کاربر:Abbasi/صفحه تمرین۲: تفاوت میان نسخه‌ها
Hasanejraei (بحث | مشارکت‌ها) |
Hasanejraei (بحث | مشارکت‌ها) حذف بخش به دلیل غیرفقهی بودن ←سلاح هسته‌ای در حقوق بین‌الملل و اصل مصونیت غیرنظامیان (اصل تمایز) |
||
| خط ۵۷: | خط ۵۷: | ||
فرهاد شهابی با اشاره به بحث میزان ماندگاری فتوا، مفصلا از این تفاوت بحث کرده و دلایل حکم اولی بودن فتوای رهبری را ذکر کرده است.(ص۳۱۶-۳۱۸) | فرهاد شهابی با اشاره به بحث میزان ماندگاری فتوا، مفصلا از این تفاوت بحث کرده و دلایل حکم اولی بودن فتوای رهبری را ذکر کرده است.(ص۳۱۶-۳۱۸) | ||
=== مبانی فقهی کلامی و اخلاقی=== | === مبانی فقهی کلامی و اخلاقی=== | ||
نسخهٔ ۲۸ نوامبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۷:۵۰
فقه هسته‌ای (کتاب)
معرفی کتاب
کتاب فقه هسته‌ای، مجموعه مقالات و سخنرانی‌هایی است که به همت ابوالقاسم علیدوست تدوین و پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در سال ۱۳۹۷ شمسی آن را در ۴۰۰ صفحه چاپ کرده است. کتاب شامل متن دو پیام، دو سخنرانی و ۱۰ مقاله است. مجموع این موارد در همایش فقه هسته‌ای که در تاریخ(۱۳۹۲/۱۱/۳۰ و ۱۳۹۲/۱۲/۱) در شهر تهران و قم با همکاری سازمان انرژی اتمی و پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار گردید، ارائه شده است.
عمده مطالب مقالات بیان مستندات فقهی وحقوقی فتوای آیت الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران به تحریم تولید و کاربست سلاح‌های غیر متعارف از جمله سلاح هسته‌ای است. مستندات عبارتند از: آیات، روایات، حکم عقل و اتفاق نظر فقیهان. نظرات قدمای از فقها و متاخرین نیز بیان شده است. به مناسبت موضوع مباحث حقوقی و بین‌المللی مطرح و نیز از ویژگی‌های سلاح‌های اتمی سخن به میان آمده است. با توجه به پیشرفت علم و گسترش سلاح‌های کشتار جمعی از جمله سلاح هسته‌ای، این موضوع در فقه معاصر بررسی شده است. اینکه از لحاظ فقهی، امکان تولید و استفاده از این سلاح‌ها چه حکمی دارد، در سیاستگذاری کلی برای حکومت اسلامی اهمیت دارد.
کتاب حاضر به موضوعی جالب و مبتلا به پرداخته است. خوش خوانی و تقریبا بی غلطی از امتیازات کتاب است. نقدی که می‌توان به آن وارد دانست اشاره کم و کوتاه به حکم عقل در این موضوع است. البته ریشه این نقد به مبنای فقها در روش استنباط برمی‌گردد.
ساختار
کتاب از مقدمه و بخش پیام‌ها و سخنرانی‌ها و بخش مقالات تشکیل شده است.
مقدمه به محورهای همایش فقه هسته‌ای از جمله بیان نظر رهبری، بیان اسناد پشتیبان، تبارشناسی نظریه، مقارنۀ اقتضائات فتوا و اقتضائات تعهد و گزارش اجمالی از مقالات می‌پردازد.
بخش اول کتاب شامل پیام حضرات آیات جوادی آملی و سبحانی و همچنین متن سخنرانی آقایان رشاد (رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی) و صالحی (رئیس سازمان انرژی اتمی) می‌باشد.
بخش دوم و اصلی کتاب شامل ده مقاله از نویسندگان مختلف با محوریت بررسی حکم ممنوعیت تولید و انباشت و به‌کارگیری سلاح‌های کشتار جمعی از جمله سلاح هسته‌ای است.
مقاله‌ها و نویسندگان
عناوین مقاله‌ها و نویسندگان به ترتیب عبارتند از:
تولید و به کارگیری سلاح‌های کشتار جمعی از دیدگاه فقه اسلامی (محمدجواد فاضل لنکرانی)
فقه تولید، انباشت و به کارگیری سلاح‌های غیر متعارف با محوریت فقه امامیه (ابوالقاسم علیدوست)
سلاح‌های کشتار جمعی و مبانی فقهی حقوقی ممنوعیت استفاده از آنها (محمود حکمت‌نیا)
ممنوعیت مطلق کاربست سلاح هسته‌ای (ناصر قربان‌نیا)
مفهوم جنگ و اخلاق نظامی در اسلام شیعی (داوود فیرحی)
ممنوعیت استفاده از سلاح کشتار جمعی (سید سجاد ایزدهی)
بحثی فقهی درباره سلاح‌های هسته‌ای (ابوالحسن حسنی)
فتوای منع تولید و کاربرد سلاح‌های تخریب جمعی (فرهاد شهابی سیرجانی)
منع استفاده از تسلیحات کشتار جمعی از منظر فقه (حسین‌علی یزدانی) و
ممنوعیت تولید سلاح کشتار جمعی در فقه اسلامی؛ بررسی عدم بازدارندگی سلاح‌های هسته‌ای (علیرضا داوودی لیمونی و بهنام خسروی)
کلیات و مبانی
تعاریف و ویژگی‌ها
محمدجواد فاضل لنکرانی در بیان تعاریف سلاح‌های کشتارجمعی به چهار تعریف و ملاک اشاره می‌کند: ۱. سلاح‌های غیرمتعارف، ۲. سلاح‌هایی که افراد غیرنظامی مانند زنان و پیران و کودکان را از بین می‌برد، ۳. سلاح‌هایی که اثر تخریبی گسترده و گاه جبران‌ناپذیر بر نسل‌های آینده و محیط‌زیست می‌گذارد، ۴. سلاح‌هایی که قدرت تخریب زیادی دارد(ص۷۳). به‌گفته وی، سلاح‌های اتمی و شیمیایی و میکروبی همواره از مصادیق سلاح‌های کشتارجمعی است(ص۷۴). ابوالقاسم علیدوست نیز سلاح کشتارجمعی را جنگ‌افزاری تعریف کرده است که شمار زیادی از انسان‌ها را بدون تفکیک و به‌صورت مهارناشده از بین می‌برد و خسارت فراوانی به سازه‌های ساخت بشر یا محیط‌زیست وارد می‌کند(ص۱۰۵). اینگونه تعاریف در مقالات سید سجاد ایزدهی(ص۲۴۴-۲۴۵)، ابوالحسن حسنی(ص۲۸۳) و حسین‌علی یزدانی(ص۳۳۱-۳۳۲) نیز دیده می‌شود.
محمود حکمت‌نیا با اذعان به اینکه «سلاح کشتارجمعی» عنوان حقوقی نیست، خصوصیات مختلف آن را بررسی کرده؛ از جمله غیرمتعارف بودن سلاح، ایجاد خسارت فراوان، کشتار جمعی و قدرت تخریب بالا، هسته‌ای و بیولوژیکی و شیمیایی بودن سلاح‌ها، و ایجاد آلودگی رادیو اکتیو. وی همچنین به عنصر اراده کاربران، میزان تحقق نتیجه و تخریب بر اساس اراده آنان نیز توجه کرده است(ص۱۳۱-۱۳۶).
علیرضا داوودی و بهنام خسروی در مقاله خود با بیان نظریه کسانی که معتقد به بازدارندگی سلاح‌های هسته‌ای هستند و برآنند که باعث ایجاد امنیت کشورهای دارنده سلاح و در نتیجه تأمین امنیت دنیا می‌شود(ص۳۶۴)، در مقابل دلایلی نظریه‌پردازانی را بیان کرده‌اند که معتقدند سلاح هسته‌ای بازدارنده نبوده و امنیت دنیا را تهدید می‌کند: ۱. گسترش رقابت تسلیحاتی و تسری آن به تمام جهان، ۲. افزایش هزینه‌های اقتصادی، ۳. ظهور تروریسم هسته‌ای، ۴. دوگانگی داخلی و ترس از اشتباه در تصمیم‌گیری(ص۳۶۵-۳۶۸).
مصلحت اندیشی و تقیه در فتوا
بعضی از منتقدان، علت صدور فتوای حرمت تولید و کاربست این سلاح‌ها را اقتضای مصلحت یا تقیه می‌دانند.
ابوالقاسم علیدوست و فرهاد شهابی در مقالات خود در قالب بیان تفاوت حکم اولی و حکم مصلحت‌اندیشانه به این مطلب اشاره کرده‌اند.
علیدوست در رابطه با ماهیت شناسی حکم حرمت تولید و کاربست سلاح‌های غیر متعارف و دلیل صدور آن، پس از بیان تفاوت فتوی و حکم حکومتی، نظر رهبری را فتوا می‌داند که حکم ابدی الهی است و تابع هیچ مصلحت موقت و متغیری نیست. در عین حال این موضوع به حاکمیت و نظام مرتبط است و از اینرو مسئله‌ای شخصی نیست بنابراین حاکمیت و نظام باید از فتوا و حکم حکومتی رهبری تبعیت کنند و ماهیت این حکم تفاوتی در تبعیت ندارد.(ص۱۱۶-۱۱۸)
ایشان در جواب از شبهه تقیه‌انگاری می‌گوید: اولا تقیه حکمی عقلی و عقلایی است و مربوط به فقه امامیه نیست. ثانیا حکم تقیه‌ای مستندات قرآنی و روایی ندارد و الا حکم تقیه‌ای نخواهد بود در حالی که در این مسئله(سلاح‌های کشتار جمعی) آیات و روایات فراوانی وجود دارد. و ثالثا در مسئله امکان تقیه وجود ندارد.(ص۱۱۸-۱۲۱)
فرهاد شهابی با اشاره به بحث میزان ماندگاری فتوا، مفصلا از این تفاوت بحث کرده و دلایل حکم اولی بودن فتوای رهبری را ذکر کرده است.(ص۳۱۶-۳۱۸)
مبانی فقهی کلامی و اخلاقی
در لابلای مباحث کتاب از مبانی متعددی بحث شده است از جمله:
اصل رحمانیت، اصل توازن خلقت، اصل حق حیات و اصل تسخیر طبیعت از مبانی خلقت شناختی نظریه است.(ص۴۲-۴۳)
اصل کرامت ذاتی انسان، اصل حق حیات، اصل عبداللهی و خلافۀ الهی انسان از مبانی انسان شناختی است.(ص۵۵-۵۶)
اصالت صلح، اصالت فضیلت، اصالت تقدّم اخلاق بر احکام از مبانی اخلاقی است.(ص۵۲-۵۷)
استناد به آیات قرآن
به طور کلی دو دسته آیه وجود دارد. دسته اول بر جواز و دسته دوم بر حرمت این سلاح‌ها به آنها استدلال شده است. در مقالات کتاب به هر دو دسته اشاره و در دلالت یا عدم دلالت آنها بحث شده است.
آیات جواز
آیه ۶۰ سوره انفال: وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ... که بر وجوب آمادگی مسلمانان تا حد توان برای مقابله با دشمنان دلالت دارد. بعضی از اطلاق آیه جواز تولید و کاربست این نوع سلاح‌ها را استفاده کرده‌اند.(ص۷۸)
آیه ۷۱ سوره نساء: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَكُمْ... که اگر حذر در آیه را به معنای سلاح و یا آمادگی بدانیم، از اطلاق آیه جواز تولید و کاربست سلاح اتمی و... استفاده می‌شود.(ص۷۸-۸۰)
آیه ۵ سوره توبه: فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ. که از اطلاق آیه جواز هر نوع سلاح استفاده می‌شود.(ص۸۰)
آیه ۱۹۴سوره بقره: فَمَنِ اعْتَدَىٰ عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَىٰ عَلَيْكُمْ. بعضی تصور کردند مسلمانان برای مقابله به مثل مجازند چنین سلاح‌هایی را تهیه کنند.(ص۸۳)
آیه ۱۲۶ سوره نحل: وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ... این آیه متضمن جواز مقابله به مثل است.(ص۱۵۶)
آیات حرمت
بعضی از این آیات دلالت بر حرمت فساد و کشتن بی‌گناه می‌کند:
آیه ۲۰۵ سوره بقره: ...وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ. هر عملی که موجب فساد شود مبغوض خداوند است و این سلاح‌ها مسلما موجب فساد است.(ص۸۰)
آیه ۱۱ سوره بقره: وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ. فساد در زمین همواره نهی و تحریم شده است(ص۸۱)
آیه ۳۰ سوره بقره: ...قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا... روشن است که ممنوعیت فساد نزد ملائکه الهی نیز بوده است.(ص۸۱)
آیه ۲۷ سوره بقره: ...وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولَٰئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ. فساد نزد خداوند امری مبغوض است.(ص۸۲)
آیه ۳۲ سوره مائده: ...مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ... آیه دو سبب را برای قتل انسان به رسمیت شناخته است؛ آدم‌کشی و فساد در زمین. و سلاح هسته‌ای بدون قابلیت تفکیک، همه انسان‌ها را نابود می‌کند.(ص۱۸۲)
آیه ۳۳ سوره اسراء: ...فَلَا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ... بر اساس آیه اسراف در قتل نهی شده است و مسلما کاربست سلاح کشتار جمعی باعث اسراف در قتل است.(ص۲۸۳)
آیه ۶۸ سوره فرقان: ...وَلَا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ... قتل نابه‌حق اثر گریزناپذیر سلاح‌های کشتار جمعی است که از آن نهی شده است.(ص۲۸۴)
آیه ۱۶۴ سوره انعام: ...وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ... از این آیه ممنوعیت کشتار غیر مجرمان استفاده شده است و حتی بعضی برای حرمت تولید این سلاح‌ها از آن استفاده کرده‌اند.(ص۳۴۲)
بعضی از این آیات هم در موضوعات صلح، حرمت اعتدا، حرمت اسراف و نهی مقابله مثل از آن استفاده شده است:
آیه ۱۹۰ سوره بقره: ...وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ. نهی از اعتدا مطلق است و هر چه را که صدق اعتدا کند شامل می‌شود. و استفاده از این سلاح‌ها مصداق بارز اعتدا است.(ص۸۴-۸۵)
آیه ۲ سوره مائده: ...وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا... این آیه در شأن مشرکان حدیبیه نازل شده که مسلمانان را از حق مسلمشان منع کرده بودند. حال چگونه می‌توان تصور کرد اسلام دست مسلمانان را برای تولید و کاربست این سلاح‌ها باز گذاشته باشد.(ص۱۱۰)
آیه ۸ سوره مائده: ...وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَىٰ أَلَّا تَعْدِلُوا... مسلمانان از هر گونه ستم نهی شده‌اند.(ص۱۱۱)
آیات ۲۶ و ۲۷ سوره اسراء: ...وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ... از این دو آیه منع تولید سلاح‌های هسته‌ای به علت هدر رفت منابع استفاده می‌شود.(ص۱۱۱)
آیه ۶۱ سوره انفال: وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا... در بحث از اصالت صلح از این آیه استفاده شده اسن.(ص۲۱۲)
شرح استدلال به آیات
اکثر نویسندگان از آیات، حرمت کاربست را استفاده کرده‌اند. ابوالقاسم علیدوست و ابوالحسن حسنی حرمت تولید را هم استفاده کرده‌اند.
محمدجواد فاضل آیات را به دو دسته تقسیم می‌کند. دسته اول آیاتی است که می‌گوید مسلمانان باید با تقویت قدرت دفاعی خود باعث رعب دشمنان شوند. آیات ۶۰ انفال، ۷۱ نساء و ۵ توبه از این دسته هستند. ایشان پس از بررسی احتمالات، از آیات بر جواز تولید و به کارگیری سلاح کشتار جمعی استفاده می‌کند. دسته دوم آیاتی است که دلالت بر حرمت فساد می‌کند. آیات ۲۰۵، ۱۱، ۳۰ و۲۷ سوره بقره از این دسته هستند. ایشان با استناد به این آیات فساد را امری حرام و مبغوض می‌داند و در تعیین نسبت بین این دو دسته می‌گوید: دسته دوم نمی‌تواند دسته اول را تقیید بزند و در نتیجه مدعی است از این آیات حرمت تولید سلاح‌های کشتار جمعی استفاده نمی‌شود و اگر دسته دوم را مقید دسته اول بدانیم فقط بر حرمت به کارگیری که موجب فساد باشد دلالت می‌کند اما بر منع تهیه و ساخت دلالت ندارد. سپس آیه ۱۹۴ و ۱۹۰ بقره را مطرح می‌کند و نهایتا حرمت استفاده از سلاح کشتار جمعی را استفاده می‌کند.(ص۷۷-۸۵)
ابوالقاسم علیدوست ضمن اشاره به آیات متعدد، آیات ۱۹۰ و ۲۰۵ سوره بقره و آیات ۲ و ۸ سوره مائده را بر نهی از کاربست سلاح‌های کشتار جمعی کافی می‌داند. ایشان در ادامه از آیات ۲۶ و ۲۷ سوره اسراء نهی از تولید و انباشت این سلاح‌ها را استفاده می‌کند.(ص۱۰۹-۱۱۱)
محمود حکمت‌نیا آیات مقابله به مثل(۱۹۴ بقره) و معاقبه(۱۲۶ نحل) را بیان می‌کند و در رد استفاده جواز از این آیات استدلال می‌کند.(ص۱۵۴-۱۵۹)
ناصر قربان‌نیا آیات ۳۲ و ۸ مائده، ۱۹۰ و ۲۰۵ بقره را برای منع مطلق به کارگیری سلاح هسته‌ای بیان می‌کند.(ص۱۸۲-۱۸۴)
داوود فیرحی آیات قرآن در زمینه جنگ و صلح را به دو دسته تقسیم می‌کند. برخی دلالت بر جنگ به صورت اطلاق دارند و برخی مقید به شرط تهاجم و پیدایش فتنه هستند. در این قسمت از مفسران و صاحب نظران شیعه به تفصیل مطالب نقل شده است که دلالت بر اصالة صلح در قرآن می‌کند. فیرحی معتقد است امامت محور بودن شیعه، فهم آنان در برداشت از قرآن را با اهل سنت متفاوت کرده است.(۲۱۱-۲۱۴)
سیدسجاد ایزدهی ضمن اشاره به آیات ۳۲ مائده و ۲۰۵ بقره، حرمت استفاده سلاح‌های کشتار جمعی را اثبات می‌کند.
ابوالحسن حسنی دلالت آیه حرمت اسراف در قتل (۳۳ اسراء)، آیات حرمت قتل به ناحق ( ۳۲ مائده و ۶۹ فرقان) و آیه حرمت نابودی حرث و نسل (۲۰۵ بقره) را بر حرمت ساخت و کاربست این سلاح‌ها کافی می‌داند. ایشان آیات وجوب اعداد و جواز مقابله به مثل را بیان و تلاش می‌کند به آنها پاسخ دهد.(ص۲۸۳-۲۸۵)
آیات سعی بر فساد (بقره - ۲۰۵)، نفی زور (انعام- ۱۶۴) و نفی اعتدا (بقره- ۱۹۰) از جمله آیاتی است که حسین‌علی یزدانی برای عدم جواز استفاده به آن استدلال کرده است.(ص۳۴۱-۳۴۳)
استناد به روایات
سه دسته روایت از حیث سند و دلالت بررسی شده است:
۱) روایاتی که از تعرض به غیر جنگجویان(کودکان، زنان، سالخوردگان، مجانین و حیوانات) منع می‌کند. محمدجواد فاضل، ناصرقربان‌نیا، داوود فیرحی و حسین‌علی یزدانی به این روایات استناد کرده‌اند.(ص۸۵-۸۷ و ۱۸۵ و ۲۳۱ و۳۴۳)
۲) روایاتی که مربوط به خود جنگجویان است اما از بعضی روش‌ها(مانند آتش زدن) در کشتن نظامیان منع کرده است. محمدجواد فاضل از این روایات استفاده کرده است.(ص۸۷)
۳) روایاتی که بر ممنوعیت و حرمت استفاده از سم در بلاد کفر دلالت دارد. محمدجواد فاضل، ابوالقاسم علیدوست، ناصر قربان‌نیا، داوود فیرحی، سید سجاد ایزدهی و حسین‌علی یزدانی به این روایات اشاره کرده‌اند.(ص۸۷ و ۱۱۲ و ۱۸۶ و ۲۲۸ و ۲۶۷ و ۳۳۳)
در این بخش به سه نکته اساسی دیگر اشاره شده است:
۱) روایاتی که بر جواز سلاح‌های کشتار جمعی دلالت دارد. بعضی مانند صاحب جواهر از روایت حفص ابن غیاث که به روایات منجنیق معروف است، جواز القای سم و کشتن زنان و ... را استفاده کرده در حالیکه با روایات عدم جواز قابل جمع است و حمل بر صورت اضطرار می‌شود و استفاده اطلاق از آن نادرست است. محمدجواد فاضل، ناصر قربان‌نیا و حسین‌علی یزدانی به این روایات جواب داده‌اند.(ص۹۲-۹۷ و ۱۹۱-۱۹۴ و ۳۴۵-۳۴۹)
۲) قاعده یجوز کل ما یرجی به الفتح: که هیچ مبنای روایی ندارد علاوه بر این با مسلمات قرآنی و روایی در تعارض است اما در کلام بعضی از فقها مانند صاحب جواهر آمده است. محمدجواد فاضل، ابوالقاسم علیدوست و ناصر قربان‌نیا به این مطلب اشاره کرده‌اند.(ص۸۹ و ۱۱۳-۱۱۵ و ۱۹۵-۱۹۷)
۳) مقاصد شریعت: ابوالقاسم علیدوست در مطلب کوتاهی به این بحث مهم اشاره کرده است. ایشان می‌گوید: هدف ارسال رسل و انزال کتب و تشریع، اصلاح حال بندگان در ارتباط با خدا و در پیوند با یکدیگر است و این با تولید و کاربرد سلاح‌های کشتار جمعی منافات دارد.(ص ۱۱۳)
عقل و اجماع
در دلیل عقلی ضمن اثبات قبح عقلی ساخت و تولید و به کارگیری چنین سلاحی، به قاعده ملازمه حکم به حرمت شرعی این عمل شده است. (ص۷۶ و ۱۱۲ و ۱۸۱ و ۲۶۳-۲۶۵)
منظور از اجماع، اتفاق فقیهان در منع کاربست سم در جنگ است که از آن منع استفاده از سلاح کشتار جمعی هم قابل استفاده است. اگرچه اتفاق فقیهان در این مسأله به دلیل مدرکی بودن آن حجیت ندارد اما به عنوان مؤید قابل استناد است.(ص۱۱۲)