فقه شهرسازی (منابع مطالعاتی)
فقه شهرسازی به معنای استنباط احکام و اصولی است که در سبک جدید زندگی انسانها برای ساخت و ساز محیط زندگی قابل اعمال و اجرا باشد. در منابع فقهی اصول و قواعدی موجود است که در همین راستا می‌تواند مورد استناد قرار گیرد. به عنوان نمونه حد حریم که در فقه به آن اشاره شده از این موارد است.
اما در سبک جدید شهرسازی بعضی از احکام مخدوش شده است. آزادی انسان در تصرف در ملک یکی از نمونه‌ها است.
بنابراین فقه معاصر با چالش‌هایی روبرو است: پرسش اصلی این است که آیا از نظر اسلام، اصول و قواعدی در زمینه شهرسازی وجود دارد؟ آیا از ادله‌ای همچون عدم اضرار به انسان و محیط زیست و حرمت اسراف و اتلاف و لزوم عمران و آبادی زمین می‌توان اصول و قواعد شهرسازی را استخراج کرد؟ نهاد شهرداری تا چه حد حق تصرف و اعمال قدرت بر سبک ساخت و ساز دارد؟ اگر ساخت و سازها منجر به تضییغ حقوق دیگران شود مجاز خواهد بود؟ نحوه تصرف در اماکن عمومی و موقوفات که در راستای شهرسازی تصرف می‌شود چگونه است؟ آیا معماری‌های غیر اسلامی در ساخت شهرها مجاز است؟و ...
قاعده اعمار (وجوب آباد سازی)، قاعده ملکیت بشر، قاعده زوال ملکیت به سبب اهمال منجر به خرابی و قاعده عدم اجبار مالک بر مرمت ملک، از جمله قواعد فقهی نوینی است که بررسی شده است. پرداختن فقهی به حق انتفاع، حق شرب (حقآبه)، حق مَسیل (حق آبراه) و حق مرور یا حق عبور (حق آمد و شد) در نحوه بهربرداری از املاک از دیگر مباحث این نوع پژوهش است.
در این پژوهش منابع مطالعاتی در زمینه فقه شهرسازی جمع‌آوری شده است.
کتاب‌ها
فارسی
- بررسی احکام و قواعد فقهی: شهرسازی اسلامی، مریم وفادار، قم، انتشارات ذکری، ۱۴۰۳ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- فقه عمران شهری، محسن اراکی، قم، انتشارات مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۰۰ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- فقه مدیریت شهری (جلد چهارم و پنجم): عمران و شهرسازی؛ حمل و نقل و ترافیک، مصطفی دری و علی شریفی و جمعی از نویسندگان، تهران، مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران، ۱۳۹۷ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- احکام فقهی مسکن و شهرسازی، محمد بدری، تبریز، انتشارات مائده، ۱۳۹۵ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
- معماری و شهرسازی مطلوب اسلامی: درآمدی بر فقه کاربردی و تمدنی، مسکن مطلوب اسلامی، رحیم قربانی، تهران، انتشارات شبکه اندیشه، ۱۳۹۳ش. کتابخانه پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر
عربی
- فقه العماره المدنیه، محسن اراکی، مترجم حسین صافی، قم، انتشارات مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۰۳ش. صفحات ابتدایی کتاب را از اینجا ببینید
- فقه العمران الإسلامي من خلال الأرشيف العثماني الجزائري، مصطفى أحمد بن حموش، امارات متحد عربی، دارالبحوث للدراسات الاسلامیة واحیاء التراث، ۲۰۱۳م. کتاب را از اینجا ببینید
- فقه العمران.. العمارة والمجتمع والدولة في الحضارة الإسلامية، خالد محمد عزب، الدار المصرية اللبنانية، ۲۰۱۳م.
- أحكام العمران في الفقه الإسلامي، أحمد محمد سعيد السعدي، ۲۰۱۰م.
- رياض القاسمين أو فقه العمران الإسلامي، القاضي كامي محمد بن أحمد الأدرنوي الحنفي، دار البشائر للطباعة والنشر، ۲۰۰۰م.
- فقه العمارة الإسلامية، خالد محمد عزب، دار النشر للجامعات، ۱۹۹۷م. کتاب را از اینجا ببینید
مقاله‌ها
فارسی
- فقه شهر و شهرنشینی، طیبه بلوردی، فصلنامه مطالعات فقهی و فلسفی، شماره ۵۲، زمستان ۱۴۰۱ش. مقاله را از اینجا ببینید
- رفع تعارض حقوق و منافع در توسعه معابر شهری با نگاه به قاعده لاضرر، مجتبی الهی خراسانی و علی ثناگو، فصلنامه جستارهای فقهی و اصولی ، شماره پیاپی ۲۶، سال ۸، ۱۴۰۱ش. مقاله را از اینجا ببینید
- تبیین جایگاه قاعده فقهیِ لاحرج در شهرسازی اسلامی، اصغر مولائی، فصلنامه فقه و اصول، شماره ۲، دوره ۵۴، شهریور ۱۴۰۱ش. مقاله را از اینجا ببینید
- بررسی میزان و نحوه رعایت حریم در معماری و شهرسازی از منظر فقه اسلامی شیعه (نمونه موردی: محله خان یزد)، مینو قره بگلو و یحیی جمالی، دوفصلنامه مطالعات فقه اسلامی و مبانی حقوق، شماره ۴۴، سال ۱۵، پاییز و زمستان ۱۴۰۰ش. مقاله را از اینجا ببینید
- بررسی احکام شهرسازی با رویکرد کاربری مسکونی، مریم وفادار نصرالله زاده، دوفصلنامه مطالعات فقه اسلامی و مبانی حقوق، شماره ۴۱، دوره ۱۴، شهریور ۱۳۹۹ش. مقاله را از اینجا ببینید
- بررسی مشترکات معماری ادیان توحیدی (اسلام، مسیحیت، یهودیت)، زهرا رستاقی، فصلنامه معماری‌شناسی، شماره ۱۵، تابستان ۱۳۹۹ش. مقاله را از اینجا ببینید
- کاربرد قاعده لاضرر در حفاظت از محیط زیست و معماری در راستای ارائه مدلی برای شهرسازی اسلامی و ایرانی، محسن حسن‌پور و مریم ابن تراب و سید محمد موسوی بجنوردی، فصلنامه نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، شماره ۴۵، زمستان ۱۳۹۸ش. مقاله را از اینجا ببینید
- بررسی و تبیین اصول و قواعد شهرسازی از منظر فقه اسلامی، حسین عندلیب، دوفصلنامه معارف فقه علوی، شماره ۶، سال ۴، بهار و تابستان ۱۳۹۷ش. مقاله را از اینجا ببینید
- تأملی انتقادی بر رویکردهای تحقیق در معماری و شهرسازی با استناد به آموزه‌های اسلامی، محمد منان رئیسی، همایش علوم انسانی اسلامی، دوره ۴، ۱۳۹۶ش. مقاله را از اینجا ببینید
- راه‌کارهای تأمین سلمت در معماری و شهرسازی اسلامی، مهدی حمزه‌نژاد و زهرا ثروتی، همایش علوم انسانی اسلامی، دوره ۴، ۱۳۹۶ش. مقاله را از اینجا ببینید
- بررسی تأثیر قواعد اخلاقی - فقهی در تنظیم قانون مدنی و مصوبات شورای عالی شهرسازی و معماری، سید مجید هاشمی طغرالجدی، همایش علوم انسانی اسلامی، دوره ۴، ۱۳۹۶ش. مقاله را از اینجا ببینید
- روش تحقیق در تحقق شهرسازی اسلامی (برنامه‌ریزی شهری)، سید مصطفی حسنی و علی حجازیان و محمدحسین گلکار و عبدالله صادقی، همایش علوم انسانی اسلامی، دوره ۴، ۱۳۹۶ش. مقاله را از اینجا ببینید
- مدل استراتژیک عدالت اجتماعی و فضایی در شهر آرمانی اسلام، بهزاد عمران‌زاده، همایش علوم انسانی اسلامی، دوره ۴، ۱۳۹۶ش. مقاله را از اینجا ببینید
- کاربرد فقه در تحقق منظر شهری امن، ایمان قلندریان گل‌خطمی و مهدی حقیقت‌بین، فصلنامه شیعه‌شناسی، شماره ۵۵، پاییز ۱۳۹۵ش. مقاله را از اینجا ببینید
- تطبیق شاخص‌های شهرسازی اسلامی در فضای شهری (نمونه موردی: راسته بازار مظفریه شهر همدان)، هما حبیبیان، فصلنامه مطالعات محیطی هفت حصار، شماره ۱۱، بهار ۱۳۹۴ش. مقاله را از اینجا ببینید
- شناخت و تحلیل مسائل طراحی محیط معماری و شهرسازی از منظر اسلامی (در گستره قرآن و روایات)، عبدالحمید نقره‌کار و مهدی حمزه‌نژاد و صدیقه معین‌مهر، دوفصلنامه معماری و شهرسازی آرمانشهر، شماره ۱۳، پاییز و زمستان ۱۳۹۳ش. مقاله را از اینجا ببینید
- اصول طراحی خانه از منظر اسلامی و الگوهای کاربردی معاصر، حمزه نژاد مهدی و صدریان زهرا، فصلنامه پژوهش های معماری اسلامی، شماره ۴، دوره ۱، ۱۳۹۳ش. مقاله را از اینجا ببینید
- مقاله کنفرانس شهرسازی اسلامی در فقه اسلامی، حسن دهقانیان و هاشم عبدیان، دومین همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی، ۱۳۹۲ش. اطلاعات مقاله را از اینجا ببینید
- قاعده لاضرر و رعایت آن در اصول معماری و شهرسازی اسلامی، محمدکاظم سیفیان، فصلنامه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، شماره ۳، بهار ۱۳۷۷ش. مقاله را از اینجا ببینید
- قبله و شهرسازی اسلامی (راه‌های تازه برای تحقیق دربارهٔ شهرهای اسلامی)، مایکل ای. بونین، مترجم سید مصطفی نبوی، فصلنامه وقف میراث جاویدان، شماره ۱۳، بهار ۱۳۷۵ش. اطلاعات مقاله را از اینجا ببینید
عربی
- الإحكام الفقهية في عمارة المساكن، خليل حسن الزركاني، عراق، مجلة الجامعة العراقية، شماره ۴۹، جلد ۳، ۲۰۲۱م.
- جوانب من قواعد الفقه العمراني في تصميم المدن الإسلامية القديمة، محمد بن زغادي محمد، عراق، مجلة التراث العلمي العربي، شماره ۴۲، ۲۰۱۹م
- عمارة المدينة الإسلامية من خلال الأحاديث النبوية، محمد بن حمو، الجزایر، قرطاس للدراسات الحضارية والفكرية، شماره ۷، ۲۰۱۸م.
- دور الفقه في التنظيم العمراني للمدن الإسلامية، خالد محمد عزب، مغرب، الإسلام اليوم، شماره ۳۱، جلد ۳۰، ۲۰۱۵م.
- القواعد الفقهية لفقه العمران، آية الله أحمد مبلغي، عمان، أعمال ندوة تطور العلوم الفقهية - الفقه الحضاري وفقه العمران، ۲۰۱۰م.
- جوانب مجهولة من فقه العمران في الحضارة الإسلامية، خالد محمد عزب، عمان، أعمال ندوة تطور العلوم الفقهية - الفقه الحضاري وفقه العمران، ۲۰۱۰م.
- القسمة وأصول الأراضين للفقه العمراني، كمال الصادق عمران، عمان، أعمال ندوة تطور العلوم الفقهية - الفقه الحضاري وفقه العمران، ۲۰۱۰م.
- المصادر العلمية لفقه العمران، وهبة بن مصطفى الزحيلي، عمان، أعمال ندوة تطور العلوم الفقهية - الفقه الحضاري وفقه العمران، ۲۰۱۰م.
- فقه العمارة الإسلامية، عبدالمجيد معلومي، مراکش، أعمال الندوة العلمية الوطنية - الحق في السكن وتدبير مجال العقار، ۲۰۰۹م.
- فقه العمارة الإسلامية، خليل حسن الزركاني، امارات متحده عربی، آفاق الثقافة والتراث، شماره ۵۵، جلد ۱۴، ۲۰۰۶م.
- فقه العمران في الحضارة الاسلامية، خالد محمد عزب، مغرب، الإسلام اليوم، شماره ۲۲، جلد ۲۲، ۲۰۰۵م.
- عناية الفقه والقضاء الإسلامي بأحكام العمران والبنيان، يحيى حسن وزيري، کویت، الوعي الإسلامي، شماره ۴۵۹، سال ۴۰، ۲۰۰۴م. اطلاعات مقاله را از اینجا ببینید
پایان‌نامه‌ها
فارسی
- امکان سنجی اعمال مقررات افرازوتفکیک وعوارض ورود به محدوده شهردرخصوص اراضی وقفی، بی‌نام، کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بین‌المللی امام رضا علیه‌السلام، ۱۴۰۳ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- الزامات عمران شهری از دیدگاه فقه اسلامی، کارشناسی ارشد، فاطمه مجیدی، دانشگاه شهید مطهری، ۱۳۹۷ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- مبانی فقه العمران از منظر فقه مذاهب اسلامی، محمدمهدی سعیدی، کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، ۱۳۹۷ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- اصول و ضوابط شهرسازی و معماری از منظر قرآن و روایات، سیدحسین مجیدی درچه، کارشناسی ارشد، دانشگاه قرآن و حدیث، پردیس تهران، ۱۳۹۷ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- طراحی شهرک مسکونی در شهر قم بر مبنای احکام معماری و شهرسازی-فقه شیعه با تأکید بر الگوی معماری اسلامی-ایرانی، سمانه صمدی، کارشناسی ارشد، دانشکده مهندسی، دانشگاه زنجان، ۱۳۹۶ش. اطلاعات پایان‌نامه را از اینجا ببینید
- شهرسازی از دیدگاه قرآن و روایات، عطیه حسینی، کارشناسی، دانشگاه شاهرود، ۱۳۹۵ش.
- احکام فقهی مسکن و شهرسازی، محمد بدری، پایان‌نامه حوزوی سطح ۳، قم مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، معاونت آموزش حوزه‌های علمیه، ۱۳۹۳ش.
عربی
- التخطيط العمراني والتصرف في الأراضي: دراسة مقارنة، محمد رحال مكي كوكو، دکتری، سودان، جامعة أم درمان الاسلامية، كلية الشريعة والقانون، ۲۰۱۵م.
- عمارة البيوت وأحكامها في الاسلام: دراسة فقهية مقارنة، عبدالله بن مبارك بن سيف العبري، کارشناسی ارشد، جامعة آل البيت، كلية الدراسات الفقهية والقانونية، ۲۰۰۲م.
- أحكام العمران في الفقه الإسلامي: دراسة مقارنة، أحمد محمد سعيد السعدي، دکتری، سوریه، جامعة دمشق، كلية الشريعة، ۲۰۰۰م.
سایر منابع
- شهرسازی مبتنی بر مبانی اسلامی و ایرانی، یاداشت اینترنتی، شناسه خبر: ۱۰۰۷۰۰۷، خبرگزاری شبستان، ۱۳۹۹ش. از اینجا ببینید