کاربر:Mkhaghanif/صفحه تمرین۲

ذبح صنعتی

طرح بحث

با توسعه گسترده جوامع انسانی و استفاده از فناوری و صنعتی شدن امور گوناگون زندگی، کشتارگاه‌ها نیز مکانیزه شدند تا دستیابی به مواد گوشتی سریع‌تر و آسان‌تر شود. این تغییر در روش کشتار زمینه ایجاد پرسش‌هایی درباره حلیت و حرمت گوشت‌های حاصل ذبح صنعتی شده است.

این بحث وابسته به حل چهار مسئله لزوم ذبح به دست انسان در مقابل ذبح با دستگاه، رعایت شرط آهنین بودن ابزار ذبح، تسمیه یا بردن نام خداوند در حال ذبح، و چگونگی رو به قبله بودن حیوان مذبوح است.

ذبح مستقیم به‌دست انسان شرط نیست

یکی از شروطی که به استناد آیات و روایات برای ذبح بیان‌شده انجام ذبح حیوان توسط انسان است. لذا ذبیحه زمانی حلال می‌شود که این ذبح توسط انسان صورت گیرد.

حال پرسش آن است که ذبح دستگاه می‌تواند ذبح انسان حساب شود؟ در این مسئله بعضی از فقها به طور کلی و بدون ورود به مصداق گفته‌اند اگر ذبح مستند به ذابح مسلمان نباشد حرام است. و در اینکه آیا ذبح با دستگاه مستند به انسان است یا دستگاه سخنی نگفته‌اند. در نقطه مقابل برخی دیگر به صراحت در ذبح با دستگاه بازگشت عمل ذبح را به انسان می‌دانند.

دلیل

دلیل این گروه از فقیهان آن است که برای استناد یک عمل به فاعل مختار، کافی است اختیار و اراده دیگری بین او و اراده‌اش واسطه نگردد، و کم و زیاد بودن فاصله زمانی میان کار ارادی و نتیجه در استناد به فاعل تأثیری ندارد. چنان که تصریح کرده‌اند که برای حلیت ذبیحه استناد ذبح به انسان کفایت می‌کند هرچند این استناد با واسطه دستگاه‌های صنعتی باشد. و خصوصیات و ویژگیهای آلت و وسیله ذبح مانند پیچیدگی یا سادگی آن مانع از انتساب فعل به انسان نمی‌گردد.

برخی اشکال کرده‌اند که اطلاقات ذبح، انصراف به صورتی دارد که ذبح با دخالت مستقیم دست انجام گیرد؛ زیرا در زمان صدور این ادله، روشی غیر از این نبوده است ولی هاشمی شاهرودی در پاسخ گفته است که کثرت یک مصداق مانند ذبح با دست، موجب انصراف اطلاقات لفظ ذبح و مانند آن نمی‌شود.

برخی دیگر نیز اشکال کرده‌اند که در ادله ذبح اطلاقی که شامل ذبح با دستگاه هم بشود وجود ندارد، غیر از اینکه احتمال دارد ذبح با دست خصوصیت داشته باشد. ولی در پاسخ گفته شده که وجهی برای تقیید ذبح با دخالت مستقیم دست نیست، به‌ویژه در روایاتی که موضوع حکم را عنوان «ذبح» یا «ذبیحه مسلمان» قرار داده است. بلکه در آیه «إلاّ ما ذکّیتم»-اگر به معنای «ذبحتم» باشد- اطلاق هم وجود دارد.

اشتراط استفاده از حدید در ذبح

از منظر بیشتر فقیهان شیعه ذبح باید به وسیله آهن باشد، مگر در حال ضرورت که به غیر آهن هم جایز است. هر چند برخی ذبح با استیل را در غیر ضرورت هم جایز دانسته‌اند. و برخی دیگر نیز صرفا معتقدند که ذبح باید با وسیله تیزی که بریدن با آن متعارف است انجام شود و لازم نیست الزاما از جنس آهن باشد. اغلب فقهای اهل سنت نیز آهن بودن را شرط نمی‌دانند و ذبح با انواع فلزات حتی جنس چوب و نی یا شیشه را جایز می‌دانند به شرط اینکه رگ‌ها را قطع کند و خون بریزد.

دلیل نفی اشتراط حدید

سید محمود هاشمی شاهرودی جزو کسانی است که حلیت ذبح را مشروط به ذبح با حدید نمی‌داند او مجموع روایات در این باب، را به چهار دسته تقسیم کرده‌ است: دسته‌ای از ذبح به غیر آهن مطلقاً نهی می‌کنند. برخی بر جواز ذبح به غیر آهن، مطلقاً دلالت دارد. دسته سوم روایاتی که بر جواز ذبح، به غیر آهن در صورتی که دسترسی به آن نداشته باشیم دلالت دارد دسته چهارم بر جواز ذبح به غیر از آهن در صورت اضطرار و ناچاری دلالت دارد.

بنا بر تحلیل این گروه از فقیهان منظور از «حدیده» در روایات، جنس آهن در برابر دیگر اجناس نیست، بلکه مقصود، قطعه تیزی است که قابلیت ذبح و بریدن سریع را داشته باشد، مانند چاقو، شمشیر و کارد، خواه از آهن باشد یا نه. معنای عرفی و لغوی «حدیده» نیز همین است، بلکه شاید نامیدن آهن به حدید، به خاطر سختی و تیزی آن باشد و اگر در روایات، تفصیلی در ابزار ذبح باشد، باید مقصود تفاوت بین «حدیده» به معنایی که ذکر شد، یا غیر آن باشد، نه آهن و غیر آهن.

از آن‌جا که معنای این روایات، اعتبار بریده شدن رگها و بیرون آمدن متعارف خون در تحقق ذبح است، باید گفت این که جواز ذبح با غیر حدیده مقید به صورت اضطرار و یا نیافتن چاقو شده است ناشی از این است که مبادا دو شرط (بریده شدن رگها و بیرون آمدن خون به حد متعارف) تحقق نیابد. زیرا ذبح با چیزهایی مانند عصا، چوب و نی و مانند اینها، در معرض چنین چیزی است. بنابر این تفصیل بین صورت دسترسی به آهن و غیر آن را نمی‌توان با این روایات اثبات کرد.

نفی شرط استقبال قبله در ذبح

درباره لزوم رو به قبله بودن حیوان هنگام ذبح سه قول در فقه اسلامی وجود دارد؛ کسانی که استقبال را واجب می‌دانند، کسانی که واجب نمی‌دانند یا دست‌کم خواباندن حیوان را لازم نمی‌دانند. الگو:منبع و کسانی که مستحب می‌دانند. که فتوای غالب فقهای اهل سنت است.

غالب فقهای شیعه با استناد به روایات استقبال را واجب می‌دانند ولی در چگونگی استقبال ذبیحه میان فقها اختلاف‌نظر است.

کیفیت تحقق استقبال

برخی از فقها استقبال تمام مقادیم(اندام جلویی) ذبیحه را لازم می‌دانند. و برخی دیگر استقبال مذبح(محل قطع رگ‌ها و جلو گردن) را کافی می‌دانند. و گروهی دیگر می‌گویند استقبال به هر صورت کفایت می‌کند، و فرقی نمی‌کند ذبیح را طرف راست بخوابانند یا چپ، اساساً حیوان را نخوابانند بلکه مقادیم و جلوی بدنش را در حال ایستاده رو به قبله نمایند. چرا عنوان «ذبح به سوی قبله» مطلق است و قیدی ندارد و این قیود را نفی می‌کند.

استناد این فقیهان، مقتضای عمومات قرآن کریم و روایات معصومین(ع)، است که نتیجه آن حلال بودن ذبیحه‌ای است که تمامی شرایط لازم، غیر از رو به قبله بودن در آن مراعات شده است. و از سوی دیگر با وجود ادله اجتهادی، کسی نمی‌تواند به استصحاب عدم تذکیه تمسک کند.

شرط تسمیه (ذکر نام خدا)

فقهای شیعه با استناد به صریح آیات قرآنی و روایات اهل بیت، آوردن نام خداوند را هنگام ذبح یا نحر شرط کرده‌اند و در صورت تعمد بر ترک آن به حرمت ذبیحه فتوا داده‌اند. فقهای اهل سنت نیز تسمیه را واجب می‌دانند به غیر از شافعیه که آن را مستحب می‌دانند.

زمان و شکل تسمیه

بنا بر نظر فقها زمان گفتن نام خدا، شروع فرآیند ذبح است. که در ذبح با دستگاه با زمان زدن دکمه‌ی دستگاه صورت می‌گیرد. اگر حیوان بسته شود تا پس از این ذبح گردد، و هنگام بستن، عملیات ذبح آغاز نشود، ذکر نام خدا هنگام بستن حیوان کفایت نمی‌کند. ولی اگر اوّل حیوان را آماده می‌کنند، آن گاه با زدن کلید، دستگاه را روشن می‌کنند، و یا کارگر مسئولِ روشن کردن دستگاه، فردی غیر از کسی است که حیوان را می‌بندد، ذابح همان کسی است که آخرین کار را بر عهده دارد، و هم‌او باید نام خدا را بر زبان آورد.

ذبح با دستگاه خودکار

اگر دستگاه روشن است و کارگران حیوان را می‌گیرند و به دستگاه می‌بندند، تابه طور خودکار عمل ذبح انجام پذیرد، ذابح کسی است که آخرین مرحله بستن حیوان به دست اوست و می‌توان عمل ذبح را به او نسبت داد. در این صورت ذکر نام خدا هنگام بستن هر حیوانی به دستگاه و یا قراردادن آن در محل ذبح کافی است، زیرا دراین هنگام است که ذبح آغاز می‌گردد و آیه شریفه «فَکلُوا مِمَّا ذُکرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَیهِ. ..» بر آن صدق می‌کند.

ذابح متعدد

ولی اگر آخرین بخش کار توسط چند نفر انجام می‌گیرد، بعضی احتیاط کرده و ادای تسمیه توسط همه ذابحان را اختیار نموده‌اند چنان‌که صاحب جواهر می‌گوید احوط و اقوی عدم کفایت است. زیرا در صورت نگفتن تسمیه توسط بعضی از ذابحان، شک در صحت تزکیه وجود داشته و اصالت عدم تذکیه جاری می‌شود.

ولی نظر دیگر تسمیه هر یک از ذابح‌ها را کافی می‌داند. زیرا به گفته هاشمی شاهرودی دلیل مطلق است و همین اطلاق مقتضی کفایت است چون با تسمیه یک نفر ذکر نام خدا مصداق می‌یابد. دلیل دیگر نیز آن است که تمامی این افراد، در انجام ذبح، همکاری دارند و هیچ یک بیگانه از ذبح شمرده نمی‌شوند و با گفتن یک نفر عنوان «ذکر نام خدا به هنگام ذبح» محقق می‌شود.

تسمیه توسط دستگاه‌های صوتی

در خصوص پخش نام خدا به وسیله ضبط صوت، دو نظر وجود دارد 1. تسمیه با زبان شرط نشده است بنابراین اگر ذابح حیوان را برای ذبح آماده نموده و برای مثال دستگاه ضبط صوتی را روشن نماید دستگاه نام خدا ببرد و حیوان را ذبح کند به نحوی که با این امر قصد حصول تسمیه بر ذبیحه نماید مانعی ندارد اما سزاوار است در این امر احتیاط شود.

دلیل

1.به هنگام ذبح صدور تسمیه با لفظ مدخلیت ندارد و تسمیه به هنگام ذبح محقق گردیده بازگشت مسئله در اینجا به خصوص تحقق عرفی تسمیه می‌باشد از این رو در این مقام لفظ خصوصیتی ندارد.

2. دستگاه ضبط صوت وسیله ای برای ذابح است چنانکه اگر کسی با ضبط صوت نسبت به دیگری مرتکب قذف شود عرفا قذف مستند به او خواهد بود و ادعای تعدد صحت استناد را منتفی نمی‌کند لذا می‌توان گفت ذابح به شرط تسمیه را رعایت کرده است. 2. نوشتن نام خدا، بر روی دستگاه، یا پخش آن به وسیله ضبط صوت، کافی نیست.

دلیل

1. ادله تزکیه و لزوم شرطیت ظهور در اتحاد ذابح و تسمیه گوینده دارند از همین جهت فقها تعدد ذابح و تسمیه گوینده را نپذیرفته‌اند.

2. توجه و قصد در تسمیه لازم است در حصول تسمیه معتبر که بدون قصد ذبح باشد شک وجود دارد و این مورد اصالت عدم تذکیه است.

5. تسمیه واحد و مذبوح متعدد

آیا هنگام راه اندازی دستگاه، می‌توان به یک بار ذکر نام خدا مثلا برای تمام مرغهای موجود روی نوار نقّاله بسنده کرد، یا باید ذکر نام خدا را تا پایان یافتن نوار و ذبح تمامی حیوانات تکرار نمود؟ در این مسئله میان دو صورت دفعی بودن ذبح وتدریجی بودن آن تفصیل وجود دارد

اقوال

1. مطلق بعضی به طور مطلق چه در فرض دفعی بودن و چه تدریجی بودن یک تسمیه را در مذبوح متعدد کافی می‌دانند و در اثبات نظر خود گفته‌اند راه‌اندازی دستگاه در نظر عرف، آغاز ذبح همه حیوانهایی است که در آن قرار دارند. اگر ذبح کننده به قصد ذبح همه حیوان‌های موجود در دستگاه، آن را روشن کند و نام خدا را به همین منظور بر زبان آورد، در واقع بر همه آنها نام خدا گفته شده است و مصداق «.. ممّا ذُکر اسم اللَّه علیه» و «ما اهلّ به للّه» قرار گرفته‌اند.

2. تفصیل 1. برخی از فقها در صورتی که ذبح یک جا باشد یک تسمیه برای همگی را کافی می‌دانند.

2. اگر دستگاه طوری باشد که حیوانات متعددی به تناوب و با فاصله و ترتیب ذبح بشوند دو نظر وجود دارد

1. بعضی قائل به عدم کفایت یک تسمیه شده‌اند.

2. بعضی در حالت ذبح تدریجی صدق عرفی بردن نام خدا بر ذبیحه یا قریب بودن ذبح‌ها را شرط کفایت یک تسمیه می‌دانند.

مسئله حیات

یکی از موارد قابل بررسی در ذبح صنعتی، بیهوش کردن حیوان قبل از ذبح است با توجه به اینکه ممکن است شک در حیات بعد از بیهوشی حیوان یا فاصله میان زمان بیهوشی و ذبح حیوان، با اصل لزوم استقرار حیات قبل از ذبح یا حرکت ذبیحه بعد از ذبح ،که یکی از شروط ذبح شرعی بنابر اختلاف نظر فقها ، منافات داشته باشد به همین دلیل به این مبحث می‌پردازیم.

طبق نظر فقها حیوانی که قبل از ذبح شوک داده شود ممکن است 3حالت داشته باشد 1. شوک الکتریکی داده شود و سپس قبل از مرگش با در نظر گرفتن احکام شرعی ذبح شود پس گوشتش حلال می‌باشد. 2. شوک الکتریکی داده شود ولی قبل از ذبح کشته شده باشد در اینصورت گوشتش حرام می‌باشد اگرچه ذبح نیز بشود. 3. اگر معلوم نشود که آیا حیوان توسط شوک الکتریکی مرده است یا نه به عبارتی شک در حیات حیوان قبل از ذبح شود بازگشت بحث به اختلاف نظر در مبحث شرط استقرار حیات در ذبیحه و علائم اثبات استقرار حیات است. اقوال 1. فقهایی هستند که استقرار حیات را شرط می‌دانند ادله 1. حیوانی که حیات مستقر ندارد به منزله میته بوده و ذبح آن صحیح نمی‌باشد، زیرا موضوع ذبح، حیوان زنده است.

2. مرگ حیوانی که حیات مستقر ندارد، مستند به ذبح نخواهد بود، زیرا به فرض عدم ذبح، مرگ آن حتمی است.

3. ادله ذبح از حیوانی که حیات مستقر ندارد، منصرف است و اطلاقات کتاب و سنت، اختصاص به صحت و درستی تذکیه حیوانی دارند که حیاتش مستقر می‌باشد.

البته در مفهوم استقرار حیات، از سوی فقهائی که آن را شرط دانسته‌اند، از حیث معنا و علایم آن، اختلاف نظر وجود دارد.

الف. برخی استقرار حیات را به معنای امکان زنده ماندن دست کم یک یا دو روز می‌دانند. ب. برخی دیگر، استقرار حیات را به معنای زدن پلک و حرکت پا و دم دانسته‌اند. ج. برخی از فقها علامت استقرار حیات را زنده ماندن دست کم نصف روز دانسته‌اند.

لذا در شک در حیات حیوان بعد از بیهوشی طبق نظر فقیه مد نظر در مسئله ی استقرار حیات می‌توان توجه کرد.

2. فقهایی که قائل به عدم اشتراط استقرار حیات قبل از ذبح شده‌اند.

ایشان داشتن اصل حیات را لازم دانسته‌اند و حرکت بعد از ذبح ولو مختصر را کاشف از چنین حیاتی می‌دانند. حتی بعضا حرکت مختصر ذبیحه را کافی می‌دانند ولو خونی خارج نشود. لذا اگر حیوانی که بیهوش شده ذبح شود و طبق این مبانی حیات ثابت شود حلال است. ادله 1. با ملاحظه نصوص و مطلقات قرآنی و روایی و دلالت واضح آنها بر اشتراط اصل حیات در ذبیحه، جای شکی باقی نمی‌ماند که استقرار حیات، شرط حلّیت ذبیحه نمی‌باشد.

2. اصل حرمت که بعضا مستمسک قائلین به اشتراط قرار گرفته است، در موارد وجود اصول لفظی و ظهور اطلاقات قرآنی و روایی، جریان نمی‌یابد و اساسا اگر در شرط بودن چیزی در ذبح شرعی شک شود، با اصل لفظی (اطلاق آیات و روایات) می‌توان آن را نفی نمود.

در بحث استقرار حیات میان فقهای اهل سنت بین لزوم استقرار حیات یا عدم لزوم و شیوه‌ی احراز آن اختلاف وجود دارد.

منابع

1. ادیبی مهر،محمد،بررسی مبانی لزوم استقرار حیات در ذبح با دستگاه های مدرن، فصلنامه فقه و مبانی حقوق، شماره ۳ و ۴ ، پایگاه اطلاع رسانی حوزه علمیه ، https://hawzah.net/fa/Default\hd'hi، ۱۳۸۹.
2. الزّحیلی، وهبة، الفقه الاسلامی و ادلّته، چاپ چهارم، دمشق، دارالفکر، ۱۴۱۸ ق.
3. اردبیلی (مقدس)، مولی احمد، مجمع الفائده و البرهان، چاپ اول، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۴ ق.
4. اصغری صحت، محمد حسین، روشهای مختلف کشتار گاو، پایان نامه دکتری، دانشکده دامپزشکی تهران.
5. الطباطبائي ، سید علی بن محمد، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل، دفتر انتشارات اسلامی،۱۴۱۲ق.
6. اصفهانی، سید ابوالحسن، وسیلة النجاة، قم، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى،۱۳۸۰.
7. بهرامی خوشکار،محمد- محمدی،محمد حسین، بررسی مباحث نوظهور در ذبح شرعی با ابزار جدید، فصلنامه علمی پژوهشی فقه و مبانی حقوق اسلامی، سال سوم شماره ۸ و ۹ تابستان و پاییز ۱۳۹۰.
8. ثاقبی، سید ابراهیم، زنجیره کشتار گاو در کشتارگاه جدید تهران، پایان نامه دکتری، دانشکده دامپزشکی تهران.
9. جزائرى شوشترى مروج ،سید محمد جعفر،منتهى الدراية في توضيح الكفاية ،انتشارات دار الكتاب جزايرى،۱۴۱۵ق.
10. حسینی خامنه ای ،سید علی، منتخب الاحکام، بقیه العتره،۱۳۹۳.
11. حسینی خامنه ای،استفتائات صید، ذبح و شکار حیوانات ، KHAMENEI.IR.
12. حرعاملی،محمد بن حسن،الوسائل الشيعه الی تحصیل مسائل الشریعه،بیروت،دارالاحیاء التراث العربی.
13. حلّی (محقق)، جعفر، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ اول، نجف، مطبعة الآداب، ۱۳۸۹ ق.
14. حلی(علامه) ،حسن بن یوسف، قواعد الاحکام، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه موسسه نشر اسلامی ،۱۴۱۳ ق.
15. جامع المسائل، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی، http://makarem.ir/ahkam/en/home/index
16. رحمانی،محمد،پژوهشی تطبیقی در احکام فقهی ذبح،تهران،مرکز مطالعات جهاد سازندگی،۱۳۷۷.
17. رسولی، محمد رضا، مقایسه بهداشتی کشتارگاه قدیم و جدید بندر امام خمینی، پایان نامه دکتری، دانشکده دامپزشکی تهران.
18. سایت نمایندگی ولی فقیه در دامپزشکی زنجان.
19. سایت رسمی دفتر آیت الله سید علی سیستانی https://www.sistani.org/static/i/gray-header-persian1407859979.jpg
20. شيخ طوسى، ابوجعفر محمد بن حسن ،التهذیب الاحکام فی شرح المقنعه،تهران دارالکتب الاسلامیه،۱۳۶۵.
21. شیخ طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن ،تهذیب الأحکام،تهران،دارالکتب الاسلامیه،۱۳۶۵.
22. شيخ طوسى، ابوجعفر محمد بن حسن ،نهايه فی مجرد الفقه و الفتاوی، چاپ اول،بیروت،دارالکتاب،۱۳۹۰ق.
23. شيخ طوسى، ابوجعفر محمد بن حسن ، مبسوط.فی فقه الامامیه،تهران،مکتبه مرتضویه.
24. صافی گلپایگانی ،لطف الله ،استفتائات، قم، موسسه انتشارات حضرت معصومه سلام الله عليها،۱۳۸۰.
25. شهید ثانی، زین الدین عاملی، الروضة البهیّة فی شرح اللمعة الدمشقیّة، چاپ اول، تعلیق سید محمد کلانتر، بیروت، دارالعلم الاسلامی، ۱۳۸۸ق.
26. شهید ثانی، زین الدین عاملی، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، چاپ اول، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، ۱۴۱۷ ق.
27. عبیری،عبدالحمید،الصیدوالذباحه فی الشریعه الاسلامیه،چاپ اول،بغداد،دارلرساله (بی تا).
28. عیّاشی ،محمدبن مسعود،با تصحیح سید هاشم رسول محلاتى ،تفسیر عیّاشی ، تهران، مكتبه الاسلامیه: ۱۳۸۲.
29. عاشور،احمد عیسی، فقه آسان در مذهب امام شافعی،احسان،۱۳۹۳ ش.
30. فضل الله،سید محمد حسین ،الصید و الذباحه،بیروت،چاپ اول،دارالملاک،۹۱۴۱ه ق.
31. فاضل لنکرانی،محمد،جامع المسائل،قم،امیر،۱۳۸۳.
32. کلینی رازی، شیخ محمد، الفروع من الکافی، قم، مؤسسة دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ق.
33. کاظمی خراسانی، محمدعلی ،قم،فوائدالاصول مؤسسة النشر الإسلامي،۱۳۷۶ ش
34. مروارید،علی اصغر،سلسله الينابيع الفقهيه چاپ اول،(بی جا بی نا)، ۱۴۱۰ ق.
35. اردبیلى ،مولی احمد،مجمع الفائده و البرهان ،چاپ اول،قم،موسسه نشر اسلامیف۱۴۱۴ق.
36. مجلسی، شیخ محمد باقر، بحارالانوار، چاپ اول، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۵ ش.
37. مكارم شيرازى ،ناصر،استفتاءات جديد مکارم شیرازی ،قم،مدرسه الامام على بن ابى طالب( ع)، ۱۴۲۷ ه. ق‌
38. موسوی خمینی، سیدروح الله،تحریرالوسیله، ترجمه های موسسه و جامعه مدرسین ، نشرالکترونیک موسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی ره.
39. معین، محمد، فرهنگ معین، چاپ دهم، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۵ ش.
40. موسوی خوئی، سید ابوالقاسم، منهاج الصالحین، چاپ پنجم، قم المطبعة العلمیة، ۱۳۹۵ ق.
41. وحید خراسانی،حسین، سایت رسمی آیت الله وحید خراسانی http://media.wahidkhorasani.com/Data/Images/4/1bbb5b9d-006a-4efc-8da6-7f1544f3dd03.jpg
42. نجفی، شیخ محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، چاپ هفتم، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۹۸۱ ق.
43. هاشمی خمینی، محمدحسن بنی ، اصولی، احسان، توضيح المسائل مراجع، مطابق با فتاواي دوازده نفر از مراجع معظم تقليد، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،۱۳۹۲.
44. هاشمی شاهرودی، سید محمود، ذبح با دستگاههای جدید و پیشرفته ، قم، فصلنامه فقه اهل بيت،از صفحه ۳۷ تا ۹۹ ،شماره ۱، بهار ۱۳۷۴ .