همزادسازی انسان
- چکیده
همزادسازی انسان (embryo cloning) یکی از اقسام شبیه‌سازی و ایجاد انسان از غیر راه معمول آن، با استفاده از تقسیم سلولِ جنسیِ انسانی در محیط آزمایشگاهی است.
اکثر فقهای اهل‌تسنن همزادسازی انسان را حرام دانسته‌اند. اما موضع‌گیری فقیهان شیعه درباره جایز بودن یا جایز نبودنِ همزادسازیِ انسان اندک است و دیدگاه‌های مختلفی در این موضوع ارائه شده است. سید علی سیستانی همزادسازی را جایز دانسته است. همچنین فقیهانی چون سید محمدسعید حکیم، محمد فاضل لنکرانی، محمد محمدی قائینی برخی صورت‌های همزادسازی را جایز و بعضی دیگر را حرام دانسته‌اند.
فقیهانی که همزادسازی انسان را جایز می‌دانند، به اصل اباحه استناد کرده‌اند. از سوی دیگر، از جمله مهمترین دلایل بر حرمت همزادسازی کامل انسان در کلمات فقها، می‌توان به حرمت تغییر در خلق خدا، اختلال نظام، حرمت بهرهوری از رحم زن بیگانه، و حرمت از بین بردن نطفه اشاره کرد.
تعیین نَسَبِ انسان همزادسازی شده، از احکام وضعی اختلافی در این مسئله است. برخی فقیهان، زن صاحب رَحِم و بعضی زن صاحب تخمک را مادر انسان همزادسازی شده دانسته‌اند. همچنین به فتوای برخی فقیهان، زنی که نطفه در رحم او رشد کرده، به‌منزلهٔ مادر رضاعی کودک به‌شمار می‌آید. سید علی سیستانی معتقد است در مسئله ارث بنا بر احتیاط واجب باید مصالحه صورت گیرد، ولی در مسئله محرمیت، هر دو زن محرم هستند.
تبیین مسئله و جایگاه آن
همزادسازی انسان یا تقسیم جنینی یکی از اقسام شبیه‌سازی انسان است[۱] که با استفاده از سلول جنسی انجام می‌گیرد.[۲] از همزادسازی انسان با عناوین مختلفی مانندالاستتئام[۳]، «التنسیل الجنینی»،[۴] «الاستنساخ الجسدی»، «الاستنساخ الجنینی» یا «تکثیر النطفة» یاد می‌شود.[۵]
برای نخستین‌بار در سال ۱۹۹۳م دانشمندانی در کانادا توانستند سلول‌های اولیه انسان را از یکدیگر جدا کرده و امکان همزادسازی را اثبات کنند.[۶] اگرچه این تحقیق برنده بهترین پژوهش جشنواره علمی در آن سال شد، اما نتیجه تحقیق آنان واکنش‌های اجتماعی و دینی را به‌همراه داشت.[۷]
روش همزادسازی
در توضیح همزادسازی گفته شده، پس از لقاح اسپرم با تخمک، سلول جدیدی به وجود می‌آید. این سلول ابتدا به ۲، بعد به ۴، ۸، ۱۶ و در نهایت به ۳۲ سلول تقسیم می‌شود. با رسیدن تعداد سلول‌ها به عدد ۳۲، تقسیم‌بندی متوقف می‌گردد و هر یک از ۳۲ سلول، زمینه به وجود آمدن یکی از اعضای بدن را تا شکل‌گیری کامل انسان بر عهده می‌گیرد. با این حال اگر یکی از سلول‌های ۳۲گانه از بقیه سلول‌ها جدا و در محیط مناسبی (اعم از رحم صاحب تخمک یا رحم دیگر یا دستگاه آزمایشگاهی) قرار گیرد، خود به تنهایی می‌تواند به ۳۲ سلول تقسیم شده، زمینه شکل‌گیری انسان کاملی را فراهم آورد.[۸] ازاین‌رو انسان‌هایی که از این ۳۲ سلول به وجود آیند، همانند انسان‌های دوقلو و همزاد خواهند بود که منشأ پیدایش آنها، سلول جنسی بوده است.[۹]
برای همزادسازی انسان فواید و زیان‌های متعددی ذکر شده است.[۱۰] از جمله فواید آن می‌توان به امکان بارورسازی زنانی که تخمک ضعیف دارند، به وجود آوردن نسخه بدل‌ها به منظور استفاده از اعضای آنها در هنگام بیماری و به وجود آوردن انسان‌های سالم برای جبران خطرهای ناشی از بیماری‌های ارثی اشاره کرد.[۱۱] همچنین از بین رفتن تفاوت‌های موجود بین انسان‌ها و احتمال سوءاستفاده مجرمان از این روش، از جمله زیان‌های همزادسازی انسان دانسته شده است.[۱۲]
تفاوت با دیگر روش‌های شبیه‌سازی
شبیه‌سازی به سه‌گونه انجام می‌شود: شبیه‌سازی اعضا، همزادسازی انسان و شبیه‌سازی کامل انسان. شبیه‌سازی عضو عملی است که در آن یکی از سلول‌های انسانی در دستگاه‌های مخصوص پرورش داده می‌شود تا به یکی از اعضای بدن تبدیل شود. از آنجا که نتیجه این کار، بازسازی کامل انسان نیست، برخی این قسم را از مسئله شبیه‌سازی انسان خارج دانسته‌اند.[۱۳] شبیه‌سازی کامل انسان به روشی گفته می‌شود که در آن انسان کامل با استفاده از سلول غیرجنسی شبیه‌سازی می‌شود.[۱۴] برای این منظور تخمکِ زنی را پیش از بارور شدن می‌‌شکافند و هسته مرکزی آن را برداشته، هسته یکی از سلول‌های بدن مرد یا زن را (حتی زنی که تخمک از او گرفته شده) درون آن تخمک قرار می‌دهند تا انسانی از آن متولد شود.[۱۵]
اختلاف دیدگاه فقیهان مسلمان
موضع‌گیری فقهی درباره جایزبودن یا جایزنبودنِ همزادسازیِ انسان اندک است و بر خلاف مسئله شبیه‌سازی انسان، فقیهان کمتری دیدگاه خود را در این باره ارائه داده‌اند.
فتاوای فقیهان شیعه
صرف‌نظر از برخی مقدمات یا روش‌های حرام در همزادسازی (مانند لمس کردن یا نگاه کردن به بدن نامحرم[۱۶]) فقیهان شیعه در جواز یا عدم جواز همزادسازی انسان اتفاق نظر ندارند. در همزادسازی فرض‌های مختلفی قابل طرح است که در حکم فقهی اثرگذارند؛ مانند معلوم‌بودن صاحب سلول یا معلوم‌نبودن آن، گرفتن سلول از فرد زنده یا میت، و نیز پرورش سلول در رحم همسر (صاحب تخمک باشد یا نباشد) یا زن نامحرم.[۱۷]
محمد مؤمن و محمد محمدی قائینی اصل همزادسازی را جایز و تنها برخی اقسام آن را حرام دانسته‌اند.[۱۸] محمد فاضل لنکرانی نیز اگر چه این کار را جایز دانسته، اما معتقد است اگر بخواهند سلول به وجود آمده را بعد از فوت مرد، در رحم همسرش قرار دهند، این عمل جایز نیست.[۱۹] سید محمدسعید حکیم همزادسازی را تنها در صورتی جایز دانسته که سلول در رحم همسر پرورش یابد، اما پرورش سلول در رحم زن اجنبی را بنا بر احتیاط واجب جایز ندانسته است.[۲۰] در مقابل سید علی سیستانی بر این باور است، همزادسازی انسان حتی در رحم زن اجنبی حرام نیست.[۲۱] حسن جواهری با رعایت دو شرط، همزادسازی را جایز دانسته است: ۱. نطفه به وجود آمده از بین نرود؛ ۲. به صورت بسیار گسترده انجام نگرفته، منجر به اختلال نظام نشود.[۲۲] البته محمد مؤمن معتقد است، رعایت‌نکردن شرایط ذکرشده در دستیابی به انسانِ همزاد، مستلزم حرام دانستن اساسِ همزادسازی نیست؛ بلکه در این صورت باید گفت همزادسازی، عملی جایز است که با مقدمات حرام انجام شده است و لازمه حرام‌بودن مقدمه، حرمتِ ذی‌المقدمه نیست.[۲۳]
دیدگاه فقیهان اهل‌سنت
اکثر فقهای اهل‌تسنن همزادسازی انسان را حرام دانسته‌اند،[۲۴] در بیانیه دهمین نشست مجمع فقه اسلامی، در مکه هم علاوه بر حرمت شبیه‌سازی انسان، بر حرمت همزادسازی انسان نیز تأکید شده است.[۲۵] در مقابل برخی فقیهان اهل‌تسنن، با ذکر شرایطی همزادسازی را جایز دانسته‌اند. از جمله شرط‌ها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: ۱. به‌کارگیری سلول در رحمِ همسر، ۲. انجام عمل در زمان زوجیت، ۳. موافقت زوج و زوجه ۴. معلوم ماندن نسب.[۲۶]
بررسی ادله حرمت همزادسازی
بر اساس اصل اباحه، اگر دلیلی بر حرمت به دست نرسیده باشد، شارع حکم به اباحه کرده است، اگرچه در واقع دلیل بر حرمت وجود داشته باشد.[۲۷] بنابراین برای جایز دانستن همزادسازی لازم نیست دلیلی بر جواز آن اقامه شود، بلکه پاسخ دادن از ادله‌ای که بر حرمت آن اقامه شده، برای جواز آن کافی است.
۱. حرمت تغییر در خلق خدا
همچنانکه شبیه‌سازی انسان را تصرف در خلقت خدا و حرام دانسته‌اند[۲۸] این احتمال مطرح شده، که همزادسازی انسان نیز به دلیل حرمت تغییر در خلقت خدا، حرام باشد. در توضیح این استدلال گفته شده، از آنجا که در آیه ۱۱۹ سوره نساء، تغییر در خلقُ الله، عملی شیطانی معرفی شده و از سوی دیگر شبیه‌سازی و همزادسازی از مصادیق تغییر در خلق خدا است، این عمل حرام است.[۲۹]
محمد مؤمن این استدلال را بسیار ضعیف دانسته، معتقد است با استناد به روایت‌های تفسیری[۳۰]، این آیه ناظر به تغییر دین خدا و ایجاد بدعت در دین است؛ اما آنچه در مراحل همزادسازی انسان رخ می‌دهد، همانند کاشتن بذر گیاهان و درختان، همگی به خواست و اراده خدا انجام می‌شود.[۳۱]
۲. اختلال نظام
به باور جواد تبریزی و جعفر سبحانی، شبیه‌سازی انسان موجب اختلال در نظام می‌شود و به همین دلیل شبیه‌سازی به عنوان اولی حرام است.[۳۲] اگر چه در عبارات علما، این استدلال تنها درباره شبیه‌سازی مطرح شده است، اما به گفته قائینی، این استدلال در همزادسازی انسان نیز مطرح می‌شود.[۳۳] در توضیح این استدلال گفته شده همزادسازی انسان در نهایت مستلزم تعطیل شدن برخی احکام می‌شود؛ چرا که به دلیل شناخته نشدن افراد از یکدیگر، امکان اقامه حدود از بین می‌رود؛[۳۴] ازاین‌رو همزادسازی به هرج و مرج در جامعه می‌انجامد؛ چرا که ممکن است در شناختن مجرم‌ها اشتباه صورت گیرد یا مجرم‌ها هیچگاه شناخته نشوند.[۳۵]
در پاسخ به این استدلال گفته شده، اشکال اختلال نظام تنها در صورتی مطرح می‌شود که همزادسازی انسان به صورت گسترده انجام شود؛ ولی این استدلال بر حرمت همزادسازی در موارد اندک دلالت ندارد.[۳۶] برخی محققان نیز با اشکال صغروی به این استدلال بر این باورند که همزادسازی انسان به تطابق صد در صدی افراد نمی‌انجامد و به همین دلیل هیچگاه منجر به هرج و مرج نمی‌شود.[۳۷]
۳. حرمت وارد کردن نطفه در رحم غیر همسر
ممکن است گفته شود روش همزادسازی تنها باید در مورد همسر شرعی انجام شود؛ چرا که طبق روایت علی بن سالم از امام صادق(ع)[۳۸] داخل کردن نطفه مرد (غیر از زنا) در رحم زن اجنبی، حرام است.[۳۹] محمد مؤمن در توضیح این استدلال به آیاتی مانند آیه ۳۱ سوره نور اشاره کرده است. مطابق این آیه زنان باید شرمگاه خود را از بهرهوری بیگانگان حفظ نمایند و حال آنکه قرار دادن سلول مرد بیگانه درون رحم و تخمک زن نامحرم، از مصادیق بارز بهرهوری بیگانگان است.[۴۰] حتی محمدی قائینی معتقد است بر اساس عموم این آیه کاشتن همزاد، نه تنها در رحم اجنبی، بلکه در رحم همسرِ صاحب تخمک نیز ممنوع است؛ چرا که در آیه ۳۱ سوره نور تنها جماع و فرزندآوری از راه معمول آن جایز و موارد دیگر آن حرام معرفی شده است.[۴۱]
با این حال محمد مؤمن و حسن جواهری این استدلال را ضعیف برشمرده‌اند. حسن جواهری استدلال به روایت علی بن سالم را ناکافی دانسته معتقد است تعبیر «نطفه مرد» که در روایت ذکر شده، به «منی» اشاره دارد و شامل تخمکِ بارور شده نمی‌شود.[۴۲] محمد مؤمن نیز پاسخ داده که مفاد این آیه به بهرهوری جنسی اختصاص دارد و مواردی مانند پرورش سلول در رحم زن را شامل نمی‌شود.[۴۳] همچنین اگرچه محمدی قائینی پرورش سلول همزاد را در همه رحم‌ها ممنوع دانست، اما معتقد است در صورتی که با پیشرفت علم بتوان سلول همزاد را در لوله‌های آزمایشگاهی پرورش داد، این کار اشکالی ندارد.[۴۴]
۴. حرمت از بین بردن نطفه
از ادله‌ای که بر خصوص حرمت همزادسازی دلالت دارد، استدلال به روایت‌هایی (مانند صحیحه رفاعه[۴۵] و موثقه اسحاق بن عمار[۴۶]) است که بر اساس آنها، از بین بردن نطفه یا بیرون آوردن آن از رحم، حرام است. از آنجا که موفقیت عمل همزادسازی، قطعی نیست و این احتمال وجود دارد که همه سلول‌ها به سرانجام نرسند، حرمت آن اثبات می‌شود.[۴۷] محمد مؤمن این استدلال را در اثبات حرمت همزادسازی کافی ندانسته، معتقد است آنچه از این استدلال استفاده می‌شود، حرمت از بین بردن نطفه است، اما اگر در اثر پیشرفت علم، هیچیک از سلول‌ها از بین نرفت، دلیلی بر حرمت همزادسازی باقی نمی‌ماند.[۴۸]
دلایل فقیهان اهل سنت برای مخالفت با همزادسازی
- مخالفت با آیه ۷۰ سوره اسراء؛ بر اساس این آیه خداوند انسان را تکریم کرده است، اما به‌کارگیری این روش در تولید نسل انسانی، تمییز افراد از یکدیگر را مشکل ساخته، با تکریم انسان‌ها ناسازگار است.[۴۹] چنان‌که گفته شده، تکریم انسان از همان لحظه شکل‌گیری نطفه واجب است و نمی‌توان جزئی از بدنش را از او جدا کرد.[۵۰]
- حرمت ضرررساندن به مادر یا سلول اولیه؛ همزادسازی و جداسازی سلول اولیه و تبدیل آن به جنین‌های متعدد، ممکن است به مادر یا جنینِ نخستین ضرر برساند و ضرر رساندن به آنها حرام است.[۵۱]
- مخالفت با سنت تمایز انسان‌ها از یکدیگر؛ انسان‌های همزاد به صورت کامل شبیه یکدیگرند، در حالی که سنت هستی بر این است که انسان‌ها در اوصاف و خلقت خود با یکدیگر اختلاف داشته باشند.[۵۲]
- اختلاط انساب؛ یکی از بزرگ‌ترین اصول همۀ شریعت‌‌ها، حفظ نسب است، اما با این روش که گاهی سلول‌ها به رحم افراد دیگر منتقل می‌شود، نسب افراد با هم مخلوط می‌شوند.[۵۳]
نسب انسان همزاد
فقیهان شیعه در این مسئله که مادرِ انسان همزادسازی شده چه کسی است، اقوال مختلفی دارند. اگر سلول جداشده، در رحم همان زن صاحب نطفه قرار بگیرد، در این صورت بدون تردید، آن زن مادر انسانِ همزاد خواهد بود.[۵۴] اما در صورتی که سلول جداشده، در رحم همان زنِ صاحب نطفه قرار نگیرد، برخی فقیهان، زن صاحب رحم و بعضی صاحب سلول را مادر انسانِ همزاد دانسته‌اند.[۵۵] سید علی سیستانی معتقد است بنا بر احتیاط واجب در مسئله ارث باید مصالحه صورت گیرد، ولی در مسئله محرمیت، هر دو زن محرم هستند؛ چرا که صاحب تخمک، همسرِ پدر بچه و صاحب رحم، مانند مادرِ او است.[۵۶]
صاحب رحم
سید ابوالقاسم خویی و محمد آصف محسنی با استناد به آیه ۲ سوره مجادله، صاحب رحم را مادر شرعی فرد همزادسازی شده دانسته‌اند. به باور آنها از منسوب‌بودن تخمک به یک زن، نمی‌توان مادر شرعی را شناخت، بلکه مادر شرعی کودک، زنی است که نطفه در رحم او رشد می‌کند و فرزند را به دنیا می‌آورد.[۵۷] اما سید کاظم حائری با رد این استدلال معتقد است آیه ۲ سوره مجادله در مقام تعریف تعبدی مادر نیست؛ ازاین‌رو انسان‌هایی که از روش همزادسازی متولد می‌شوند، با افراد دوقلو یا چندقلویی که از راه طبیعی به دنیا می‌آیند، هیچ تفاوتی ندارند و مادر آنها، زنِ صاحب تخمک است، نه زنی که نطفه در رحم او رشد کند.[۵۸] محمد مؤمن نیز با نپذیرفتن عنوان مادری برای صاحب رحم، معتقد است، همانطور که نمی‌توان دستگاه‌های آزمایشگاهی را که نطفه درون آنها رشد می‌کند، مادر انسانِ همزاد دانست، زنی که تنها از رحم او برای پرورش نطفه استفاده می‌شود را نیز نمی‌توان مادرِ انسانِ همزاد خواند.[۵۹]
صاحب تخمک
به نظر امام خمینی، ملاک مادری به صاحب تخمک بودن است و آن زنی که تخمک از او گرفته شده، مادر حقیقی و شرعی انسانِ همزاد است.[۶۰] محمد فاضل لنکرانی،[۶۱] حسینعلی منتظری،[۶۲]، محمد مؤمن[۶۳] و سید علی خامنه‌ای[۶۴] از دیگر قائلان این قول هستند. به گفته محمد مؤمن حقیقت نطفه از صاحب اسپرم و صاحب تخمک به وجود می‌آید و قرار گرفتن آن در رحم زن دیگر، موجب از بین رفتن رابطه تکوینی آن نمی‌شود.[۶۵]
مادر رضاعی بودن صاحب رحم
برخی فقیهان معتقدند زنی که تخمک از آنِ او نیست و نطفه تنها در رحم او رشد کرده است، به منزله مادر رضاعی کودک به‌شمار می‌آید.[۶۶] در تبیین این دیدگاه گفته شده آنچه موجب رضاع می‌شود، تأثیر شیر آن مادر در رشدِ گوشت، خون و استخوان کودک است؛ حال آنکه تأثیر مادری که رحمش محل رشد کودک بوده، قطعاً بیشتر از مادر رضاعی است.[۶۷] سید کاظم حائری در رد این استدلال معتقد است تأثیر شیر مادر در رشد کودک، تنها ملاک برای رضاعی شدن مادر نیست و باید ملاک‌های تعبدی دیگری نیز لحاظ شود؛[۶۸] از جمله آنکه مطابق صحیحه یونس بن یعقوب، زنی که بدون به دنیا آوردن فرزند، شیر دارد و شیرش موجب رشد کودک شیرخوار شود، تأثیری در تحقق عنوان رضاع ندارد.[۶۹]
پانویس
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۸۲.
- ↑ ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ص۱۷۴.
- ↑ مرتضوی، و مجتبی نوروزی، «بررسی ابعاد فقهی همزادسازی و بدل‌سازی انسانی»، ص۱۰۶.
- ↑ ابوالبصل، «عملیات التنسیل»، ص۶۵۵.
- ↑ گروهی از مؤلفان، الفقه الطبی، ص۱۷۱.
- ↑ جواهری، بحوث فی الفقه المعاصر، ج۲، ص۲۷۹؛ شریعتمداری، «بدل‌سازی انسان»، ص۱۱۸.
- ↑ شریعتمداری، «بدل‌سازی انسان»، ص۱۱۸-۱۲۰.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۰.
- ↑ ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ص۱۷۳.
- ↑ موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ص۴۶.
- ↑ مرتضوی، و نوروزی، «بررسی ابعاد فقهی همزادسازی و بدل‌سازی انسانی»، ص۱۰۶-۱۰۷.
- ↑ موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ص۵۴-۶۳.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۰.
- ↑ ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ص۱۷۴.
- ↑ ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ص۱۷۹.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۵.
- ↑ موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ص۴۴-۴۵.
- ↑ نگاه کنید به: مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۰-۸۰؛ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ج۲، ص۲۹۲.
- ↑ فاضل لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ص۹۴.
- ↑ حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ص۴۲.
- ↑ سیستانی، «پرسش و پاسخ، لقاح مصنوعی»، در سایت دفتر آیت‌الله سیستانی.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۸۵.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۸۰.
- ↑ گروهی از مؤلفان، الفقه الطبی، ص۱۷۱.
- ↑ موسوی، قرارات مجمع الفقه الاسلامی، ص۲۸۲.
- ↑ الاشقر، ابحاث اجتهادیة فی الفقه الطبی، ص۳۶.
- ↑ تسخیری، «نگاهی به موضوع شبیه‌سازی انسان به کمک تکنولوژی جدید»، ص۶۰.
- ↑ سبحانی، استفتائات، ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۱-۵۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: بحرانی، البرهان، ج۲، ص۱۷۵.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۲.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ج۷، ص۲۳۰؛ سبحانی، استفتائات، ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ج۲، ص۲۸۸.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ج۲، ص۲۸۹.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۶؛ جواهری، بحوث فی الفقه المعاصر، ج۲، ص۳۰۲.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ج۲، ص۲۸۹.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۱۰۸؛ اسلامی، «شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه شیعه؛ بررسی چهار دیدگاه»، ص۶۴؛ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ج۲، ص۲۸۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۵، ص۵۴۱.
- ↑ جواهری، «تقسیم سلولی و شبیه‌سازی»، ص۸۷.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۳-۵۴.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ج۲، ص۲۸۷-۳۰۰.
- ↑ جواهری، «تقسیم سلولی و شبیه‌سازی»، ص۸۸.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۴-۵۵.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ج۲، ص۲۹۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۳، ص۱۰۸.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۱۷۱.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۶-۳۸.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۸۷.
- ↑ گروهی از مؤلفان، الفقه الطبی، ص۱۷۱.
- ↑ ابوالبصل، «عملیات التنسیل»، ص۶۵۷.
- ↑ ابوالبصل، «عملیات التنسیل»، ص۶۵۸.
- ↑ گروهی از مؤلفان، الفقه الطبی، ص۱۷۱.
- ↑ گروهی از مؤلفان، الفقه الطبی، ص۱۷۱.
- ↑ مرتضوی، و نوروزی، «بررسی ابعاد فقهی همزادسازی و بدل‌سازی انسانی»، ص۱۱۳.
- ↑ معینی‌فر، و حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، ص۱۱۵.
- ↑ سیستانی، «پرسش و پاسخ؛ لقاح مصنوعی، در ، سایت دفتر آیت‌الله سیستانی».
- ↑ خویی، مسائل و ردود، ج۲، ص۳۲۰؛ محسنی، الفقه و مسائل طبیه، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۹-۴۰.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۸۸.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ص۹۹۰.
- ↑ فاضل لنکرانی، احکام پزشکی و بیماران، ص۹۶.
- ↑ منتظری، احکام پزشکی، ص۸۷.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۸۷.
- ↑ خامنه‌ای، احکام پزشکی، ص۳۳.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۸۸.
- ↑ جناتی، «گفت‌و‌گو با آیت‌الله جناتی»، ص۲۱.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۴۱.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۴۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۵، ص۴۴۶.
منابع
- ابوالبصل، عبدالناصر، «عملیات التنسیل»، در کتاب دراسات فقهیة فی قضایا طبیة معاصرة، عمان، دار النفائس، ۱۴۲۱ق.
- اسلامی، سید حسن، «شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه شیعه؛ بررسی چهار دیدگاه»، در مجله کاوشی نو در فقه اسلامی، شماره ۴۴، ۱۳۸۴ش.
- الاشقر، محمد سلیمان، ابحاث اجتهادیة فی الفقه الطبی، ۱۴۲۲ق.
- بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، موسسه بعثت، ۱۳۷۴ش.
- تبریزی، میرزا جواد، صراط النجاة فی اجوبة الاستفتائات، قم، دار الصدیقة الشهیده، ۱۴۳۶ق.
- تسخیری، محمدعلی، «نگاهی به موضوع شبیه‌سازی انسان به کمک تکنولوژی جدید»، در مجله فقه اهل بیت، شماره ۵۲، زمستان ۱۳۸۶ش.
- جناتی، محمدابراهیم، «گفت‌و‌گو با آیت‌الله جناتی»، در مجله فقه، شماره ۴۶، زمستان ۱۳۸۴ش.
- جواهری، حسن، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، در مجله کاوشی نو در فقه اسلامی، شماره ۴۷، بهار ۱۳۸۵ش.
- جواهری، حسن، بحوث فی الفقه المعاصر، بیروت، دار الذخائر، بی‌تا.
- حائری، سید کاظم، «شبیه‌سازی انسان»، در مجله فقه اهل بیت، شماره ۵۵، پاییز ۱۳۸۷ش.
- حکیم، سید محمدسعید، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، قم، دار الهلال، ۱۳۹۲ش.
- خامنه‌ای، سید علی، احکام پزشکی، تهران، فقه روز، ۱۳۹۵ش.
- خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۷۹ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، مسائل و ردود، بیروت، دار الزهراء، ۱۴۱۶ق.
- سبحانی، جعفر، استفتائات، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۹ش.
- سیستانی، سید علی، «پرسش و پاسخ شبیه‌سازی»، سایت دفتر آیت‌الله العظمی سیستانی، تاریخ بازدید: ۲۰ شهریور ۱۴۰۳ش.
- شریعتمداری، حمیدرضا، «بدل‌سازی انسان»، در مجله روش‌شناسی علوم انسانی، شماره ۱۰، بهار ۱۳۷۶ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- عبدالفتاح هدی، عماد عبدالعاطی، «الاستنساخ البشری بین الرفض و القبول»، اسکندریه، جلد پنجم از شماره ۲۸ سالنامه دانشکده معارف اسلامی و عربی، ۲۰۱۲م.
- عسگری یزدی، علی، و مسعود میرزایی، «بررسی و نقد شبیه‌سازی انسانی از منظر فقه اسلامی (شیعه و اهل‌سنت)»، در مجله پژوهش‌های فقهی، شماره 4، زمستان 1396ش.
- فاضل لنکرانی، محمد، احکام پزشکی و بیماران، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۴۲۷ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- گروهی از مؤلفان، الفقه الطبی، جامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیه، ریاض، ۱۴۳۱ق.
- مؤمن، محمد، «شبیه‌سازی»، در مجله فقه، شماره ۴، زمستان ۱۳۸۴ش.
- محسنی، محمد آصف، الفقه و مسائل طبیه، قم، بوستان کتاب، ۱۴۲۶ق.
- محمدی قائینی، محمد، المبسوط فی فقه المسائل المعاصره (المسائل الطبیة)، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۴۲۷ق.
- مرتضوی، سید محسن، و مجتبی نوروزی، «بررسی ابعاد فقهی همزادسازی و بدل‌سازی انسانی»، در مجله آموزه‌های فقه مدنی، شماره ۱۸، پاییز و زمستان ۱۳۹۷ش.
- معینی‌فر، محدثه، و فریبا حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، در مجله فقه و حقوق خانواده، شماره ۵۲، بهار و تابستان ۱۳۸۹ش.
- منتظری، حسینعلی، احکام پزشکی، تهران، نشر سایه، ۱۳۸۵ش.
- موسوی سبزواری، علی، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، بی‌جا، چاپخانه کوثر، ۱۴۲۳ق.
- موسوی، محمدکاظم، قرارات مجمع الفقه الاسلامی مع مقارنتها بآراء الإمامیة الاثنی‌عشریة، تهران، المرکز العالی للدراسات التقربیه، ۱۴۳۳ق.
- ناظم‌زاده قمی، سید علی‌اصغر، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، قم، بوستان کتاب، ۱۴۰۲ق.