کاربر:Mkhaghanif/صفحه تمرین
تلقیح مصنوعی
اهمیت و جایگاه
لقاح مصنوعی در اصطلاح به معنای آبستن شدن زن به کمک وسائل پزشکی و آلات مصنوعی بدون انجام عمل مقاربت و نزدیکی است. بارداری با این روش‌ها پرسش‌هایی درباره نسب، ارث، ثبوت عده، خرید و فروش اسپرم، تخمک و جنین، و اجاره رحم ایجاد کرده است. در سالهای اخیر آثار متعددی در این زمینه از سوی برخی فقها و پژوهش‌گران این موضوع منتشر شده است؛ همانند دروس آیت الله مکارم شیرازی (بحوث فقهیه هامه)، آیت الله محمد مومن (کلمات سدیده )، استاد سید محمدرضا سیستانی (وسائل الانجاب الصناعیه)، محمدجواد فاضل لنکرانی (تلقیح مصنوعی)، حسین شوپایی جویباری (تلقیح مصنوعی به قلم سید محسن مرتضوی) و..
انواع بارداری مصنوعی
به طور کلی در تکوین کودک وجود سه رکن اسپرم، تخمک و رحم ضرورت دارد که فقدان یا عدم کارکرد صحیح هریک، فرآیند بارداری را با مشکل مواجه می‌کند، راهکار درمانی جهت رفع مانع باروری ارکان مذکور به ترتیب اهدای اسپرم، اهدای تخمک و رحم جایگزین است. بنابر این بارداری مصنوعی به روش‌های مختلفی مثل استفاده از اسپرم شوهر (در زمان حیات و بعد از مرگ او)، استفاده از اسپرم مرد بیگانه، اهدای تخمک و استفاده از رحم جایگزین (اهدای جنین) انجام می‌شود.
روش‌های تلقیح مصنوعی
الف) تلقیح داخل رحمی (IUI) در این روش اسپرم یا تخمک به داخل رحم زن تزریق می‌شود و عملیات لقاح و تشکیل جنین در داخل رحم شکل می گیرد. . ب) تلقیح خارج رحمی (IVF) به این صورت را که نمونه اسپرم مرد و تخمک زن گرفته می‌شود سپس در آزمایشگاه جنین شناسی آنها را در لوله آزمایش و محیط کشت، مجاور یکدیگر قرار می‌دهند تا اسپرم وارد تخمک شود و جنین در خارج رحم و محیط آزمایشگاهی شکل می گیرد، جنین تک سلولی شروع به تقسیم می‌کند و یک جنین چند سلولی ایجاد می‌شود و سپس جنین را به رحم زن منتقل می‌کنند.
بررسی حکم فقهی تزریق اسپرم در تلقیح داخل رحمی
صورت اول: تلقیح اسپرم شوهر با تخمک همسرش
اگر شوهر قادر نباشد به روش طبیعی و مقاربت اسپرم خود را به رحم همسرش منتقل کند ،در این صورت باید اسپرم شوهر به وسیله حلال و در حال استمتاع از همسرش از او اخذ شود و بعداً پس از بررسی های آزمایشگاهی و تقویت آن به رحم همسرش تزریق شود . فقها در این صورت فتوا داده اند که به عنوان اولی اشکال و وجه منعی وجود ندارد و عنوان حرامی بر این موضوع تطبیق نمی کند چون لقاح بین زن و شوهر واقع می شود و تولید نسل از مجرای علقه زوجیت بوده است .فقط باید در هنگام اخذ اسپرم و انتقال آن به رحم زن از مقدمات و ملازمات حرامی همچون استمناء، نگاه و لمس عورت توسط غیر همسراجتناب شود. .فقیهانی چون امام خمینی ، خامنه‌ای و خویی ،سیستانی ،فاضل لنکرانی ،وحید خراسانی ،تبریزی ومکارم شیرازی ....به صراحت فتوای به جواز این صورت از تلقیح و اجتناب از مقدمات حرام آن داده اند.
صورت دوم: تلقیح اسپرم شوهر بعد از مرگ او
اگر اسپرم مرد در زمان حیات و زوجیت او اخذ شود و پس از انجماد در بانک اسپرم نگهداری شود، آیا می‌توان بعد از مرگ شوهر، آن را به رحم زن تزریق نمود؟به بیان دیگر باروری بعد از مرگ جایز است یا خیر؟ این بحث مبتنی بر این است که آیا با مرگ علقه زوجیت از بین می‌رود یا خیر؟ پاسخ این پرسش را می‌توان از مباحثی مثل غسل و کفن کردن زوجه و عده وفات و... پیگیری کرد. اکثرقریب به اتفاق فقها قائلند بعد از مرگ زوج یا زوجه، رابطه زوجیت از بین رفته است و رابطه زوجیت با مرگ منتفی می‌شود. چنان‌که صاحب حدائق و سید محسن حکیم بر همین مدعا تصریح کرده‌اند. برخی از فقها در استدلال بر این نظریه گفته اند در نظر عرف، زوجیت علقه خاص بین زندگان است و طبعا با مرگ یکی از دوطرف منتفی می شود و مجرد باقی بودن برخی از آثار زوجیت مثل جواز نظر و لمس کاشف از بقاء زوجیت نیست بلکه این احکام تعبدی بوده و به خاطر نصوص خاصه در مساله و برخلاف قواعد می‌باشد . نتیجه بحث اینکه چون با وفات شوهر علقه زوجیت منتفی می شود، لذا حکم اسپرم‌گیری از شوهر فوت کرده همانند حکم اسپرم‌گیری از مرد اجنبی خواهد شد چنان‌که بیشتر فقیهان معاصر مثل صافی گلپایگانی ، فاضل لنکرانی ،هاشمی شاهرودی ، سید محمد سعید حکیم ، به عدم جواز باروری تصریح کرده‌اند. در مقابل برخی از فقها همچون آیت‌الله خامنه‌ای ، سید محمد شاهرودی و مظاهری باروری بعد از مرگ شوهر را اجازه داده‌اند.
صورت سوم :تزریق و اهدای اسپرم مرد بیگانه به رحم زن
وارد کردن اسپرم مرد بیگانه در رحم زن از روش‌های بارداری مصنوعی است که امروزه انجام می‌شود. بنا به عللی همچون تعداد کم اسپرم، عدم بلوغ اسپرم، عدم توانایی حرکت مناسب اسپرم، شکل غیر طبیعی اسپرم، تمایل زن به بارداری بدون داشتن همسر، و نبود تخمک یا رحم مناسب در زن، بارداری وابسته به وارد کردن اسپرم مرد بیگانه در رحم زن خواهد شد. که یکی از اقسام تلقیح داخل رحمی می باشد.
در این فرض فقیهانی مانند بروجردی، خویی، امام خمینی، فاضل لنکرانی، وحید خراسانی، تبریزی، مکارم شیرازی، صافی گلپایگانی و.. فتوا به حرمت داده‌اند. در نقطه مقابل سید علی خامنه‌ای این صورت را جایز دانسته است.
دلیل اول قول به حرمت: آیات حفظ فروج
1.(قُلْ لِلْمُؤْمِنينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ... وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ) ، 2. (إِنَّ الْمُسْلِمينَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْقانِتينَ وَ الْقانِتاتِ وَ الصَّادِقينَ وَ الصَّادِقاتِ وَ الصَّابِرينَ وَ الصَّابِراتِ وَ الْخاشِعينَ وَ الْخاشِعاتِ وَ الْمُتَصَدِّقينَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ وَ الصَّائِمينَ وَ الصَّائِماتِ وَ الْحافِظينَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الذَّاكِرينَ اللَّهَ كَثيراً وَ الذَّاكِراتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظيماً) ، 3. (وَ الَّذينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ، إِلاَّ عَلى أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومينَ، فَمَنِ ابْتَغى وَراءَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ العادُون) ، از این آیات کریمه استفاده می‌شود که خصوصیت و ویژگی انسان مؤمن اینست که حافظ فرج خود است یعنی از عضو تناسلی خود جز برای همسرش استفاده نمی‌کند و استفاده و به کارگیری عضو تناسلی و طلب استیلاد برای غیر همسر جایز نیست. و محل بحث که قرار دادن اسپرم و منی مرد در رحم اجنبی است گرچه موجب تحقق عنوان زنا نشود چون نزدیکی و مقاربت محقق نبوده است ولی عنوان حفظ فرج بر مرد صادق نخواهد بود و خلاف ادله و آیات حفظ فرج است. همچنین زنی که اسپرم و منی غیر شوهر در رحمش قرار گرفته، او نیز حفظ فرج نکرده است، چون بر زن مسلمان لازم است که رحم و آلت تناسلی خود را از ارتباط با غیر شوهرش حفظ کند و داخل شدن اسپرم شخص اجنبی در رحم زن مصداق ارتباط با غیر شوهر است و منافات با ادله وجوب حفظ فرج دارد.به عبارت دیگر اطلاق حفظ فرج (از آنجا که حذف متعلق دلالت بر عموم می کند ) شامل حفظ فرج از هر چیزی که نسبت به آن قبیح و مستنکر به حساب می‌آید می‌شود لذا شامل محل بحث که طلب ولد از اجنبی و افراغ منی در رحم اجنبی است نیز خواهد شد.
دلیل دوم قول به حرمت: روایات حرمت افراغ منی در رحم اجنبی
از روایات متعددی استفاده می شود که افراغ منی در رحم زن اجنبی یکی از محرمات در شریعت اسلامی است و این عنوان افراغ منی خود حرام مستقلی غیر از عنوان زنا می باشد سید محدرضا سیستانی و حسین شوپایی جویباری در درس خود به این روایات اشاره کرده اند :
روایت اول: معتبره علی بن سالم: «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّـهِ7 قَالَ إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَذَاباً يَوْمَ الْقِيَامَةِ رَجُلًا أَقَرَّ نُطْفَتَهُ فِي رَحِمٍ يَحْرُمُ عَلَيْهِ» ، امام صادق (ع)فرمودند: معذب‌ترین مردم در روز قیامت مردی است که نطفه‌اش را در رحمی که بر او حرام است مستقر کرده باشد.
از این روایت استفاده می‌شود که یکی از عناوین محرّمه در شریعت اسلامی اقرار و افراغ نطفه مرد در رحم زن اجنبی است. در این روایت زنا و استمتاع و مقاربت جنسی موضوع حرمت نیست بلکه خود اقرار نطفه یک حرام مستقل غیر از زنا است. لازمه آن اینست که اگر کسی مرتکب زنا شود و اقرار نطفه در رحم زن اجنبی کند مرتکب دو فعل حرام شده است. لذا برخی با تمسک به این روایت در باب زنا قائل به وجوب عزل منی بر شخص زانی شده‌اند تا مرتکب حرام و معصیت دوم نشود. پس روایت دلالت می‌کند که نقل اسپرم اجنبی و کشت آن در رحم اجنبیه امری نامشروع و حرام است.
روایت دوم: روایت سلیمان بن داود: پیامبر اکرم (ص) فرمود: هرگز فرزند آدم عملی بزرگتر در زشتی از قتل پیامبر یا امام و نابودی کعبه که خدا آن را قبله بندگانش قرار داده و قرار دادن نطفه‌اش به حرام در زن اجنبی انجام نمی‌دهد. تقریب استدلال به روایت این است که یکی از محرّمات بزرگ الهی در روایت، افراغ منی در رحم زن اجنبی عنوان شده است و این افراغ اطلاق دارد، وارد شدن منی مرد به رحم زن اجنبی به هر شکلی که باشد را شامل می‌شود خواه با مقاربت باشد یا تلقیح مصنوعی و آلات حدیثه.و روایات دیگر به این مضمون.
دلیل سوم قول به حرمت: ارتکاز متشرعه
استاد سید محمدرضا سیستانی در این باره می گوید : وارد کردن منی در رحم زن اجنبی، در ارتکاز متشرعه قبیح است و لذا حرمت عمل ازآن کشف می شود ؛ چرا که چنین امری عرفاً به‌معنای باردار شدن زن از مردی است که رابطه زوجیتی با وی ندارد و چنین امری از امور ناپسند نزد متشرعان است و این ارتکاز عام اختصاص به زمان و مکان خاصی هم ندارد و کاشف از تلقی آن از شارع مقدس است. ارتکاز و ذهنیت عامی است که در بین همه اهل شرع و دیانت وجود دارد و همه اهل شرع استیلاد از غیر طریق زوجیت را امری مستنکر و قبیح می‌دانند.نه این که گروه و قوم خاصی یا در زمان خاصی این ذهنیت را داشته باشند ،چون اگر اینطور بود با اختلاف اقوام یا زمانها مختلف می شد در حالیکه شناعت و قباحت این امر ،پیش همه متشرعه با سلایق و روحیات مختلف ثابت است به طوریکه متشرعه استیلاد را از شئونات زوجیت به حساب می‌آورند و باردار شدن زن از منی مرد اجنبی را نوعی خیانت و عدم امانت نسبت به همسر قلمداد می‌کنند.
دلیل چهارم قول به حرمت: کشف مذاق شارع
به این بیان که با بررسی ادله مختلف و تجمیع قرائن و استظهار مجموعی می‌توان رأی و نظر شارع را در یک موردی کشف کرد گرچه آیه و روایت خاصی در آن مورد نباشد که از آن تعبیر به کشف مذاق شارع می‌شود. در محل بحث هم با توجه به آیات و روایات مختلف در نحوه تعامل زن مسلمان با نامحرم و شئونات زن مسلمان و علقه زوجیت می‌توان مذاق شارع را نسبت به افراغ منی مرد در رحم زن اجنبی و باردار شدن زن مسلمان از اسپرم مرد اجنبی کشف نمود و اطمینان به حرمت و قبح این عمل پیدا نمود. در عبارت منقول از آیت اللّه العظمی میلانی1 نیز این مطلب به دست می آید : از ظواهر آیات و روایات درباره لقاح اختیاری چیزی به نظر نرسیده است ولی از لحن الخطاب و ذوق فقهی می‌توان گفت که این عمل یقیناً جایز نیست.
دلیل پنجم قول به حرمت: مقتضای اصل عملی
استاد سید محدرضا سیستانی فرموده بر فرض فقدان دلیل و مناقشه در ادله لفظیه از آیات و روایات و...، شک و تردید در این مطلب حاصل می‌شود که آیا تلقیح مصنوعی در صورت دوم که افراغ منی رجل در رحم زن اجنبی است حرام می‌باشد یا نه؟ لذا باید بیینیم مقتضای اصل عملی در مسأله چیست؟ در رابطه با مسأله فروج و تولد نسل به طور کلی دو دیدگاه عمده مطرح است، مشهور و معروف در باب فروج و نکاح و تولید نسل مقتضای اصل عملی را احتیاط می‌دانند و برخی نیز با خدشه در مرجعیت اصالة الاحتیاط قائل به جریان اصالة البرائة شده‌اند .از فقهایی که تصریح به احتیاط در باب فروج نموده‌اند می‌توان به علامه حلی در تذکرة الفقهاء ،محقق ثانی در جامع المقاصد ،محقق اردبیلی در مجمع الفائده ،فاضل هندی در کشف اللثام اشاره نمود. در مقابل عده ای از فقها همچون شهید اول ،،شهیدثانی، ، فخر المحققین ،و مرحوم بحرالعلوم ،با مناقشه در دلیل بر وجوب احتیاط قائل به رجحان و استحباب احتیاط در باب نکاح شده اند .
نظریه دوم : جواز اهدای اسپرم اجنبی که فقهایی همچون مقام معظم رهبری و آیت الله سیستانی (فقط در تلقیح خارج رحمی و پس از ترکیب با تخمک زن در آزمایشگاه ) ملتزم به آن شده اند .طبیعتا دلیل بر این نظریه دوم پس از مناقشه در ادله نظریه اول ،تمسک به اصاله البرائه و الحلیه خواهد بود .
حکم به حرمت اهدای اسپرم اجنبی در احکام وضعی همچون مسأله نسب شرعی طفل متولد شده از طریق لقاح مصنوعی ،ارث ،محرمیّت ،نفقه ،خرید و فروش اسپرم و.. تاثیرگذار خواهد بود .که در کتب تفصیلی همچون وسائل الانجاب الصناعیه استاد سید محمد رضا سیستانی و کلمات سدیده شیخ محمد مومن قمی و تقریرات دروس استاد شیخ حسین شوپایی جویباری به آن پرداخته شده است.
پانویس
منابع
- اردبیلی، احمد، مجمع الفائدة والبرهان، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403ق.
- امامی، اسد الله، مطالعه تطبیق نسب در حقوق ایران و فرانسه، مؤسسه حقوق تطبیقی، تهران، 1349ش.
- بحر العلوم، محمد، بلغة الفقیه، چاپ چهارم، تهران، مکتبة الصادق، 1403ق.
- بروجردی، سید حسین، استفتائات، چاپ اول، قم، موسسه احیاء دین، [بی تا].
- پایگاه اطلاع رسانی آیت الله سید محمد سعید حکیم: www.alhakeem.net
- پایگاه اطلاع رسانی آیت الله سید محمد شاهرودی: www.shahroudi.com
- پایگاه اطلاع رسانی آیت الله مظاهری: www.almazaheri.ir
- پایگاه اطلاع رسانی آیت الله هاشمی شاهرودی: www.hashemishahroudi.com
- پایگاه اطلاع رسانی مقام معظم رهبری: www.khamenei.ir
- تبریزی، جواد، استفتائات جدید، چاپ اول، قم، دار الصدیقة الشهیدة، [بی تا].
- تبریزی، جواد، صراط النجاة، چاپ اول، قم، دار الصدیقة الشهیدة، 1427ق.
- جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت:، چاپ اول، قم، دائرة المعارف فقه اسلامی.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، چاپ اول، قم، مؤسسه آل البیت:، 1409ق.
- حکیم، سید محسن، مستمسک العروة الوثقی، چاپ اول، دار التفسیر، قم، 1416ق.
- حکیم، سید محمد سعید، مسائل معاصرة فی فقه القضاء، چاپ دوم، نجف، دار الهلال، 1427ق.
- حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقها، چاپ اول، قم، آل البیت:، 1388ق.
- خامنه‌ای، سید علی، اجوبة الاستفتائات، چاپ اول، قم، دفتر آیت الله خامنه‌ای، 1424ق.
- خمینی، سید روح الله، ترجمه تحریر الوسیلة، چاپ 21، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1425ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، منهاج الصالحین، چاپ 28، قم، مدینة العلم، 1410ق.
- سیستانی، سید علی، منهاج الصالحین، چاپ پنجم، قم، دفتر معظم له، 1417ق.
- سیستانی، سید محمد رضا، وسائل الانجاب الصناعیة، چاپ اول، بیروت، دار المؤرخ العربی، 2004م.
- شوپایی جویباری، حسین، تقریرات درس خارج فقه (مسائل مستحدثه)، مخطوط، قم، 1392ش.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی بن احمد عاملی، مسالک الافهام فی تنقیح شرائع الاسلام، چاپ اول، قم، موسسة المعارف الاسلامیة، 1413ق.
- صافی گلپایگانی، لطف الله، توضیح المسائل، چاپ اولف قم، دفتر معظم له، [بی تا].
- صافی گلپایگانی، لطف الله، جامع الاحکام، چاپ چهارم، قم، انتشارات حضرت معصومه3، 1417ق.
- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الخصال، نجف اشرف، الحیدریة، 1391ق.
- فاضل لنکرانی، محمد، احکام پزشکان و بیماران، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار:، [بی تا].
- فاضل هندی، محمد بن حسن ،کشف اللثام والابهام عن قواعد الاحکام، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416ق.
- فخر المحققین حلی، محمد بن حسن، ایضاح الفوائد، چاپ اول، قم، اسماعیلیان، 1387ق.
- کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد، چاپ دوم، قم، موسسه آل البیت:، 1414ق.
- کلینی، ابو جعفر محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1407ق.
- مرتضوی، سید محسن، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، چاپ اول، قم، بوستان کتاب، 1397ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، احکام پزشکی، چاپ اول، قم، مدرسه امیرالمؤمنین7، 1429ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، توضیح المسائل، چاپ 52، قم، مدرسه امیرالمؤمنین7، 1429ق.
- مؤمن قمی، محمد، کلمات سدیدة فی مسائل جدیدة، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1415ق.
- وب سایت مرکز ناباروری حضرت مریم : www.ivfsari.com
- وحید خراسانی، حسین، توضیح المسائل، چاپ نهم، قم، مدرسه امام باقر7، 1428ق.