کاربر:Alikhani/صفحه تمرین۲: تفاوت میان نسخه‌ها
| خط ۷: | خط ۷: | ||
برای همزادسازی انسان فواید و زیان‌های متعددی ذکر شده است.<ref>موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ۱۴۲۳ق، ص۴۶.</ref> از جمله فواید آن می‌توان به امکان بارورسازی زنانی که تخمک ضعیف دارند، به وجود آوردن نسخه بدل‌ها به منظور استفاده از اعضای آن در هنگام بیماری و به وجود آوردن انسان‌های سالم برای جبران خطرهای ناشی از بیماری‌های ارثی<ref>مرتضوی، و مجتبی نوروزی، «بررسی ابعاد فقهی همزادسازی و بدل‌سازی انسانی»، ص۱۰۶-۱۰۷.</ref> و از جمله زیان‌های آن می‌توان به از بین رفتن تفاوت‌های موجود بین انسان‌ها و احتمال سوءاستفاده مجرمان از این روش اشاره کرد.<ref>موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ۱۴۲۳ق، ص۵۴-۶۳.</ref> | برای همزادسازی انسان فواید و زیان‌های متعددی ذکر شده است.<ref>موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ۱۴۲۳ق، ص۴۶.</ref> از جمله فواید آن می‌توان به امکان بارورسازی زنانی که تخمک ضعیف دارند، به وجود آوردن نسخه بدل‌ها به منظور استفاده از اعضای آن در هنگام بیماری و به وجود آوردن انسان‌های سالم برای جبران خطرهای ناشی از بیماری‌های ارثی<ref>مرتضوی، و مجتبی نوروزی، «بررسی ابعاد فقهی همزادسازی و بدل‌سازی انسانی»، ص۱۰۶-۱۰۷.</ref> و از جمله زیان‌های آن می‌توان به از بین رفتن تفاوت‌های موجود بین انسان‌ها و احتمال سوءاستفاده مجرمان از این روش اشاره کرد.<ref>موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ۱۴۲۳ق، ص۵۴-۶۳.</ref> | ||
=== پیشینه === | === پیشینه === | ||
نسخهٔ ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۷:۲۴
همزادسازی انسان؛
متفرقه
محمدی قائینی بر این نظر است که همزادسازی حتی در مورد همسر شخص نیز ممنوع است، چرا که در آیه شریفه تنها جماع و فرزندآوری از راه معمول آن جایز دانسته شده و موارد دیگر آن حرام معرفی شده است.[۱]
تبیین مسئله و جایگاه آن
همزادسازی انسان (عربی: الاستتئام البشری[۲]) که به آن تقسیم جنینی نیز گفته می‌شود، یکی از اقسام شبیه‌سازی انسان است[۳] که با استفاده از سلول جنسی انجام می‌گیرد.[۴] پس از لقاح اسپرم با تخمک، سلول جدیدی به وجود می‌آید. این سلول ابتدا به ۲، بعد به ۴، ۸، ۱۶ و در نهایت به ۳۲ سلول تقسیم می‌شود. با رسیدن تعداد سلول‌ها به عدد ۳۲، تقسیم‌بندی متوقف می‌گردد و هر یک از ۳۲ سلول، زمینه به وجود آمدن یکی از اعضای بدن را تا شکل‌گیری کامل انسان بر عهده می‌گیرد. با این حال اگر یکی از سلول‌های ۳۲گانه از بقیه سلول‌ها جدا، و در محیط مناسبی قرار گیرد، خود به تنهایی می‌تواند به ۳۲ سلول تقسیم شده، زمینه شکل‌گیری انسان کاملی را فراهم آورد.[۵] ازاین‌رو انسان‌هایی که از این ۳۲ سلول به وجود آیند، همانند انسان‌های دوقلو و همزاد خواهند بود که منشأ پیدایش آنها، سلول جنسی بوده است.[۶]
برای همزادسازی انسان فواید و زیان‌های متعددی ذکر شده است.[۷] از جمله فواید آن می‌توان به امکان بارورسازی زنانی که تخمک ضعیف دارند، به وجود آوردن نسخه بدل‌ها به منظور استفاده از اعضای آن در هنگام بیماری و به وجود آوردن انسان‌های سالم برای جبران خطرهای ناشی از بیماری‌های ارثی[۸] و از جمله زیان‌های آن می‌توان به از بین رفتن تفاوت‌های موجود بین انسان‌ها و احتمال سوءاستفاده مجرمان از این روش اشاره کرد.[۹]
پیشینه
برای نخستین‌بار در سال ۱۹۹۳م دانشمندانی در کانادا توانستند سلول‌های اولیه انسان را از یکدیگر جدا کرده و امکان همزادسازی را اثبات کنند.[۱۰] اگرچه این تحقیق برنده بهترین پژوهش جشنواره علمی در آن سال شد، اما نتیجه تحقیق آنان واکنش‌های اجتماعی و دینی را به‌همراه داشت.[۱۱] فقیهان شیعه در این مسئله دیدگاه‌های مختلفی، از جواز مطلق تا حرمت مطلق، ارائه داده‌اند.
دیدگاه فقیهان
موضع‌گیری فقهی درباره همزادسازی انسان اندک است و فقیهان کمتری دیدگاه خود را در این باره ارائه داده‌اند. با این حال به نظر می‌رسد فقهایی که شبیه‌سازی را جایز دانسته‌اند، با رعایت شرایط ذیل، همزادسازی کامل انسان را نیز جایز خواهند دانست؛ چنان‌که محمد محمدی قائینی با رعایت دو شرط اول، و حسن جواهری با رعایت دو شرط دوم، همزادسازی را جایز دانسته‌اند:
- به نطفه به وجود آمده، ضرری نرسد؛[۱۲]
- نطفه به وجود آمده از بین نرود؛[۱۳]
- به صورت بسیار گسترده انجام نگرفته، منجر به اختلال نظام نشود.[۱۴]
البته محمد مؤمن معتقد است، رعایت نکردن شرایط ذکر شده در دستیابی به انسانِ همزاد، مستلزم حرام دانستن اساسِ همزادسازی نیست؛ بلکه در این صورت باید گفت همزادسازی، عملی جایزی است که با مقدمات حرام انجام شده است و لازمه حرام بودن مقدمه، حرمتِ ذی‌المقدمه نیست.[۱۵]
صرف‌نظر از برخی مقدمات یا روش‌های حرام در همزادسازی (مانند لمس کردن یا نگاه کردن به بدن نامحرم[۱۶]) فقیهان شیعه در حکم شبیه‌سازی انسان اتفاق نظر ندارند و دیدگاه آنان از جواز تا حرمت مطلق در نوسان است.[۱۷] در شبیه‌سازی فرض‌های مختلفی قابل طرح است که در حکم فقهی اثرگذارند؛ مانند معلوم بودن صاحب سلول یا معلوم نبودن آن، گرفتن سلول از فرد زنده یا میت، و نیز وجود یا عدم وجود رابطه زوجیت بین صاحب سلول و تخمک یا صاحب رحم.[۱۸]
عبدالکریم موسوی اردبیلی و سید علی سیستانی این عمل را جایز می‌دانند[۱۹] و به‌گفتهٔ سید محمدصادق روحانی، دلیلی بر حرمت شبیه‌سازی انسان وجود ندارد.[۲۰] همچنین محمد مؤمن، محمدابراهیم جناتی و محمدعلی گرامی، اصل شبیه‌سازی را جایز و تنها برخی اقسام آن را حرام دانسته‌اند.[۲۱] سید محمدسعید حکیم نه‌تنها شبیه‌سازی انسان را جایز دانسته، بلکه آن را به‌کارگیری سنت خدا و روشی برای شناخت قدرت الهی می‌داند.[۲۲]
در مقابل، برخی فقیهان شبیه‌سازی انسان را به حکم اولی یا حکم ثانوی جایز ندانسته‌اند. سید ابوالقاسم خویی، میرزا جواد تبریزی و جعفر سبحانی شبیه‌سازی انسان را به حکم اولی حرام می‌دانند.[۲۳] مکارم شیرازی نیز معتقد است اگرچه این کار به‌عنوان اولی جایز است، اما با توجه به پیامدهای آن، به‌عنوان ثانوی جایز نیست.[۲۴] حسینعلی منتظری نیز معتقد است با توجه به پیامدهای نامعلوم شبیه‌سازی انسان، باید در چنین امری احتیاط کرد.[۲۵]
بررسی ادله حرمت شبیه‌سازی
بر اساس اصل اباحه، تمامی افعال و تصرفات انسان جایز است و تنها در صورتی حرام دانسته می‌شود که دلیلی بر حرمت آن وجود داشته باشد.[۲۶] بنابراین برای جایز دانستن همزادسازی و شبیه‌سازی لازم نیست دلیلی بر جواز آن اقامه شود، بلکه پاسخ دادن از ادله‌ای که بر حرمت آن اقامه شده، کافی است. ادله ذیل برخی به شبیه‌سازی و برخی به همزادسازی اختصاص دارد، چنان‌که بعضی دیگر مشترک بین آن دو است. در ادامه دلیل‌های مشترک، سپس دلیل‌های اختصاصی بررسی می‌شود.
حرمت تغییر در خلق خدا
همچنانکه شبیه‌سازی انسان، تصرف در خلقت خدا و حرام دانسته شده[۲۷] این احتمال مطرح شده، که همزادسازی انسان نیز به دلیل حرمت تغییر در خلقت خدا، حرام باشد. در توضیح این استدلال گفته شده، از آنجا که در آیه ۱۱۹ سوره نساء، تغییر در خلقُ الله، عملی شیطانی معرفی شده و از سوی دیگر شبیه‌سازی و همزادسازی از مصادیق تغییر در خلق خدا است، این عمل حرام است.[۲۸]
محمد مؤمن این استدلال را بسیار ضعیف دانسته، معتقد است با استناد به روایت‌های تفسیری[۲۹]، این آیه ناظر به تغییر دین خدا و ایجاد بدعت در دین است؛ اما آنچه در مراحل همزادسازی انسان رخ می‌دهد، همانند کاشتن بذر گیاهان و درختان، همگی به خواست و اراده خدا انجام می‌شود.[۳۰]
اختلال نظام
به باور جواد تبریزی و جعفر سبحانی، شبیه‌سازی انسان موجب اختلال در نظام می‌شود و به همین دلیل شبیه‌سازی به عنوان اولی حرام است.[۳۱] اگر چه در عبارات علما، این استدلال تنها درباره شبیه‌سازی مطرح شده است، اما به گفته قائینی، این استدلال در همزادسازی انسان نیز مطرح می‌شود.[۳۲] در توضیح این استدلال گفته شده همزادسازی انسان در نهایت مستلزم تعطیل شدن برخی احکام می‌شود؛ چرا که به دلیل شناخته نشدن افراد از یکدیگر، امکان اقامه حدود از بین می‌رود؛[۳۳] ازاین‌رو همزادسازی به هرج و مرج در جامعه می‌انجامد؛ چرا که ممکن است در شناختن مجرم‌ها اشتباه صورت گیرد یا مجرم‌ها هیچگاه شناخته نشوند.[۳۴]
در پاسخ به این استدلال گفته شده، این اشکال تنها در صورتی مطرح می‌شود که همزادسازی انسان به صورت گسترده انجام شود؛ ولی این استدلال بر حرمت همزادسازی در موارد اندک دلالت ندارد.[۳۵] برخی محققان نیز با اشکال صغروی به این استدلال بر این باورند که همزادسازی انسان به تطابق صد در صدی افراد نمی‌انجامد و به همین دلیل هیچگاه منجر به هرج و مرج نمی‌شود.[۳۶]
حرمت وارد کردن نطفه در رحم غیر همسر
ممکن است گفته شود روش همزادسازی تنها باید در مورد همسر شرعی انجام شود؛ چرا که طبق روایت علی بن سالم از امام صادق(ع)[۳۷] داخل کردن نطفه مرد (غیر از زنا) در رحم زن اجنبی، حرام است.[۳۸] به گفته محمد مؤمن این دلیل علاوه بر حرمت همزادسازی، در شبیه‌سازی انسان نیز مطرح است.[۳۹] محمد مؤمن در توضیح این استدلال به آیاتی مانند آیه ۳۱ سوره نور اشاره کرده است. بر اساس توضیح او در این آیه به حفظ شرمگاه زن، مگر از همسر خود، دستور داده شده است؛ زیرا مطابق این آیه زنان باید شرمگاه خود را از بهرهوری بیگانگان حفظ نمایند و حال آنکه قرار دادن سلول مرد بیگانه درون رحم و تخمک زن نامحرم، از مصادیق بارز بهرهوری بیگانگان است.[۴۰]
با این حال محمد مؤمن و حسن جواهری این استدلال را ضعیف برشمرده‌اند. حسن جواهری استدلال به روایت علی بن سالم را ناکافی دانسته معتقد است تعبیر «نطفه مرد» که در روایت ذکر شده، به «منی» اشاره دارد و شامل تخمکِ بارور شده نمی‌شود.[۴۱] محمد مؤمن نیز از استدلال به آیه چنین پاسخ داده که اولاً مفاد این آیه به بهرهوری جنسی اختصاص دارد و مواردی مانند پرورش سلول در رحم زن را شامل نمی‌شود؛ ثانیاً چنین استدلالی تنها بر حرمت همزادسازی انسان در رحم زن نامحرم دلالت دارد، اما موارد دیگر همزادسازی انسان، مانند بهرهوری از رحم همسر (همسری که تخمک از آنِ اوست یا همسر دیگر شخص) برای همزادسازی، بی‌اشکال است. بنابراین با چنین استدلالی نمی‌توان تمام همزادسازی‌ها را حرام دانست.[۴۲]
حرمت از بین بردن نطفه
از ادله‌ای که بر خصوص حرمت همزادسازی دلالت دارد، استدلال به روایت‌هایی (مانند صحیحه رفاعه[۴۳] و موثقه اسحاق بن عمار[۴۴]) است که بر اساس آنها، از بین بردن نطفه یا بیرون آوردن آن از رحم، حرام است. از آنجا که موفقیت عمل همزادسازی، قطعی نیست و این احتمال وجود دارد که همه سلول‌ها به سرانجام نرسند، حرمت آن اثبات می‌شود.[۴۵] محمد مؤمن این استدلال را در اثبات حرمت همزادسازی کافی ندانسته، معتقد است آنچه از این استدلال استفاده می‌شود، حرمت از بین بردن نطفه است، اما اگر در اثر پیشرفت علم، هیچیک از سلول‌ها از بین نرفت، دلیلی بر حرمت همزادسازی باقی نمی‌ماند.[۴۶]
اختلاط انساب
به گفته محمدی قائینی مهم‌ترین دلیل برای حرمت همزادسازی، اختلاط انساب است.[۴۷] زیرا اگر نطفه‌ها در رحم‌های مختلفی کشت شود و مبنای ما این باشد که صرف حمل برای مادر بودن کافی نیست، بلکه حمل منتسب به کسی است که نطفه از او گرفته شده، یا منتسب به کسی باشد که هم صاحب نطفه و هم صاحب رحم است، در این صورت مادر بودنِ کسی که نطفه از وی گرفته شده، تضییع می‌شود. همچنین در صورتی که همزادهای مختلف، مشابه هم باشند به طوری که تمییز دادن آنها از یکدیگر ممکن نباشد، نسب آنها قابل مشتبه خواهد شد.[۴۸]
نسب انسان شبیه‌سازی شده
یکی از از چالش‌های فقهی در موضوع شبیه‌سازی انسان وضعیتِ نَسَب است؛ زیرا مسائل فقهی متعددی مانند ارث، نفقه، محرمیت بر آن مترتّب می‌شود. فقیهان شیعه در این مسئله که مادرِ انسان شبیه‌سازی شده چه کسی است، اقوال مختلفی دارند. اگر سلول جداشده، در رحم همان زن صاحب نطفه قرار بگیرد، در این صورت بدون تردید، آن زن مادر انسانِ همزاد خواهد بود.[۴۹] اما در صورتی که سلول جداشده، در رحم همان زنِ صاحب نطفه قرار نگیرد، برخی فقیهان صاحب رحم و بعضی صاحب سلول را مادر انسانِ همزاد دانسته‌اند.[۵۰] سید علی سیستانی این مسئله را محل اشکال دانسته، معتقد است بنا بر احتیاط واجب در مسئله ارث باید مصالحه صورت گیرد، ولی در مسئله محرمیت هر دو زن محرم هستند، چرا که صاحب تخمک، همسرِ پدر بچه و صاحب رحم، مانند مادرِ او است.[۵۱]
صاحب رحم
سید ابوالقاسم خویی و سید محمد آصف محسنی با استناد به آیه ۲ سوره مجادله، صاحب رحم را مادر شرعی فرد شبیه‌سازی شده دانسته‌اند. به باور آنها از منسوب بودن تخمک به یک زن، نمی‌توان مادر شرعی را شناخت، بلکه مادر شرعی کودک، زنی است که نطفه در رحم او رشد می‌کند و فرزند را به دنیا می‌آورد.[۵۲] اما سید کاظم حائری با رد این استدلال معتقد است آیه ۲ سوره مجادله در مقام تعریف تعبدی مادر نیست؛ ازاین‌رو انسان‌هایی که از روش همزادسازی متولد می‌شوند، با افراد دوقلو یا چندقلویی که از راه طبیعی به دنیا می‌آیند، هیچ تفاوتی ندارند و مادر آنها، زنِ صاحب تخمک است، نه زنی که نطفه در رحم او رشد کند.[۵۳] محمد مؤمن نیز با نپذیرفتن عنوان مادری برای صاحب رحم، معتقد است، همانطور که نمی‌توان دستگاه‌هایی را که نطفه درون آنها رشد می‌کند، مادر انسانِ همزاد دانست، زنی را که تنها از رحم او برای پرورش نطفه استفاده می‌شود را نیز نمی‌توان مادرِ انسانِ همزاد خواند.[۵۴]
صاحب تخمک
به نظر امام خمینی، ملاک مادری به صاحب تخمک بودن است و آن زنی که تخمک از او گرفته شده، مادر حقیقی و شرعی انسانِ همزاد است.[۵۵] محمد فاضل لنکرانی،[۵۶] حسینعلی منتظری،[۵۷]، محمد مؤمن[۵۸] و سید علی خامنه‌ای[۵۹] از دیگر قائلان این قول هستند. به گفته محمد مؤمن حقیقت نطفه از صاحب اسپرم و صاحب تخمک به وجود می‌آید و قرار گرفتن آن در رحم زن دیگر، موجب از بین رفتن رابطه تکوینی آن نمی‌شود.[۶۰]
مادر رضاعی بودن صاحب رحم
برخی فقیهان معتقدند زنی که تخمک از آنِ او نیست و نطفه تنها در رحم او رشد کرده است، به منزله مادر رضاعی کودک به‌شمار می‌آید.[۶۱] در تبیین این دیدگاه گفته شده که آنچه موجب رضاع می‌شود، تأثیر شیر آن مادر در رشدِ گوشت، خون و استخوان کودک است؛ حال آنکه تأثیر مادری که رحمش محل رشد کودک بوده، قطعاً بیشتر از مادر رضاعی است.[۶۲] سید کاظم حائری در رد این استدلال معتقد است که تأثیر شیر مادر در رشد کودک، تنها ملاک برای رضاعی شدن مادر نیست و باید ملاک‌های تعبدی دیگری نیز لحاظ شود؛[۶۳] از جمله آنکه مطابق صحیحه یونس بن یعقوب، زنی که بدون به دنیا آوردن فرزند، شیر دارد و شیرش موجب رشد کودک شیرخواره شود، تأثیری در رضاع ندارد.[۶۴]
پانویس
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۲۸۷-۲۸۸.
- ↑ مرتضوی، و مجتبی نوروزی، «بررسی ابعاد فقهی همزادسازی و بدل‌سازی انسانی»، ص۱۰۶.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۸۲.
- ↑ ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ۱۴۰۲ق، ص۱۷۴.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۰.
- ↑ ناظم‌زاده قمی، جراحی پلاستیک و شبیه‌سازی انسان از نگاه فقه، ۱۴۰۲ق، ص۱۷۳.
- ↑ موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ۱۴۲۳ق، ص۴۶.
- ↑ مرتضوی، و مجتبی نوروزی، «بررسی ابعاد فقهی همزادسازی و بدل‌سازی انسانی»، ص۱۰۶-۱۰۷.
- ↑ موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ۱۴۲۳ق، ص۵۴-۶۳.
- ↑ جواهری، حسن، بحوث فی الفقه المعاصر، دار الذخائر، ج۲، ص۲۷۹؛ شریعتمداری، «بدل‌سازی انسان»، ص۱۱۸.
- ↑ شریعتمداری، «بدل‌سازی انسان»، ص۱۱۸-۱۲۰.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۲۸۱.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۸۵؛ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۲۸۱.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۸۵.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۸۰.
- ↑ حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ص۲۳؛ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۵.
- ↑ محقق داماد، «شبیه‌سازی انسان از منظر فقه و اخلاق»، ص۱۵.
- ↑ موسوی سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ص۴۴-۴۵.
- ↑ موسوی اردبیلی، «شبیه‌سازی انسان چه حکمی دارد؟»؛ سیستانی، «پرسش و پاسخ شبیه‌سازی»، سایت دفتر آیت‌الله سیستانی.
- ↑ روحانی، استفتائات، ج۲، ص۲۲۶.
- ↑ نگاه کنید به: مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۰-۸۰؛ جناتی، «گفت‌و‌گو با آیت‌الله جناتی»، ص۱۷؛ گرامی، استفتائات، ج۱، ص۲۹۱.
- ↑ حکیم، فقه الاستنساخ البشری و فتاوی الطبیة، ص۲۲.
- ↑ خویی و تبریزی، احکام شرعی بانوان، ص۳۵۹؛ تبریزی، صراط النجاة، ج۷، ص۲۳۰؛ سبحانی، استفتائات، ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ مکارم شیرازی، احکام غرب‌نشینان، ص۱۵۳.
- ↑ منتظری، پاسخ به پرسش‌های دینی، ص۴۲۷.
- ↑ تسخیری، «نگاهی به موضوع شبیه‌سازی انسان به کمک تکنولوژی جدید»، ص۶۰.
- ↑ سبحانی، استفتائات، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۱-۵۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: بحرانی، البرهان، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۱۷۵.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۲.
- ↑ تبریزی، صراط النجاة، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۲۳۰؛ سبحانی، استفتائات، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۲۸۸.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۲۸۹.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۶؛ جواهری، بحوث فی الفقه المعاصر، دار الذخائر، ج۲، ص۳۰۲.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۲۸۹.
- ↑ جواهری، «تقسیم جنینی و شبیه‌سازی»، ص۱۰۸؛ اسلامی، «شبیه‌سازی انسانی از دیدگاه شیعه؛ بررسی چهار دیدگاه»، ص۶۴؛ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۲۸۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۵۴۱.
- ↑ جواهری، «تقسیم سلولی و شبیه‌سازی»، ص۸۷.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۳.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۳-۵۴.
- ↑ جواهری، «تقسیم سلولی و شبیه‌سازی»، ص۸۸.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۵۴-۵۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۱۰۸.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۱۷۱.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۶-۳۸.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۸۷.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۳۰۱.
- ↑ محمدی قائینی، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة (المسائل الطبیة)، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۳۰۲.
- ↑ مرتضوی، و مجتبی نوروزی، «بررسی ابعاد فقهی همزادسازی و بدل‌سازی انسانی»، ص۱۱۳.
- ↑ معینی‌فر، و فریبا حاجیعلی، «نسب طفل شبیه‌سازی شده در نظام حقوقی اسلام»، ص۱۱۵.
- ↑ سیستانی، «پرسش و پاسخ؛ لقاح مصنوعی».
- ↑ خویی، مسائل و ردود، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۳۲۰؛ محسنی، الفقه و مسائل طبیه، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۳۹-۴۰.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۸۸.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۷۹ش، ص۹۹۰.
- ↑ فاضل لنکرانی، احکام پزشکی و بیماران، ۱۴۲۷ق، ص۹۶.
- ↑ منتظری، احکام پزشکی، ۱۳۸۵ش، ص۸۷.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۸۷.
- ↑ خامنه‌ای، احکام پزشکی، ۱۳۹۵ش، ص۳۳.
- ↑ مؤمن، «شبیه‌سازی»، ص۸۸.
- ↑ جناتی، «گفت‌و‌گو با آیت‌الله جناتی»، ص۲۱.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۴۱.
- ↑ حائری، «شبیه‌سازی انسان»، ص۴۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۵، ص۴۴۶.
منابع
- خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۷۹ش.
- خامنه‌ای، سید علی، احکام پزشکی، تهران، فقه روز، ۱۳۹۵ش.
- منتظری، حسینعلی، احکام پزشکی، تهران، نشر سایه، ۱۳۸۵ش.
- فاضل لنکرانی، محمد، احکام پزشکی و بیماران، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۴۲۷ق.