کاربر:Ms.sadeghi/صفحه تمرین
| شبیه سازی انسان در آیینه فقه | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | سیدمحسن مرتضوی |
| موضوع | فقه پزشکی |
| سبک | گزارشی- تحلیلی، فقه استدلالی |
| زبان | فارسی |
| تعداد صفحات | ۲۳۰ |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی |
| محل نشر | قم |
| تاریخ نشر | ۱۳۹۵ش |
| نوبت چاپ | اول |
- چکیده
شبیه سازی انسان در آیینه فقه
معرفی و گزارش ساختار کتاب
کتاب «شبیه‌سازی انسان در آیینه فقه» اثری به زبان فارسی است که توسط سید محسن مرتضوی در سال ۱۳۹۵ شمسی از سوی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی در قم منتشر شده است. این کتاب به بررسی موضوع شبیه‌سازی انسان و حیوان از منظر فقهی می‌پردازد و شامل چهار بخش و ده فصل است.
مرتضوی در فصل اول بخش اول، به تعریف مفاهیم (ص۱۷)، روش‌های تولید (ص۲۱)، فواید (ص۲۲) و زیان‌های شبیه‌سازی انسان (ص۲۴) می‌پردازد. در فصل دوم همین بخش، دلایل و احکام شبیه‌سازی انسان (ص۳۱) و دیدگاه‌های فقها در این زمینه بررسی می‌شود (ص۶۷). همچنین، احکام وضعی و تکلیفی مرتبط با شبیه‌سازی انسان مانند نسب و هویت (ص۷۲)، دین (ص۸۶)، نفقه (ص۹۴)، خرید و فروش سلول‌ها (ص۹۵) و نظرات فقها درباره نسب فرزند شبیه‌سازی‌شده (ص۸۵) مطرح شده است.
در بخش دوم، مباحث مربوط به احکام تکلیفی (ص۱۰۹) و احکام وضعی شبیه‌سازی اعضای بدن انسان، از جمله طهارت، نجاست (ص۱۱۷) و مالکیت عضو شبیه‌سازی‌شده (ص۱۱۹) بررسی می‌شود. بخش سوم به موضوع همزادسازی (ص۱۲۵-۱۲۸) اختصاص دارد و در آن احکام تکلیفی (ص۱۳۱) و وضعی (ص۱۴۳) این فرآیند مورد بحث قرار می‌گیرد. در نهایت، نویسنده در بخش چهارم به شبیه‌سازی حیوانات پرداخته (ص۱۷۷) و احکام تکلیفی (ص۱۸۳) و وضعی آن (ص۱۹۵) را بررسی می‌کند.
احکام تکلیفی شبیه سازی انسان
مولف بیان می‌کند که شبیه‌سازی انسان به معنای تولید مثل از طریق سلول غیرجنسی است که منجر به ایجاد نسخه‌ای مشابه با اصل می‌شود، بدون نیاز به تلقیح سلول‌های جنسی زن و مرد. (ص۱۹) او در این زمینه دو دیدگاه را مطرح می‌کند: عده‌ای آن را حرام می‌دانند و برخی از فقها به جواز آن قائل هستند. (ص۳۲) او هفت دلیل برای حرمت شبیه‌سازی ذکر می‌کند، از جمله اینکه شبیه‌سازی نوعی تشبه به خالق است (ص۳۲)، مصداق تغییر در خلقت الهی محسوب می‌شود (ص۳۳)، تمایز و تفاوت بین انسان‌ها را از میان برمی‌دارد (ص۳۸)، قانون طبیعی فرزندآوری از طریق ترکیب سلول‌های جنسی زن و مرد را نقض می‌کند (ص۴۲) و نسب و هویت فرزند شبیه‌سازی‌شده را از بین می‌برد (ص۴۹).
نویسنده تأکید می‌کند که از بین رفتن نسب و هویت فرزند شبیه‌سازی‌شده از مهم‌ترین دلایل مخالفان شبیه‌سازی است. به باور این افراد، شریعت برای حفظ نسب اهمیت ویژه‌ای قائل است، اما شبیه‌سازی این اصل را نقض کرده و انسان‌هایی را به وجود می‌آورد که هیچ ارتباطی با والدین خود ندارند (ص۴۹). این گروه به احادیثی همچون وجوب نگه داشتن عده زنان برای جلوگیری از مخلوط شدن نطفه‌ها (ص۵۰) و روایات حرمت زنا برای حفظ نسب و هویت فرزندان (ص۵۱) استناد می‌کنند. برخی از فقهای شیعه مانند جواد تبریزی و ناصر مکارم شیرازی (ص۵۵) و اکثر علمای اهل سنت (ص۵۴ و ۵۷-۵۹) با استناد به این دلیل، شبیه‌سازی را حرام می‌دانند. مرتضوی همه هفت دلیل حرمت شبیه‌سازی انسان را رد می‌کند (ص۵۶).
نگارنده پس از بررسی دلایل حرمت و رد آن‌ها بیان می‌کند که برخی فقها به دلایلی همچون ایجاد اختلال در نظام اجتماعی به دلیل شباهت زیاد فرزند شبیه‌سازی‌شده با صاحب سلول غیرجنسی (زن یا مرد)، و مشکلاتی که در ازدواج، خرید و فروش، قضاوت و موارد مشابه به وجود می‌آید، شبیه‌سازی را حرام می‌دانند (ص۵۹). این شباهت زیاد ممکن است باعث شود افراد محرم با فرد شبیه‌سازی‌شده اشتباه گرفته شوند یا در معاملات، هویت مشتری یا فروشنده مشخص نباشد (ص۶۰). همچنین، شبیه‌سازی می‌تواند منجر به از بین رفتن نهاد ازدواج و خانواده شود، زیرا انسان‌ها بدون نیاز به ازدواج صاحب فرزند می‌شوند (ص۶۴). از دیگر پیامدهای منفی شبیه‌سازی، پیری زودرس و بروز بیماری‌های ژنتیکی است (ص۶۵-۶۵). افزون بر این، در برخی موارد، شبیه‌سازی انسان با اعمال حرامی مانند لمس و نگاه به بدن نامحرم همراه است (ص۶۶).
سیدمحسن مرتضوی پس از بررسی دلایل حرمت و رد آن‌ها بیان می‌کند که شبیه‌سازی انسان به دلیل از بین رفتن نسبت و هویت فرزند شبیه‌سازی‌شده و همچنین به همراه داشتن مشکلات اجتماعی و فرهنگی متعدد، حرام است (ص۶۷ و ۷۱). وی در ادامه به فتاوای فقهای شیعه مانند سیستانی (ص۶۷)، تبریزی (ص۶۸)، شبیری زنجانی و مکارم شیرازی (ص۶۹) که شبیه‌سازی انسان را حرام دانسته‌اند، اشاره می‌کند.
احکام وضعی شبیه سازی انسان
سیدمحسن مرتضوی در صفحه ۷۱ تا ۱۰۵ احکام وضعی شبیه سازی انسان را مطرح می‌کند که در ادامه به اختصار بیان می‌شود.
نسب و هویت فرزند شبیه سازی شده
مرتضوی بیان می‌کند که باید نسب و هویت فرزند شبیه‌سازی‌شده مشخص شود. آیا صاحب سلول غیرجنسی می‌تواند پدر محسوب شود؟ به اعتقاد او، عرفاً پدر به کسی گفته می‌شود که صاحب سلول جنسی (اسپرم) باشد؛ بنابراین، انسانی که از سلول غیرجنسی او فرزندی شبیه‌سازی شود، پدر نامیده نمی‌شود (ص۷۲).
نویسنده در خصوص انتساب فرزند شبیه‌سازی‌شده به مادر، دو دیدگاه را مطرح می‌کند: برخی صاحب تخمک را مادر می‌دانند و برخی دیگر، صاحب رحم را مادر می‌شمارند. به گفته وی، بر اساس مبنای ما، صاحب رحم مادر محسوب می‌شود؛ بنابراین، انتساب فرزند شبیه‌سازی‌شده به زنی که فرزند در رحم او رشد می‌کند، مجاز است (ص۷۴-۷۵).
پس از آنکه نویسنده، انتساب فرزند شبیه‌سازی‌شده به پدر را رد کرد و مادر بودن صاحب رحم را تأیید نمود، برخی احکام وضعی را مطرح می‌کند:
- محرم شدن دختر شبیه سازی شده با شوهر صاحب رحم
نویسنده بیان می‌کند که اگر سلول تلقیح‌شده در رحم زنی قرار گیرد، آن زن، مادر فرزند شبیه‌سازی‌شده محسوب می‌شود. در صورتی که این فرزند دختر باشد، با شوهر زنی که سلول در رحم او رشد کرده، محرم خواهد بود (ص۷۶).
- صاحب رحم، مادر رضاعی است
به نظر نویسنده، اگر فرزند شبیه‌سازی‌شده از صاحب تخمک یا زنی که فرزند در رحم او رشد کرده به اندازه‌ای که در فقه برای مادر رضاعی شدن مشخص شده شیر بخورد، با او محرم می‌شود (ص۷۷).
- حرمت ازدواج با فرزند شبیه سازی شده
مرتضوی معتقد است که انتساب فرزند شبیه‌سازی‌شده به پدر و مادر منتفی است؛ بنابراین ازدواج زن و شوهر با این فرزند حرام است (ص۷۸). اما از آنجا که عرف چنین انتسابی را نمی‌پذیرد، دلیلی برای حرمت ازدواج وجود ندارد و ازدواج جایز است (ص۷۹).
- ارث بردن فرزند شبیه سازی شده
نگارنده بر این باور است که اگر انتساب فرزند شبیه‌سازی‌شده به پدر و مادر منتفی باشد، فرزند از آنان ارث نمی‌برد (ص۷۹). اما اگر انتساب و رابطه فرزند با زن و مرد پذیرفته شود، فرزند در صورتی از پدر و مادر ارث می‌برد که در زمان حیات آنان متولد شده باشد (ص۸۰). در صورتی که سلول تلقیح‌شده در آزمایشگاه نگهداری شود و پس از مرگ مورّث (کسی که ارثی برای دیگران گذاشته باشد) در رحم زنی قرار گیرد و متولد شود، فرزند شبیه‌سازی‌شده از مورّث ارث نخواهد برد (ص۸۳).
- سیادت فرزند شبیه سازی شده
مرتضوی می‌گوید اگر صاحب سلول غیرجنسی سید و هاشمی باشد، در مورد سیادت فرزند شبیه‌سازی‌شده اختلاف نظر وجود دارد. او معتقد است که برای سیادت، باید انتساب فرزند به پدر ثابت شود؛ اما چون فرزند شبیه‌سازی‌شده نسبتی با پدر ندارد، سیادت نیز منتفی است (ص۸۳-۸۴).
دین و مذهب فرزند شبیه سازی شده
مرتضوی بیان می‌کند که درباره دین فرزند شبیه‌سازی‌شده اختلاف نظر وجود دارد. او می‌گوید اگر انتساب فرزند به پدر یا مادر پذیرفته شود، دین او تابع پدر یا مادر مسلمانش خواهد بود (ص۸۷). اما در صورتی که رابطه فرزند با والدین منتفی باشد، فرزند شبیه‌سازی‌شده نه مسلمان محسوب می‌شود و نه کافر (ص۸۸) و احکامی مانند وجوب حفظ جان، حرمت قتل، اذیت کردن یا تصرف در اموال او، درباره وی اجرا نمی‌گردد (ص۹۱).
مرتد شدن فرزند شبیه سازی شده
نویسنده مطرح می‌کند که اگر فرزند شبیه‌سازی‌شده پس از بلوغ کافر شود، آیا مرتد فطری[۱] است یا مرتد ملّی[۲]؟ به گفته او، اگر انتساب کودک شبیه‌سازی‌شده به پدر و مادر ثابت شود، در صورت کفر، می‌توان او را مرتد فطری دانست (ص۹۲). اما از آنجا که نسبت او با والدین مسلمان منتفی است، در صورت کفر، نمی‌توان او را مرتد فطری به شمار آورد (ص۹۴).
نفقه و مخارج فرزند شبیه سازی شده
مرتضوی بیان می‌کند که اگر انتساب شرعی کودک شبیه‌سازی‌شده به پدر و مادر اثبات شود، پدر موظف است نفقه و هزینه‌های او را بپردازد. اما در صورتی که رابطه او با والدین تأیید نشود، پرداخت نفقه الزامی نیست. (ص۹۴) همچنین نمی‌توان با دلیل وجوب نجات جان مسلمان به او نفقه داد، زیرا مسلمان بودن او منتفی است. با این حال، اگر حکومت اسلامی به دلایلی مانند حفظ نژاد انسانی خاص یا اهداف دیگر اقدام به شبیه‌سازی کند، هزینه‌های او باید از بیت‌المال تأمین شود. (ص۹۵) درباره حضانت فرزند شبیه‌سازی‌شده نیز نویسنده می‌گوید که اگر انتساب شرعی او به والدین اثبات شود، حق حضانت تا دو سالگی برای مادر محفوظ خواهد بود (ص۹۵).
خرید و فروش سلول‌های تلقیح شده و طفل شبیه سازی شده
یکی از احکام وضعی که نویسنده به آن پرداخته، خرید و فروش سلول‌های تلقیح شده است. به نظر وی، ایرادات متعددی بر خرید و فروش این سلول‌ها وارد است؛ از جمله اینکه چون شارع عملیات شبیه‌سازی را ممنوع کرده و این امر غرض شرعی ندارد (ص۹۷)، معامله آن جایز نیست. در عوض، باید این امر به شکل هبه مشروط انجام شود؛ به این معنا که زن و مرد در قبال صرف‌نظر کردن از حق اختصاصی خود، مبلغی دریافت کنند. (ص۹۸) همچنین، خرید و فروش طفل شبیه‌سازی شده نیز مجاز نیست؛ چرا که هیچ‌کس نمی‌تواند مالک یک موجود زنده شود (ص۹۸-۹۹).
خرید و فروش جنین و طفل شبیه سازی شده
به گفته مولف، خرید و فروش طفل شبیه سازی شده جایز نیست؛ زیرا هیچ کس نمی تواند مالک موجود زنده شود (ص98-99).