کاربر:Mkhaghanif/صفحه تمرین۲

ذبح صنعتی

طرح بحث

با توجه به توسعه گسترده جوامع انسانی و سیر به سوی فناوری و صنعتی شدن، ابزار و ماشین آلات صنعتی جهت مکانیزه شدن کشتارگاه ها در راستای دستیابی سریع و آسان به مواد گوشتی ابداع گردیده است یکی از حساس‌ترین مسائل در این راستا مسئله انطباق روش های مدرن ذبح صنعتی با موازین شرعی ذبح می باشد . در این تحقیق اقوال فقها پیرامون مباحثی از ذبح شرعی که در ذبح صنعتی جای بحث و بررسی دارد مطرح می شود . تطبیق شرایط و شروط ذبح شرعی بر ذبح با دستگاههای صنعتی

شرط لزوم ذبح توسط انسان

یکی از شروطی که به استناد آیات و روایات برای ذبح بیان‌شده انجام ذبح حیوان توسط انسان است. لذا ذبیحه زمانی حلال می‌شود که این ذبح توسط انسان صورت گیرد.

حال پرسش آن است که ذبح دستگاه می‌تواند ذبح انسان حساب شود؟

1. در این مسئله بعضی از فقها در پاسخ به این سوال به طور کلی بدون ورود در مصداق گفته‌اند اگر ذبح مستند به ذابح مسلمان نباشد حرام است. و در اینکه آیا ذبح با دستگاه مستند به انسان است یا دستگاه سخنی نگفته‌اند.
2. بعضا به طور مصداقی به سوال پاسخ داده در ذبح با دستگاه بازگشت عمل ذبح را به انسان می‌دانند.

ادله

1. در استناد یک عمل به فاعل مختار، کافی است میان او و اراده‌اش، اختیار و اراده دیگری واسطه نگردد کم و زیاد بودن فاصله زمانی میان کار ارادی و نتیجه در استناد به فاعل تأثیری ندارد.
2. استناد ذبح به انسان در حلیت ذبیحه کفایت می‌کند و لو این استناد با واسطه ی دستگاه‌های صنعتی باشد.
3. خصوصیات و ویژگیهای آلت و وسیله ذبح مانند پیچیدگی یا سادگی آن مانع از انتساب فعل به انسان نمی‌گردد.

اشکال اول: اطلاقات ذبح، انصراف دارد به صورتی که ذبح، با دخالت مستقیم دست انجام گیرد؛ زیرا در زمان صدور این ادله، روشی غیر از این نبوده است جواب: کثرت یک مصداق مانند ذبح با دست، موجب انصراف اطلاقات لفظ ذبح و مانند آن نمی‌شود.

اشکال دوم: اطلاقی در ادله ذبح وجود ندارد تا شامل ذبح توسط دستگاه شود ضمن اینکه احتمال خصوصیت ذبح با دست هم می‌باشد جواب: وجهی برای تقیید ذبح با دخالت مستقیم دست نیست، بویژه در روایاتی که موضوع حکم را عنوان «ذبح» یا «ذبیحه مسلمان» قرار داده است. بلکه در آیه «إلاّ ما ذکّیتم» ـ اگر به معنای «ذبحتم» باشد ـ اطلاق وجود دارد.

اشتراط استفاده از حدید در ذبح

در تیغه دستگاه ذبح بعضا از آهن ، استیل و یا از فلزات دیگر استفاده می‌شود لذا لازم است جنس ابزار ذبح از منظر فقها بررسی گردد.

اقوال در جنس تیغه ابزار ذبح

1. شرط است ذبح به وسیله آهن باشد مگر در حال ضرورت که به غیر آهن هم جایز است.
2. ذبح با استیل در غیر ضرورت هم جایز است.
3. ذبح باید با وسیله تیزی که بریدن با آن متعارف است انجام شود و لازم نیست الزاما از جنس آهن باشد.
4. اغلب فقهای اهل سنت آهن بودن را شرط نمی‌دانند و ذبح با انواع فلزات حتی جنس چوب و نی یا شیشه را جایز می‌دانند به شرط اینکه رگ‌ها را قطع کند و خون بریزد.

برخی در اشتراط آهنی بودن آلت ذبح ادعای اجماع کرده‌اند. که این اجماع را مدرکی دانسته و رد کرده‌اند.

سید محمود هاشمی شاهرودی مجموع روایات در این باب، را به چهار دسته تقسیم کرده‌اند: دسته‌ای از ذبح به غیر آهن مطلقاً نهی می‌کنند. برخی بر جواز ذبح به غیر آهن، مطلقاً دلالت دارد. دسته سوم روایاتی که بر جواز ذبح، به غیر آهن در صورتی که دسترسی به آن نداشته باشیم دلالت دارد دسته چهارم بر جواز ذبح به غیر از آهن در صورت اضطرار و ناچاری دلالت دارد.

در مقابل عقیده مشهور، بر شرط بودن جنس آهن در ابزار ذبح،دو دلیل گفته شده:

1. منظور از «حدیده» در روایات، جنس آهن در برابر دیگر اجناس نیست بلکه مقصود، قطعه تیزی است که قابلیت ذبح و بریدن سریع را داشته باشد، مانند چاقو، شمشیر و کارد، خواه از آهن باشد یا نه. معنای عرفی و لغوی «حدیده» نیز همین است، بلکه شاید نامیدن آهن به حدید، به خاطر سختی و تیزی آن باشد و اگر در روایات، تفصیلی در ابزار ذبح باشد، باید مقصود تفاوت بین «حدیده» به معنایی که ذکر شد، یا غیر آن باشد، نه آهن و غیر آهن.
2. تفصیل بین صورت دسترسی به آهن و غیر آن را نمی‌توان با این روایات اثبات کرد؛ زیرا معنای این روایات، اعتبار بریده شدن رگها و بیرون آمدن متعارف خون در تحقق ذبح است. مقید بودن ذبح به غیر از «حدیده» به صورت اضطرار و یا نیافتن چاقو، برای این است که مبادا دو شرط (بریده شدن رگها و بیرون آمدن خون به حد متعارف) تحقق نیابد. زیرا ذبح با چیزهایی مانند عصا، چوب و نی و مانند اینها، در معرض چنین چیزی است.

شرط استقبال قبله در ذبح

از آنجا که در دستگاه‌ها روش‌های متفاوتی برای انجام ذبح وجود دارد بنابراین اقوال فقها در شرط استقبال را بیان میکنیم.

1. قول اول : استقبال واجب است.

غالب فقهای شیعه با استناد به روایات استقبال را واجب می‌دانند ولی در چگونگی استقبال ذبیحه میان فقها اختلاف‌نظر است.

کیفیت تحقق استقبال

1. برخی از فقها استقبال تمام مقادیم( اندام جلویی) ذبیحه را لازم می‌دانند.
2. برخی از فقها استقبال مذبح( محل قطع رگ‌ها و جلو گردن) را کافی می‌دانند.
3. بعض دیگر می‌گویند که استقبال به هر صورت کفایت می‌کند و فرقی نمی‌کند ذبیح را طرف راست بخوابانید یا چپ چنان‌که صورت اخیر رواج دارد یا اساساً حیوان را نخوابانند بلکه مقادیم و جلوی بدنش را در حال ایستاده رو به قبله نمایند. چراکه اطلاق «ذبح به سوی قبله» نفی کننده این امور است.

1. قول دوم : استقبال واجب نیست به فرض این که استقبال جلو بدن حیوان لازم باشد بدون شک خواباندن را نمی توان شرط دانست.

ادله

• مقتضای عمومات قرآن کریم و روایات معصومین (ع)، حلال بودن ذبیحه ای است که تمامی شرایط لازم، غیر از رو به قبله بودن در آن مراعات شده است.
• با وجود ادله اجتهادی، جای تمسک به استصحاب(استصحاب عدم تذکیه) نیست.

1. قول سوم:استقبال مستحب است

فقهای اهل سنت در اصل وجوب استقبال قبله در ذبیحه با فقهای امامیه اختلاف نظر داشته و آن را مستحب می‌دانند.

شرط تسمیه (ذکر نام خدا)

اقوال 1. فقهای شیعه با استناد به صریح آیات قرآنی و روایات اهل بیت ،آوردن نام خداوند را هنگام ذبح یا نحر شرط کرده اند و در صورت تعمد بر ترک آن به حرمت ذبیحه فتوا داده اند. 2. فقهای اهل سنت نیز تسمیه را واجب میدانند به غیر از شافعیه که آن را مستحب میدانند. کیفیت تسمیه در ذبح صنعتی 1. زمان و شکل تسمیه طبق نظر فقها گفتن نام خدا هنگام شروع فرآیند ذبح یعنی زمان زدن دکمه ی دستگاه صورت میگیرد. اگر حیوان بسته شود تا پس از این ذبح گردد، وهنگام بستن، عملیات ذبح آغاز نشود، ذکر نام خدا هنگام بستن حیوان کفایت نمی کند. ولی اگر، اوّل حیوان را آماده می کنند، آن گاه با زدن کلید، دستگاه را روشن می کنند، و یا کارگر مسئولِ روشن کردن دستگاه، فردی غیر از کسی است که حیوان را می بندد کسی که آخرین کار را بر عهده دارد ذابح به شمار می آید و باید نام خدا را بر زبان آورد. 2. ذبح با دستگاه خودکار اگر دستگاه روشن است و کارگران حیوان را می گیرند و به دستگاه می بندند، تابه طور خودکار عمل ذبح انجام پذیرد، ذابح کسی است که آخرین مرحله بستن حیوان به دست اوست و می توان عمل ذبح را به او نسبت داد. در این صورت ذکر نام خدا هنگام بستن هر حیوانی به دستگاه و یا قراردادن آن در محل ذبح کافی است، زیرا دراین هنگام است که ذبح آغاز می گردد و آیه شریفه «فَکلُوا مِمَّا ذُکرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَیهِ. ..» بر آن صدق می کند. 3. ذابح متعدد اگر آخرین بخش کار توسط چند نفر انجام می گیرد، در اجزا به تسمیه یکی از دو ذابح مسلمان در یک ذبح چند نظر وجود دارد 1. بعضی احتیاط و ادای تسمیه توسط همه ذابحان را اختیار نموده اند در این خصوص صاحب جواهر می فرماید احوط و اقوی عدم کفایت است دلیل 1. در صورت نگفتن تسمیه توسط بعضی از ذابحان شک در صحت تزکیه وجود داشته و اصالت عدم تذکیه جریان یافته و احتیاط ضروری خواهد بود 2. تسمیه ی توسط یکی از ذابح ها را کافی است. ادله 1. اطلاق دلیل مقتضی کفایت است لذا با تسمیه یک نفر ذکر نام خدا مصداق می یابد و مانعی از جواز اکتفا به آن به نظر نمی رسد 2. تمامی این افراد، در انجام ذبح، همکاری دارند و هیچ یک بیگانه از ذبح شمرده نمی شوند و با گفتن یک نفر عنوان «ذکر نام خدا به هنگام ذبح» محقق می شود. 4. تسمیه توسط ضبط صوت در خصوص پخش نام خدا به وسیله ضبط صوت، 2 نظر وجود دارد 1. تسمیه با زبان شرط نشده است بنابراین اگر ذابح حیوان را برای ذبح آماده نموده و برای مثال دستگاه ضبط صوتی را روشن نماید دستگاه نام خدا ببرد و حیوان را ذبح کند به نحوی که با این امر قصد حصول تسمیه بر ذبیحه نماید مانعی ندارد اما سزاوار است در این امر احتیاط شود. دلیل 1.به هنگام ذبح صدور تسمیه با لفظ مدخلیت ندارد و تسمیه به هنگام ذبح محقق گردیده بازگشت مسئله در اینجا به خصوص تحقق عرفی تسمیه می باشد از این رو در این مقام لفظ خصوصیتی ندارد. 2. دستگاه ضبط صوت وسیله ای برای ذابح است چنانکه اگر کسی با ضبط صوت نسبت به دیگری مرتکب قذف شود عرفا قذف مستند به او خواهد بود و ادعای تعدد صحت استناد را منتفی نمی کند لذا می توان گفت ذابح به شرط تسمیه را رعایت کرده است 2. نوشتن نام خدا، بر روی دستگاه، یا پخش آن به وسیله ضبط صوت، کافی نیست. دلیل 1. ادله تزکیه و لزوم شرطیت ظهور در اتحاد ذابح و تسمیه گوینده دارند از همین جهت فقها تعدد ذابح و تسمیه گوینده را نپذیرفته‌اند. 2. توجه و قصد در تسمیه لازم است در حصول تسمیه معتبر که بدون قصد ذبح باشد شک وجود دارد و این مورد اصالت عدم تذکیه است . 5. تسمیه واحد و مذبوح متعدد آیا هنگام راه اندازی دستگاه، می توان به یک بار ذکر نام خدا مثلا برای تمام مرغهای موجود روی نوار نقّاله بسنده کرد، یا باید ذکر نام خدا را تا پایان یافتن نوار و ذبح تمامی حیوانات تکرار نمود؟ در این مسئله میان دو صورت دفعی بودن ذبح وتدریجی بودن آن تفصیل وجود دارد اقوال 1. مطلق بعضی به طور مطلق چه در فرض دفعی بودن و چه تدریجی بودن یک تسمیه را در مذبوح متعدد کافی میدانند ودراثبات نظر خود گفته اند راه اندازی دستگاه در نظر عرف، آغاز ذبح همه حیوانهایی است که در آن قراردارند. اگر ذبح کننده به قصد ذبح همه حیوان های موجود در دستگاه، آن را روشن کند و نام خدا را به همین منظور بر زبان آورد، در واقع بر همه آنها نام خدا گفته شده است و مصداق «.. ممّا ذُکر اسم اللَّه علیه» و «ما اهلّ به للّه» قرار گرفته اند. 2. تفصیل 1. برخی از فقها در صورتی که ذبح یک جا باشد یک تسمیه برای همگی را کافی میدانند. 2. اگر دستگاه طوری باشد که حیوانات متعددی به تناوب و با فاصله و ترتیب ذبح بشوند 2 نظر وجود دارد 1. بعضی قائل به عدم کفایت یک تسمیه شده اند 2. بعضی در حالت ذبح تدریجی صدق عرفی بردن نام خدا بر ذبیحه یا قریب بودن ذبح ها را شرط کفایت یک تسمیه میدانند.

مسئله ی حیات

یکی از موارد قابل بررسی در ذبح صنعتی، بیهوش کردن حیوان قبل از ذبح است با توجه به اینکه ممکن است شک در حیات بعد از بیهوشی حیوان یا فاصله میان زمان بیهوشی و ذبح حیوان، با اصل لزوم استقرار حیات قبل از ذبح یا حرکت ذبیحه بعد از ذبح ،که یکی از شروط ذبح شرعی بنابر اختلاف نظر فقها ، منافات داشته باشد به همین دلیل به این مبحث می پردازیم. طبق نظر فقها حیوانی که قبل از ذبح شوک داده ‌شود ممکن است 3حالت داشته باشد 1. شوک الکتریکی داده شود و سپس قبل از مرگش با در نظر گرفتن احکام شرعی ذبح شود پس گوشتش حلال میباشد. 2. شوک الکتریکی داده شود ولی قبل از ذبح کشته شده باشد در اینصورت گوشتش حرام می باشد اگرچه ذبح نیز بشود. 3. اگر معلوم نشود که آیا حیوان توسط شوک الکتریکی مرده است یا نه به عبارتی شک در حیات حیوان قبل از ذبح شود بازگشت بحث به اختلاف نظر در مبحث شرط استقرار حیات در ذبیحه و علائم اثبات استقرار حیات است. اقوال 1. فقهایی هستند که استقرار حیات را شرط میدانند ادله 1. حیوانی که حیات مستقر ندارد به منزله میته بوده و ذبح آن صحیح نمی باشد، زیرا موضوع ذبح، حیوان زنده است 2. مرگ حیوانی که حیات مستقر ندارد، مستند به ذبح نخواهد بود، زیرا به فرض عدم ذبح، مرگ آن حتمی است. 3. ادله ذبح از حیوانی که حیات مستقر ندارد، منصرف است و اطلاقات کتاب و سنت، اختصاص به صحت و درستی تذکیه حیوانی دارند که حیاتش مستقر می باشد. البته در مفهوم استقرار حیات، از سوی فقهائی که آن را شرط دانسته اند، از حیث معنا و علایم آن، اختلاف نظر وجود دارد. الف. برخی استقرار حیات را به معنای امکان زنده ماندن دست کم یک یا دو روز می دانند. ب. برخی دیگر، استقرار حیات را به معنای زدن پلک و حرکت پا و دم دانسته اند. ج. برخی از فقها علامت استقرار حیات را زنده ماندن دست کم نصف روز دانسته اند. لذا در شک در حیات حیوان بعد از بیهوشی طبق نظر فقیه مد نظر در مسئله ی استقرار حیات می توان توجه کرد. 2. فقهایی که قائل به عدم اشتراط استقرار حیات قبل از ذبح شده اند. ایشان داشتن اصل حیات را لازم دانسته اند و حرکت بعد از ذبح ولو مختصر را کاشف از چنین حیاتی میدانند. حتی بعضا حرکت مختصر ذبیحه را کافی میدانند ولو خونی خارج نشود. لذا اگر حیوانی که بیهوش شده ذبح شود و طبق این مبانی حیات ثابت شود حلال است. ادله 1. با ملاحظه نصوص و مطلقات قرآنی و روایی و دلالت واضح آنها بر اشتراط اصل حیات در ذبیحه، جای شکی باقی نمی ماند که استقرار حیات، شرط حلّیت ذبیحه نمی باشد، 2. اصل حرمت که بعضا مستمسک قائلین به اشتراط قرار گرفته است، در موارد وجود اصول لفظی و ظهور اطلاقات قرآنی و روایی، جریان نمی یابد و اساسا اگر در شرط بودن چیزی در ذبح شرعی شک شود، با اصل لفظی (اطلاق آیات و روایات) می توان آن را نفی نمود. در بحق استقرار حیات میان فقهای اهل سنت بین لزوم استقرار حیات یا عدم لزوم یا شیوه ی احراز آن اختلاف وجود دارد.

منابع

1. ادیبی مهر،محمد،بررسی مبانی لزوم استقرار حیات در ذبح با دستگاه های مدرن، فصلنامه فقه و مبانی حقوق، شماره 3 و 4 ، پایگاه اطلاع رسانی حوزه علمیه ، https://hawzah.net/fa/Default\hd'hi، 1389. 2. الزّحیلی، وهبة، الفقه الاسلامی و ادلّته، چاپ چهارم، دمشق، دارالفکر، 1418 ق. 3. اردبیلی (مقدس)، مولی احمد، مجمع الفائده و البرهان، چاپ اول، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1414 ق. 4. اصغری صحت، محمد حسین، روشهای مختلف کشتار گاو، پایان نامه دکتری، دانشکده دامپزشکی تهران. 5. الطباطبائي ، سید علی بن محمد، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل، دفتر انتشارات اسلامی،1412ق. 6. اصفهانی، سید ابوالحسن، وسیلة النجاة، قم، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى،1380. 7. بهرامی خوشکار،محمد- محمدی،محمد حسین، بررسی مباحث نوظهور در ذبح شرعی با ابزار جدید، فصلنامه علمی پژوهشی فقه و مبانی حقوق اسلامی، سال سوم شماره ۸ و ۹ تابستان و پاییز ۱۳۹۰. 8. ثاقبی، سید ابراهیم، زنجیره کشتار گاو در کشتارگاه جدید تهران، پایان نامه دکتری، دانشکده دامپزشکی تهران. 9. جزائرى شوشترى مروج ،سید محمد جعفر،منتهى الدراية في توضيح الكفاية ،انتشارات دار الكتاب جزايرى،1415ق. 10. حسینی خامنه ای ،سید علی،منتخب الاحکام، بقیه العتره،1393. 11. حسینی خامنه ای،استفتائات صید، ذبح و شکار حیوانات ، KHAMENEI.IR. 12. حرعاملی،محمد بن حسن،الوسائل الشيعه الی تحصیل مسائل الشریعه،بیروت،دارالاحیاء التراث العربی. 13. حلّی (محقق)، جعفر، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ اول، نجف، مطبعة الآداب، 1389 ق. 14. حلی(علامه) ،حسن بن یوسف، قواعد الاحکام،قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه مموسسه نشر اسلامی ،1413 ق. 15. جامع المسائل، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی، http://makarem.ir/ahkam/en/home/index 16. رحمانی،محمد،پژوهشی تطبیقی در احکام فقهی ذبح،تهران،مرکز مطالعات جهاد سازندگی،1377. 17. رسولی، محمد رضا، مقایسه بهداشتی کشتارگاه قدیم و جدید بندر امام خمینی، پایان نامه دکتری، دانشکده دامپزشکی تهران. 18. سایت نمایندگی ولی فقیه در دامپزشکی زنجان. 19. سایت رسمی دفتر آیت الله سید علی سیستانی https://www.sistani.org/static/i/gray-header-persian1407859979.jpg 20. شيخ طوسى، ابوجعفر محمد بن حسن ،التهذیب الاحکام فی شرح المقنعه،تهران دارالکتب الاسلامیه،1365. 21. شیخ طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن ،تهذیب الأحکام،تهران،دارالکتب الاسلامیه،1365. 22. ------، ابوجعفر محمد بن حسن ،نهايه فی مجرد الفقه و الفتاوی، چاپ اول،بیروت،دارالکتاب،1390ق. 23. ------، ابوجعفر محمد بن حسن ، مبسوط.فی فقه الامامیه،تهران،مکتبه مرتضویه. 24. صافی گلپایگانی ،لطف الله ،استفتائات، قم، موسسه انتشارات حضرت معصومه سلام الله عليها،1380. 25. عاملی، زین الدین، الروضة البهیّة فی شرح اللمعة الدمشقیّة، چاپ اول، تعلیق سید محمد کلانتر، بیروت، دارالعلم الاسلامی، 1388ق. 26. --------،مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، چاپ اول، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، 1417 ق. 27. عبیری،عبدالحمید،الصیدوالذباحه فی الشریعه الاسلامیه،چاپ اول،بغداد،دارلرساله (بی تا). 28. عیّاش ،محمدبن مسعود،با تصحیح سید هاشم رسول محلاتى ،تفسیر عیّاشی ، تهران، مكتبه الاسلامیه: ۱۳۸۲. 29. عاشور،احمد عیسی، فقه آسان در مذهب امام شافعی،احسان،1393 ش. 30. فضل الله،سید محمد حسین ،الصید و الذباحه،بیروت،چاپ اول،دارالملاک،9141ه ق. 31. فاضل لنکرانی،محمد،جامع المسائل،قم،امیر،1383. 32. کلینی رازی، شیخ محمد، الفروع من الکافی، قم، مؤسسة دارالکتب الاسلامیة، 1375 ق. 33. کاظمی خراسانی، محمدعلی ،قم،فوائدالاصول مؤسسة النشر الإسلامي،1376 ش 34. مروارید،علی اصغر،سلسله الينابيع الفقهيه چاپ اول،(بی جا بی نا)، 1410 ق. 35. مقدس اردبیلى ،مولی احمد،مجمع الفائده و البرهان ،چاپ اول،قم،موسسه نشر اسلامیف1414ق. 36. مجلسی، شیخ محمد باقر، بحارالانوار، چاپ اول، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1375 ش. 37. مكارم شيرازى ،ناصر،استفتاءات جديد مکارم شیرازی ،قم،مدرسه الامام على بن ابى طالب( ع)، 1427 ه. ق‌ 38. موسوی خمینی،سیدروح الله،تحریرالوسیله، ترجمه های موسسه و جامعه مدرسین ، نشرالکترونیک موسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی ره. 39. معین، محمد، فرهنگ معین، چاپ دهم، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1375 ش. 40. موسوی خوئی، سید ابوالقاسم، منهاج الصالحین، چاپ پنجم، قم المطبعة العلمیة، 1395 ق. 41. وحید خراسانی،حسین، سایت رسمی آیت الله وحید خراسانی http://media.wahidkhorasani.com/Data/Images/4/1bbb5b9d-006a-4efc-8da6-7f1544f3dd03.jpg 42. نجفی، شیخ محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، چاپ هفتم، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1981 ق. 43. هاشمی خمینی، محمدحسن بنی ، اصولی، احسان، توضيح المسائل مراجع، مطابق با فتاواي دوازده نفر از مراجع معظم تقليد، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،1392. 44. هاشمی شاهرودی، سید محمود، ذبح با دستگاههای جدید و پیشرفته ، قم، فصلنامه فقه اهل بيت،از صفحه 37 تا 99 ،شماره 1، بهار 1374 .