محمدابراهیم جناتی شاهرودی

محمدابراهیم جناتی از فقیهان نوگرا که استنباط فقهی را با تکیه بر بررسی ملاکات احکام در مسائل اجتماعی و حکومتی سامان می‌دهد و بر همین اساس فتاوایی غیرمشهور و شاذ از جمله طهارت ذاتی انسان و جواز تصدی منصب قضاوت توسط زنان دارد. کتاب‌ روش‌های كلى استنباط در فقه از نظر فقهاى اسلامى و فقه و زمان، از جمله آثار وی و بیانگر اندیشه‌های فقهی و اصولی او است. جناتی در موضوعاتی از جمله اجتهاد مطلوب، ‌سن بلوغ دختران،‌ موسیقی، حجاب، موقعیت زنان از نگاه مبانی اجتهادی، و همچنین ارتداد، نظریه‌پردازی کرده است.

جناتی همچنین مطالعات و پژوهش‌هایی در زمینه فقه مقارن داشته و ‏در همايش‌ها و كنگره‌های بین‌المللی نیز حضور یافته و نظریات خود درباره اجتهاد پویا، شیوه استنباط، و توانمندی اسلام در حل بحران‌ها را در مجلات فارسی و عربی، از جمله صوت الاسلام و کیهان اندیشه منتشر کرده است.

جایگاه و اهمیت

محمدابراهیم جناتی از جمله فقیهانی است که با رویکردی متفاوت از فقیهان سنتی، درصدد پاسخگو ساختن فقه شیعه در برابر چالش‌های معاصر است. وی در این راستا، علاوه بر التزام به ضوابط و قواعد مسلم و مشهور فقاهتی و اجتهادی، بر چند اصل تأکید دارد: اهتمام به قرآن در استنباط‏های فقهی و حقوقی، توجه به واقعیت‏های زندگی، مراجعه مجدد به منابع و مصادر، تفکیک میان احکام موقت و دائمی، کشف مقاصد و علل احکام در غیرعبادات.

جناتی همچنین با حضور در همایش‌های و کنگره‌های بین‌المللی، به بیان دیدگاه‌های خود درباره فقه مقارن پرداخته و علاوه بر آن، مصاحبه‌هایی با وی در مجلات و نشریات مختلف انتشار یافته است؛ از جمله مجلات ایران، پاكستان، هند، فرانسه، انگلستان و آمريكا. در همین زمینه وی در همایش جایگاه عقل در متون مقدس در دانشگاه بيرمنگام، همایش شناخت شیعه در گذشته و امروز در دانشگاه استانبول، همايش فقه تطبيقى و ‏شيوه‌های اجتهادى در دانشگاه دمشق و نیز همایش بحث‌های اسلامی در قماطيه لبنان شرکت نموده و به ایراد سخنرانی و قرائت مقاله پرداخته است.

زندگی، تحصیل و اجتهاد

محمدابراهيم جناتى، در سال ١٣١١ش در سمنان متولد شد. پس از دوره‌ای تحصیل در مشهد به قم رفت و در درس خارج فقه سید حسین طباطبایی بروجردى، زعیم حوزه علمیه قم، و درس خارج اصول فقه امام خمينى(ره) حضور می‌یافت. جناتی سپس به نجف رفت و ۲۵ سال در مجلس درس سید عبدالهادی شيرازى، سید محسن حكيم، شیخ حسین حلى، سید باقر زنجانى، سید محمود شاهرودى و سید ابوالقاسم خويى شرکت می‌نمود. وی علاوه بر تحصیل علوم دینی، در طول یازده سال به تدریس دروس سطح عالی حوزه پرداخت و همچنین در آخرین سال‌های اقامت خود در نجف، درس خارج اصول فقه را در مدرسه بزرگ آخوند خراسانی برپا می‌کرد.

محمدابراهیم جناتی از سید محمود شاهرودی اجازه اجتهاد دریافت کرد؛ این اجازه در مقدمه جلد اول کتاب حج، تقریرات درس خارج فقه حج سید محمود شاهرودی ذکر شده است.^{الگو:ثابت/رده} جناتی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ به ايران بازگشت، ساکن قم شد و همچنان به کار تدریس و تألیف کتب و مقالات علمی اشتغال دارد. وی هم‌اکنون از فقیهان و مراجع تقلید شیعه و عضو فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران است.

آثار

آثار نوشتاری محمدابراهیم جناتی در دو حوزه تألیف کتاب و فعالیت‌های مطبوعاتی بوده است.

تألیف

جناتی در آثار تألیفی خود، توجهی ویژه به موضوع اجتهاد ‏مطلوب داشته و بر نقش تحولات زمانی، مکانی و عرفی بر تحول اجتهاد تأکید می‌ورزد. کتاب‌های «روش‌های كلى استنباط در فقه از نظر فقهاى اسلامى»، «النفحات العلميه فى اصول الفقه الامامية» و «سیر تطور فقه اجتهادی در بستر زمان» از آثار وی درباره اصول فقه است. وی همچنین در دو کتاب «ادوار اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامی» و «ادوار فقه و کیفیت بیان آن» به ادوار و تطورات دانش فقه و اصول فقه پرداخته است.

همچنین کتاب «فقه و زمان»، مشتمل بر مقالات «سن بلوغ دختران»،‌ «موسیقی»،‌ «حجاب»،‌ «موقعیت زنان از نگاه مبانی اجتهادی»، «اجتهاد مطلوب»، «ارتداد از دیدگاه مذاهب اسلام» و «طهارت ذبایح اهل کتاب» و «طهارت ذاتی انسان»، از دیگر تألیفات محمدابراهیم جناتی است. وی مطالعاتی در زمینه فقه مقارن به عمل آورده و به بررسی تطبیقی فقه، اصول، علوم حديث و علوم قرآن، از ديدگاه ۲۲ مذهب پرداخته که آثاری از وی در همین باره انتشار یافته است؛ از جمله کتاب‌های منابع اجتهاد، ادوار اجتهاد و ‏ادوار فقه.

فعالیت مطبوعاتی

نوشته‌های مطبوعاتی محمدابراهیم جناتی بیشتر ناظر به نظریه اجتهاد پویا، شیوه استنباط و نیز اثبات توانمندی اسلام در حل بحران‌ها و ارتباط میان ملت‌ها و دولت‌های اسلامی بوده است. جناتی با مطبوعات ایرانی و غیرایرانی فراوانی ارتباط داشته و صدها مقاله فارسی و عربی از وی انتشار یافته است. برخی از مجلاتی که آثار وی در آنها منتشر شده، عبارتند از: العدل، صوت الاسلام، الثقافة الاسلامیه، الفکر الاسلام، التوحید و رسالة‌ التقریب. از این میان مقاله «أزمة الاحتیاط فی الفتاوی الدینیة» در مجله الثقافة الاسلامیه به چاپ رسیده که روش احتیاطی در افتاء در آن بررسی شده است.

مقالات وی همچنین در مطبوعات ایرانی مانند جهان اسلام، زنان و سروش منتشر شده است. مقاله «عصر تکامل اجتهاد» در مجله کیهان اندیشه منتشر شده و به تبیین دوره تکامل اجتهاد، از دوره وحید بهبهانی تا شیخ انصاری پرداخته است.

آراء فقهی

فتاوای متعددی از محمدابراهیم جناتی، از جملهٔ نظریات و فتاوای شاذ در میان فقیهان شیعه است؛ از جمله طهارت ذاتی انسان، جواز تصدی منصب قضاوت زنان و مخالفت با لزوم تقلید از اعلم.

طهارت ذاتی انسان

جناتی به طهارت ذاتی انسان، و در نتیجه حليت ذبايح اهل كتاب فتوا داده است. وی در «تئوری طهارت ذاتی مطلق انسان در راستای منابع اجتهاد» مراد از نجاست را نجاست ارزشی و روحی تلقی می‌کند، نه جسمی، و بر این اساس کافر را پاک می‌داند. با این حال اکثر فقهای شیعه حکم به نجاست اهل کتاب کرده‌اند، چه برسد به غیرکتابی.

جواز ازدواج مسلمان با زن کافر و نیز حلیت ذبایح اهل کتاب، از دیگر فتاوای جناتی در این رابطه است که در مقابل فتاوای اجماعی یا مشهور دیگر فقیهان درباره حرمت ازدواج با کافره و حرمت ذبیحه کافر قرار دارد.

جواز تصدى منصب قضاوت توسط زنان

جواز تصدى منصب قضاوت توسط زنان، از دیگر آراء محمدابراهیم جناتی است که مخالفانی همچون حلبی و ابن‌ادریس از میان قدما و شیخ انصاری و میزای قمی از میان متأخران دارد. همچنین صاحب جواهر در شرط ذکوریت قاضی ادعای اجماع کرده است.

جناتی تصدى مقام مرجعيت توسط زنان را نیز جایز دانسته است که از آراء اختلافی است.

مخالفت با لزوم تقلید از اعلم

جناتی با لزوم تقلید از اعلم مخالفت کرده است؛ در حالی که دیگر فقیهان بر تقلید از اعلم ادعای اجماع کرده‌اند. وی اعلمیت به‌معناى توانمندتر در استخراج حكم خدا را نه در مرحله ظاهر و اثبات قابل تصوير می‌داند و نه در مرحله ثبوت و واقع. جناتی همچنین اعلمیت به‌معناى ديگر، یعنی «خطای کمتر در بازگشت دادن فروع و مسائل جدید به اصول پایه» را اگرچه قابل تصوير می‌داند، ولى تشخيص اينكه كدام يک از دو مجتهد در مقام تفريع كمتر اشتباه مى‏كند، بسيار مشكل می‌داند.

حلیت مجسمه‌سازی

محمدابراهیم جناتی مجسمه‌سازی را از فنون و هنرهای ارزشمند دانسته و بر این نظر است که امروزه ملاک‌هایی مانند انگیزه‌های ناپسند و شرک‌آلود و قصد تشبه به خالق در مجسمه‌سازی وجود ندارد، پس عملی جایز به شمار می‌رود. چنین نظری در حالی صادر شده است که شیخ انصاری درباره حرمت مجسمه‌سازی موجودات جاندار، ادعای اجماع کرده، گرچه حسینعلی منتظری، وجود اجماع در این باره را رد کرده است.

ملاک نبودن سن در بلوغ دختران

جناتی حیض را ملاک اصلی بلوغ دختران می‌داند و نقش سن در تشخیص آن را نپذیرفته است. وی معتقد است ذکر سنین مختلف در روایات به‌دلیل اختلاف محیط زندگی، اوضاع جغرافیایی، عوامل ژنتیکی و فیزیکی آنها است و حیض در دختران به‌منزله منی در پسران است و معیار بلوغ دختر عادت ماهانه است، نه رسیدن به نه سالگی. بر خلاف جناتی، اکثریت فقیهان امامیه سن را نیز در کنار حیض و موارد دیگر از علائم بلوغ دختران دانسته‌اند، تا آنجا که ابن‌ادریس ادعای اجماع در ملاک بودن سن کرده است.

عرفی نبودن تعریف غنا در موسیقی

به‌باور جناتی، از راه عرف نمی‌توان به معنای مشخصی درباره غنا رسید، زیرا غنا در عرف خاص مطرح است و همواره با تغییر شرایط زمان و مکان، جغرافیایی، فرهنگی، اجتماعی و احوال انسان‌ها متفاوت می‌شود و همین باعث شده که فقیهان در مفهوم غنا اختلاف داشته باشند؛ ازاین‌رو نمی‌توان تعریفی جامع و مانع از راه عرف برای غنا به دست آورد. در این مسئله اما مشهور فقیهان عرف را ملاک تشخیص موسیقی حرام از حلال می‌دانند.

مشروط نبودن ازدواج باکره به اذن ولی

محمدابراهیم جناتی، همانند مشهور فقیهان شیعه، اذن ولی را در ازدواج باکره رشیده شرط نمی‌داند. وی تصریح می کند که اذن پدر در ازدواج دخترى كه مصلحت و مفسده را درك مى‏كند و تحت تأثير احساسات قرار نمى‏گيرد، شرط نيست و اختيار با خود اوست. با این حال بسیاری از فقیهان معاصر بر خلاف وی و مشهور فقیهان متقدم، اذن پدر یا جد پدری را در ازدواج باکره رشیده شرط می‌دانند.

جواز جلوگیری از بارداری توسط زن

جناتی بر آن است که زن بدون رضایت همسر می‌تواند از بارداری جلوگیری کند؛ فتوایی که موافقان و مخالفانی در میان فقیهان شیعه دارد. علاوه بر موارد ذکر شده، الحاق كودک به صاحب اسپرم ‏در فرض لقاح با اسپرم غيرهمسر، جواز رقص زنان براى زنان و مردان براى مردان در مجالس شادى، و بطلان عقد صوری دختربچه به‌شکل متداول امروزی، از دیگر نظرات فقهی محمدابراهیم جناتی است.

مبانی فکری

رویکرد نوین به اجتهاد، اعتقاد به عدم کفایت اجتهاد مصطلح در حل مشکلات و پاسخگویی به مسائل مستحدثه، و تأکید بر درک عنصر زمان و مکان از ویژگی‌های اندیشه‌ای محمدابراهیم جناتی محسوب می‌شود. به‌باور جناتی از راه تحول در اجتهاد مى‏توان مشکل تطبیقِ شریعتِ ثابت را با متغیّر زمان و شرایط آن حل کرد و مادامی که چنین اجتهادی در منابع و عناصر استنباط به کار گرفته نشود، هیچگاه نمی‌تواند در برابر رویدادهای گوناگون زندگی مادی و معنوی پاسخگو باشد.

استخراج ملاکات

توجه به موضوع‌شناسی، کشف مصادیق و دستیابی به ملاکات احکام در فرایند اجتهاد، از مبانی فقهی جناتی است. وی دستیابی به ملاکات احکام را میسر دانسته و در تفاوت میان مناط و علت، معتقد است که علت حکم مربوط به مقام ثبوت و واقع است، ولى مناط حکم مربوط به مقام اثبات و استظهار از دلیل است. بر این اساس جناتی علت حکم را که همان مصلحت و مفسده واقعى است، قابل دستیابی نمی‌داند، ولى بر آن است که مناط حکم قابل دستیابى است، چون به مقام استظهار از دلیل دسترسى داریم. به همین جهت، وی در راستای توسعه ملاکات احکام، به وجوب زکات در غیر موارد نه‌گانه نیز فتوا داده و تعیین زکات بر اسب از سوی امام علی(ع) را مورد استناد قرار داده است.

توجه به روح شریعت

جناتی در اندیشه فقهی خود صفاتی مانند برخوردارى از جهان‏بینى گسترده و آگاهى از سیاست‏هاى روز را از جمله صفات لازم در مجتهد می‌داند و معتقد است مجتهد باید روح کلى شریعت را، که بر پایه گذشت و آسان‏گیرى استوار است، درک نماید.

دوری از افتاء احتیاطی

محمدابراهیم جناتی، روش افتاء احتیاطی در فقه را مردود می‌داند و حل مشکلات جامعه را با این روش ناممکن قلمداد می‌کند و معتقد است در افتاء باید صراحت به‌کار برده شود. وی با استناد بر اینکه فقه اسلامى داراى ادله قطعى است و نیز با استناد به آیات دال بر سمحه و سهله، ‏از قبیل «یرید الله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر»، روش احتیاطی را با روح شریعت ناسازگار می‌داند و معتقد است عکس‌العمل‌های نامطلوبی در جامعه در پى خواهد داشت.

بی‌توجهی به شهرت فتوایی

بنابر آراء جناتی، گرچه کوشش‌های فقیهان و عالمان سلف مورد تقدیر قرار می‌گیرد، اما لزوم اطاعت از نظرات و فتاوای مشهور و عدم تخلف از آرا و نظریات پیشینیان، به‌معناى درک نکردن روح شریعت تلقی شده و در تضاد با تشریع اصل ‏اجتهاد است.

نقد

مبانی فقهی-اصولی محمدابراهیم جناتی، ضمن برخورداری از نوگرایی و توجه به اصل تحول در اجتهاد، از فقدان نظریه‌پردازی بنیادین رنج می‌برد. تلاش نظریه‌پرداز در نظریه‌پردازی فقهی و اصولی، در راستای استخراج نظریه‌های فقهی و اصولی از داده‌ها و ارائه آنها به‌شکلی منسجم و هدفمند است که دارای معیارها و موازین خاصی از جمله تعمیم‌پذیری است و سبب تغییر و دگرگونی می‌شود. در میان آثار و تألیفات محمدابراهیم جناتی، نمی‌توان نظریه‌ای بنیادین با چنین شاخصه‌هایی یافت. از سوی دیگر، جناتی سخن از لزوم شکستن سدّ تقلید در مباحث اجتهادی و مسائل مستحدثه به میان می‌آورد و بر ضرورت اجتهاد در همه موضوعات از جمله مسائل مربوط به بانکداری و ارز و ربح و مضاربه، تاکید می‌ورزد، اما در عرصه نظریه‌پردازی‌های اقتصادی، اجتماعی، اثری علمی از این فقیه دیده نمی‌شود.

به‌تصریح جناتی، اگر فقیهی اسلام را به‌عنوان نظام پذیرفت و احساس مسئولیت ‏نمود، باید رساله‏ای مطابق پدیده‏های جدید در بعد حقوقی، اقتصادی، قضائی، کیفری، سیاسی، حکومتی و روابط بین‌المللی تنظیم نماید، اما در عمل، خود چنین نکرده و در این موارد نظریه‌پردازی نکرده است.

منابع

• قرآن کریم
• مهدی امین، جنسیت و مرجعیت، حوراء، سال 1388 ، شماره 34.‏
• بروجردى محمد تقى، نهایة الافکار، تقریرات درس آقا ضیاء الدین عراقى، انتشارات اسلامى، ج 2، ص 268.‏
• سروش محلاتی، محمد، «درآمدی بر بررسی قضاوت زنان»، در فصلنامه فقه مقارن، شماره ۲، ۱۳۹۲ش.
• شیخ انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، انتشارات باقری، ۱۴۱۵ق.
• شفیعی، علی، نظریه پردازی در فقه و اصول (گفتگو با ابوالقاسم علیدوست)، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، چاپ دوم: ۱۳۹۵، شمارگان:۷۵۰.‏
• منتظری، حسینعلی، دراسات فی المکاسب المحرمة، قم، نشر تفکر، ۱۴۱۵ق.
• خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۵ق.
• توضیح المسائل مراجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۹۲ش.
• عاملى، كركى، محقق ثانى، على بن حسين، جامع المقاصد في شرح القواعد‌، چاپ دوم، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، قم‌ 1414 ه‍ ق‌ .
• محمدابراهیم جناتی (1385)، فقه و زمان، مقاله اجتهاد مطلوب،‌ قم: احیاگران.‏
• محمدابراهیم جناتی‏ (1369)، فقه اجتهادی و اصلاح حوزه‌ها از دیدگاه امام خمینی، کیهان اندیشه، شماره 29.‏
• محمدابراهیم جناتی،‌ ضرورت تحوّل اجتهاد در عرصۀ استنباط، مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی(س) «نقش زمان و ‏مکان ‏در ‏اجتهاد»، ج 1.‏
• جناتی، محمدابراهیم ، هنر و زیبائی از نگاه مبانی فقه اجتهادی،‌ کیهان اندیشه 1375 شماره 68.‏
• محمد ابراهیم جناتی (1372 )،‏ نقش زمان و مکان در اجتهاد، کیهان اندیشه، شماره 50.‏
• محمدابراهیم جناتی، منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی ج1.
• پایگاه اطلاع‌رسانی آیت الله جناتی: ‏www.jannaati.com‏.‏
• جناتی، محمد ابراهيم، )1415 ه(، دروس في الفقه المقارن، چاپ اول، قم: لمرکز المنطقه الثانيه لمنظمه الاعلام الاسلامي.
• نواب، سید ابوالحسن، «نقد و بررسی ادلۀ نقلی طهارت و نجاست اهل کتاب»، پژوهش‌های فقهی، شماره ۴، زمستان ۱۳۹۲ش.
• نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
• طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی فیما تعم به البلوی (المحشّٰی)، تحقیق احمد محسنی سبزواری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۹ق.
• شهید ثانی، زین‌الدین بن علی عاملی، الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية، شرح سلطان‌العلماء، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
• مهریزی، مهدی، «رویکردهای مذهبی در تاریخ معاصر ایران به زن»، مجله آینه پژوهش،