعه بود. چالش‌های یک حکومت تازه‌تأسیس در دوران جدید نیازمند راه‌کارهای فقهی جدید بود. به همین جهت آراء فقهی او تأثیر فراوانی در دوران پس از خودش گذاشته است. حتی اگر جایگاه رهبری سیاسی نیز نبود، جایگاه مرجعیت در دوران مدرن اقتضاء می‌کرد که او درباره پدیده‌های نوظهور و احکام فقهی آن‌ها اظهار نظر کند.

امام خمینی به کارآمدی و راه‌‌گشایی فقه در همه زمان‌ها باور داشت. چنان‌که در پاسخ به نامه یکی از استادان حوزه علمیه قم [۱] تأکید می‌کند برخی برداشت‌های فقهی باعث از بین رفتن تمدن جدید و بازگشت مردم به زندگی در صحرا‌ها و کوخ‌ها خواهد شد.[۲]‌ او معتقد بود که فقه شیعه توان اداره جهان را دارد و توصیه می‌کرد نباید فهم فقیهان از دین به گونه‌ای باشد که اسلام متهم به ناتوانی از اداره جامعه در دنیای جدید بشود. [۳]

زندگی‌نامه

سید روح‌الله موسوی خمینی در سال ۱۲۸۱ش(۱۳۲۰ق) در خمین به دنیا آمد. تحصیلات حوزوی را در اراک و قم گذراند. مهم‌ترین استادان او عبدالکریم حائری یزدی در فقه، محمدرضا اصفهانی مسجدشاهی در علم اصول، و محمدعلی شاه‌آبادی در عرفان هستند. او از دهه ۱۳۲۰ شمسی به عنوان یکی از مدرسان مطرح حوزه علمیه شناخته شد و از سال‌های آغازین دهه ۱۳۴۰ش بعد از درگذشت سید حسین طباطبائی بروجردی به عنوان مرجع تقلید مطرح شد.

پس از درگذشت آیت‌الله بروجردی و با آغاز مرجعیت مبارزه علنی با نظام سلطنتیِ حاکم بر ایران را شروع کرد. از سال ۱۳۴۳ش به دلیل همین مبارزات به ترکیه و سپس به نجف در عراق تبعید شد. از سال ۱۳۴۴ تا ۱۳۵۷ش را در عراق مشغول رهبری مبارزه علیه رژیم پهلوی و نیز امور مرجعیت و تدریس در حوزه علمیه نجف بود. در بهمن سال ۱۳۵۷ش پس از اقامتی کمتر از سه ماه در پاریس به ایران بازگشت. در ۲۲ بهمن همان سال نظام سلطنتی در ایران سقوط کرد و پس از مدتی کوتاه با رأی مردم نظام جمهوری اسلامی در ایران مستقر شد.

پس از استقرار نظام جمهوری اسلامی در ایران رهبری این نظام بر عهده او بود. در این دوره مرجعیت او گستره فراوانی یافت و بسیاری از شیعیان سراسر جهان از او تقلید می‌کردند. ایشان در ۱۴ خرداد ماه سال ۱۳۶۸ مصادف با ۹ شوال ۱۴۰۹ق از دنیا رفت و با تشییع ده میلیونی مردم در تهران به خاک سپرده شد. [۴]

آثار

بر پایه آنچه در پرتال امام خمینی آمده است از ایشان بیش از ۸۰ جلد کتاب در فقه استدلالی و فقه فتوایی به صورت تألیف یا تقریر منتشر شده است.[۵] در بین این آثار هیچ کتاب و مقاله مستقلی درباره مسائل فقه معاصر وجود ندارد. آراء و نظریات او را باید در بین فتواها، پیام‌ها، دستورات حکومتی و سخنرانی‌ها ره‌گیری کرد. به عنوان مثال نظریه نقش زمان و مکان در اجتهاد را نخست در نامه‌ای به اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام[۶] و بار دیگر در پیامی به روحانیان سراسر کشور مطرح کرد.[۷] یا نظریه ولایت فقیه را ضمن مباحث بیع در درس‌های خارج خود تبیین کرد. [۸] چنان‌که نظریه تقدم اختیارات ولایت فقیه بر سایر احکام اولیه به طور صریح در نامه ایشان به آيت‌الله سید علی خامنه‌ای ابراز شده است.[۹]

آراء و اندیشه‌ها در حوزه فقه معاصر

نقش زمان و مکان در اجتهاد

امام خمینی در چند مورد از سخنان و پیام‌هایش بر نقش زمان و مکان در اجتهاد تصریح کرده است. [۱۰] او اجتهاد مصطلح در حوزه‌ها را ناکافی می‌دانست [۱۱] و با وجود تصریح بر فقه جواهری، زمان و مکان را دو عنصر تعیین کننده در اجتهاد می‌دانست. البته در آثار فقهی او برای چگونگی تأثیر این دو عنصر در فرایند اجتهاد توضیح تفصیلی نیامده است. با این حال در پیام معروف به منشور روحانیت بر این نکته تصریح کرده است که ممکن است یک موضوع فقهی نسبت به گذشته تغییر ظاهری نکرده باشد ولی با شناخت دقيق روابط اقتصادى و اجتماعى و سياسى همان موضوع موضوع جدیدی شده باشد. [۱۲] برای تبیین چگونگی این تأثیر کتاب‌ها، مقالات و مصاحبه‌های متعددی از سوی فقیهان و پژوهش‌گران منتشر شده است. چنان‌که در سال ۱۳۷۴ش یک همایش علمی در این رابطه برگزار شد و مجموعه مقالات رسیده به آن همایش در مجموعه‌ای ۱۵ جلدی با عنوان مجموعه مقالات کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی منتشر شده است.

جمهوریت نظام سیاسی

می‌توان گفت تا پیش از اوج‌گیری انقلاب اسلامی در دی و بهمن ۱۳۵۷ و مطرح شدن اندیشه جمهوری اسلامی، هیچ یک از فقیهان شیعه از اندیشه جمهوریت در عرصه حکومت دینی دفاع نکرده‌اند. امام خمینی در مصاحبه‌های خود در پاریس اعلام کرد که نظام ایران مبتنی بر جمهوریت خواهد بود. [۱۳] او پس از استقرار در ایران و پیش از برگزاری همه‌پرسی سراسری، تصریح کرد که به جمهوری اسلامی رأی می‌دهد. [۱۴]

ولایت مطلقه فقیه

ولایت مطلقه فقیه از نظریاتی است که می‌توان امام خمینی را مهم‌ترین نظریه‌پرداز آن معرفی کرد. ولایت مطلقه فقیه به معنای حق دخالت فقیه در همه امور اجتماعی و سیاسی حتی در جاهایی است که حکم اولیه شرعی وجود دارد. صریح‌ترین سخنان امام خمینی درباره این موضوع در نامه‌ ایشان به آیت‌الله سید علی خامنه‌ای آمده است. امام خمینی در این نامه تصریح می‌کند که ولایت فقیه محصور در چارچوب احکام اولیه نیست و گستره ولایت فقیه به اندازه ولایت رسول خداست.

تقدم مصلحت نظام بر احکام اولیه

وحدت رویه در احکام قضایی

بر اساس فقه شیعه مجازات‌های تعزیری بر اساس صلاحدید قاضی شرع که مجتهد است اعمال می‌شود. در دوران جمهوری اسلامی به دلیل کمبود قاضی مجتهد، اجازه قضاوت به غیرمجتهدان نیز داده شده است که بر اساس قوانین موضوعه و نیز در برخی موارد بر اساس آراء فقیهان حکم صادر کنند. امام خمینی در پاسخ به استفتاء مسئولان وقت قوه قضائیه وحدت رویه در موارد مشابه را جایز دانست تا وقتی که قاضی جامع شرایط به اندازه کافی باشد. [۱۵] از آنجا که شورای نگهبان قانون اساسی اصرار داشت که تعزیرات بر اساس نظر قاضی مشخص شود امام خمینی بار دیگر در پاسخ به نامه کمیسیون امور قضائی مجلس شورای اسلامی، وحدت رویه در صدور احکام قضائی را جایز دانسته و گروهی را مأمور مشخص کردن تعزیرات کرد. [۱۶]

خطابات قانونیه

جواز تغییر جنسیت

منابع مطالعاتی

  • نشست علمی نوآوری‌های اصولی امام خمینی در مؤسسه فهیم با ارائه کاظم قاضی‌زاده و ابوالقاسم مقیمی. گزارش نشست را اینجا ببینید
  • مقاله نوآوری‌های فقهی-سیاسی امام خمینی، قدرت‌الله عفتی، مجله پگاه حوزه، شماره ۲۵۵، سال ۱۳۸۸ش. مقاله را اینجا ببینید

پانویس‌ها

  1. آقای محمدحسن قدیری(۱۳۱۷-۱۳۸۷ش) از استادان حوزه علمیه قم و عضو هیئت استفتاء امام خمینی.
  2. خمینی، صحیفه امام، ج۲۱، ص۱۵۰-۱۵۲.
  3. خمینی، صحیفه امام، ج۲۱، ص۲۱۸.
  4. برگرفته از پرتال امام خمینی بخش زندگی‌نامه.
  5. صفحه آثار امام خمینی در پرتال امام خمینی
  6. خمینی، صحیفه امام، ج۲۱، ص۲۱۷.
  7. خمینی، صحیفه امام، ج۲۱، ص۲۸۹.
  8. خمینی، ولایت فقیه، مقدمه ناشر، ص۱. خمینی، کتاب البیع، ج۲، ص۶۱۷-۶۷۰.
  9. خمینی، صحیفه امام، ج۲۰، ص۴۵۲.
  10. خمینی، صحیفه امام، ج۵، ص۲۹۳ و ج ۲۱، صص۲۱۷ و ۲۸۹.
  11. خمینی، صحیفه امام، ج۲۱، صص ۱۷۷ و ۲۹۲.
  12. خمینی، صحیفه امام، ج۲۱، ص۲۸۹.
  13. به عنوان نمونه: خمینی، صحیفه امام، ج۵، صص ۱۴۴، ۲۲۳.
  14. خمینی، صحیفه امام، ج۶، ص۴۳۳.
  15. خمینی، صحیفه امام، ج۱۸، ص۴۹۱.
  16. خمینی، صحیفه امام، ج۱۹، ص۴۲۴

منابع

  • خمینی (امام)، سید روح‌الله، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، ۱۳۷۸ش.
  • خمینی (امام)، سید روح‌الله، کتاب البیع، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، تهران، ۱۳۸۸ش.
  • خمینی (امام)، سید روح‌الله، ولایت فقیه (حکومت اسلامی)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، ۱۳۹۴ش.
  • پرتال امام خمینی.