مرور زمان (منابع مطالعاتی)
مرور زمان یا تقادمِ مسقِط از جمله مستنداتی است که ممکن است موجب ایجاد حق یا سقوط مجازات از شهروندان شود. اغلب کشورها، از جمله کشورهای اسلامی، به دلیل فواید این قاعده، در عمل آن را در قوانین کیفری و حقوقی خود گنجانده‌اند. در مسائل کیفری پرسش پیش روی فقه معاصر این است که آیا گذشت زمان می‌تواند ساقط کننده حق شکایت یا موجب به پایان رسیدن تعقیب یا دلیلی برای عدم اجرای مجازات یا تعزیر باشد؟ در مسائل حقوقی نیز فقه می‌پرسد که آیا با گذشت مدت زمان مشخصی، حق کسی اسقاط می‌شود؟ برعکس، آیا ممکن است مرور زمان باعث ایجاد حقی شود؟ مثلاً آیا می‌توان به فردی که مدتی زمین یا ملکی را در اختیار داشته است حق ملکیت اعطا کرد؟
فقیهان حنفی و حنبلی مرور زمان را با استحسان فقهی پذیرفته‌اند اما فقیهان شیعه مرور زمان را در بسیاری موارد مغایر موازین شرعی دانسته‌اند. برای مثال سید روح الله خمینی معتقد است که در جرائم تعزیری حاکم می‌تواند بنا بر مصلحت به مرور زمان استناد کند؛ اما مرور زمان در اجرای حدود، قصاص و دیات را نپذیرفته است.
کتاب
فارسی
- مرور زمان در سقوط مجازات، امیرعباس حامدی و فهیمه سیف‌علیان، تهران، اندیشه سبز نوین: اندیشه عصر ، ۱۴۰۰ش. فهرست کتاب.
- مرور زمان در جرایم حدی از منظر فقه اسلامی و حقوق ایران، احمد مختاری‌بنی، تهران، سنجش و دانش، ۱۳۹۹ش. فهرست کتاب.
- مرور زمان در فقه اسلام و حقوق جزای ایران، زهرا مورخی، مشهد، مینوفر، ۱۳۹۵ش. فهرست کتاب.
- مرور زمان در احکام کیفری از منظر فقه امامیه و عامه، کاوه ابراهیم‌پور تازه‌کند، قم، بخشایش، ۱۳۹۳ش. فهرست کتاب.
- مرور زمان (بررسی فقهی-حقوقی)، احمد دیلمی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی پژوهشکده فقه و حقوق، قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۴ش. فهرست کتاب
- اسلام و قانون مرور زمان، محسن شفائی، تهران، مرکز نشر کتاب، ۱۳۴۵ش.
- رس‍ال‍ه مرور زمان از لحاظ فقه اسلامی، عبدالصاحب ص‍ف‍ائ‍ی، بی‌جا، بی‌تا.
عربی
- التقادم في ضوء الفقهاء والتشريع وأحكام القضاء في ضوء آراء الفقهاء والتشريع وأحكام القضاء: سلسلة العدالة في القانون المدني، أشرف أحمد عبد الوهاب و إبراهيم سيد أحمد، دار العدالة للنشر والتوزيع، ۲۰۲۰م.
- موانع التقادم وانقطاع التقادم النزول عنه في ضوء آراء الفقهاء والتشريع وأحكام القضاء سلسلة العدالة في القانون المدني، أشرف أحمد عبد الوهاب و إبراهيم سيد أحمد، دار العدالة للنشر والتوزيع، ۲۰۲۰م.
- الموسوعة الشاملة في التقادم المدني والجنائي والإداري والشرعي، وجدي شفيق، حيدر جروب للنشر والتوزيع، ۲۰۱۴م.
- الحيازة والتقادم في الفقه الإسلامي؛ دراسة مقارنة بالقانون الوضعي، عبداللطيف بن عبد الرحمن، ۲۰۱۱م.
- الحق بين البقاء الدائم والسقوط بالتقادم دراسة مقارنة بين الفقة الإسلامى والقانون الوضعى، هشام زوين، مركز محمود للإصدارات القانونية، ۲۰۰۸م.
مقاله
فارسی
- مرور زمان از منظر فقه و حقوق، محمد اسحاق برهانی، دوفصلنامه فقه و قضا، شماره ۷، بهار و تابستان ۱۴۰۱ش. مقاله را اینجا ببینید.
- اعتبارسنجی قاعده مرور زمان در بیمه‌های مربوط به وسایل نقلیه (با بررسی فقهی)، سیامک جعفرزاده و جواد فرازمهر، فصلنامه پژوهشنامه بیمه، شماره ۱۳۸، تابستان ۱۳۹۹ش. مقاله را اینجا ببینید.
- نقش مرور زمان در ایجاد و تثبیت نهاد مالکیت (مطالعه تطبیقی حقوق اسلام، ایران و انگلستان)، علیرضا صدیقی و ابوالحسن مجتهد سلیمانی، فصلنامه پژوهش‌های حقوق تطبیقی، دوره بیست و چهارم - شماره ۱، بهار ۱۳۹۹ش. مقاله را اینجا ببینید.
- بررسی تطبیقی مرور زمان در فقه و حقوق کیفری ایران با رویکردی به نظرات امام خمینی(س)، اکبر رجبی و اعظم مهدویپور و محمد اسحاقی، فصلنامه پژوهشنامه متین، شماره ۷۹، تابستان ۱۳۹۷ش. مقاله را اینجا ببینید.
- مرور زمان و حق تقاص، علی اکبر ایزدی فرد و محمد محسنی دهکلانی و فاطمه بابانیا، فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، شماره ۳۳، پاییز ۱۳۹۲ش. مقاله را اینجا ببینید.
- جریان مرور زمان در مجازات های تعزیری، محمود عاشورخانی، فقه اهل‌بیت، شماره ۲۵، بهار ۱۳۸۰ش. مقاله را اینجا ببینید.
- قلمرو مرور زمان در فقه و حقوق اسلامی، مجتبی شریفی، فصلنامه حقوقی دادگستری، شماره ۲۸ و ۲۹، پاییز و زمستان ۱۳۷۸ش. مقاله را اینجا ببینید.
- بررسی مرور زمان در حقوق اسلام، عیسی کشوری، فصلنامه حقوقی دادگستری، شماره ۸، تابستان ۱۳۷۲ش. مقاله را اینجا ببینید.
- مرور زمان از لحاظ فقه اسلامی (۳)، عبدالصاحب صفا، جلوه، شماره ۹ و ۱۰، اسفند ۱۳۲۴ و فروردین ۱۳۲۵ش.
- مرور زمان از لحاظ فقه اسلامی (۱)، عبدالصاحب صفا، جلوه، شماره ۴، مهر ۱۳۲۴ش.
عربی
- سقوط الحق بالتقادم في الفقه الإسلامي والتشريع المغربي، عبدالله البدري، مجلة الباحث للدراسات القانونية والقضائية (مراکش)، شماره ۴۴، ۲۰۲۲م.
- أحكام تقادم دين نفقة الزوجة في الفقه الإسلامي والقانون الجزائري، عسالي عمر و رشيد مسعودي، مجلة الاجتهاد للدراسات القانونية والاقتصادية (الجزائر)، دوره ۱۰، شماره ۳، ۲۰۲۱م / ۱۴۴۳ق.
- أثر التقادم على الحقوق في الفقه الإسلامي والتشريع الفلسطيني، تيسير كامل إسماعيل إبراهيم، عفيف محمد حسين أبو كلوب، مجلة البحوث الإسلامية، سال۳، شماره ۱۵، ۲۰۱۷م/ ۱۴۳۸ق.
- عدم سقوط حق الملكية بمرور الزمن، المجلة العربية للفقه والقضاء (مصر)، عامر بورورو، شماره ۴۳، ۲۰۱۲م.
- باب الفتاوى في مرور الزمن، ديوان قاضي القضاة الأردن، هدي الإسلام (اردن)، دوره ۱، شماره ۱، ۱۹۵۶م / ۱۳۷۶ق.
پایان‌نامه
فارسی
- بررسی تطبیقی مرور زمان دعاوی مدنی در فقه اسلامی و نظام های حقوقی ایران و افغانستان، علی احمد حکیمی، کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۴۰۰ش.
- بررسی مرور زمان جرایم حدی از منظر مذاهب خمسه و حقوق ایران، احمد مختاری، کارشناسی ارشد، گروه فقه و اصول دانشگاه شهید مطهری، ۱۳۹۸ش.
- بررسی مبانی فقهی مرور زمان با رویکردی بر قوانین جزایی ایران، مرضیه غفارپور، کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندر انزلی، ۱۳۹۷ش.
- بررسی مرور زمان کیفری در فقه اسلام و قوانین موضوعه ایران، سیدسعید منافی، کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، ۱۳۹۷ش. پایان‌نامه را اینجا ببینید.
- مبانی فقهی و حقوقی مرور زمان (تحولات و چالش‌های آن)، محمدامین امیدبخش، کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه دامغان، ۱۳۹۶ش. پایان‌نامه را اینجا ببینید.
- بررسی فقهی و حقوقی مرور زمان کیفری در قانون مجازات اسلامی سال ۱۳۹۲، کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق، دانشگاه قم، ۱۳۹۴ش. پایان‌نامه را اینجا ببینید.
- بررسی تطبیقی مرور زمان در حقوق اسلام و ایران و مصر، اسماعیل یوشانی، کارشناسی ارشد، پردیس بین‌المللی ارس، دانشگاه تبریز، ۱۳۹۴ش. پایان‌نامه را اینجا ببینید.
- بررسی فقهی-حقوقی مرور زمان در حقوق کیفری ایران با تأکید بر قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، مرتضی واحدی‌پور دهرایی، کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه گیلان، ۱۳۹۲ش. پایان‌نامه را اینجا ببینید.
- بررسی فقهی مرور زمان در امور مدنی، امین ناصری، کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات، معارف اسلامی و ارشاد، انشگاه امام صادق علیه السلام، ۱۳۹۱ش. پایان‌نامه را اینجا ببینید.
عربی
- أثر التقادم في تملك العقار بوضع اليد في الفقه الاسلامي، ربا ياسين مسلم أبو حطب، کارشناسی ارشد، كلية الشريعة والقانون، الجامعة الإسلامية، غزة، ۲۰۱۹م / ۱۴۴۰ق.
- سقوط الدين والعين بالتقادم، دعيج بطحي ادحيلان المطيري، کارشناسی ارشد، المعهد الأعلى لأصول‌الدين، جامعة الزيتونة، تونس، ۱۹۹۶م / ۱۴۱۷ق.
- احكام التقادم في الشريعة الإسلامية: دراسة مقارنة، صلاح عودة أحمد حشيش، كلية الدراسات العليا، الجامعة الاردنية، الاردن، ۱۹۹۲م / ۱۴۱۲ق.
منابع دیگر
- معرفی کتاب «مرور زمان»، احمد دیلمی، فقه، سال سیزدهم، شماره ۲، تابستان ۱۳۸۵ش.