کاربر:Hamzeahmadi/صفحه تمرین۳

مُجسمه‌سازی از موضوعات فقه هنر و یکی از مسائل مورد بحث نزد فقهای متقدم است که به جهت ابتلای آن در جوامع اسلامی معاصر، امروزه مورد توجه فقها قرار گرفته است. مجسمه‌سازی شاخه‌ای از هنرهای تجسمی است که به بازنمایی اشیاء واقعی یا خیالی با مواد جامد نظیر چوب، سنگ و فلز در سه بُعد می‌پردازد. در آثار فقهی فقهای شیعه بخش مستقلی با عنوان مجسمه‌سازی اختصاص داده نشده است و مباحث مربوط به آن در ضمن ابواب فقهی صلواة و متاجر بحث شده است. بیشتر فقهای شیعه و اهل سنت، به حرمت ساخت مجسمه موجودات جاندار (ذی روح) نظیر انسان و حیوان، با توجه به دلیل اجماع و روایات فتوا داده‌اند. درباره حکم فقهی خرید و فروش و نگهداری مجسمه نیز اگرچه بیشتر فقها رأی به جواز داده‌اند؛ اما برخی این موارد را نیز محل اشکال دانسته‌اند. فقها با توجه به روایات، اموری چون: «تشبه به خالق» و «تعظیم و پرستش» را به عنوان ملاک‌هایی برای حکم حرمت مجسمه‌سازی در نظر گرفته‌اند. برخی فقهای معاصر حرمت مجسمه‌سازی را منوط به وجود این ملاک‌ها دانسته‌اند؛ به‌طوری که اگر این ملاک‌ها تحقق یابد مجسمه‌سازی حرام است و در صورت فقدان این ملاک‌ها، حرام نیست.

تبیین مسئله و جایگاه آن

مجسمه‌سازی از مسائلی است که فقها در آثار خود به بررسی حکم شرعی آن پرداخته‌اند. دیدگاه فقها درباره حکم فقهی آن با توجه به تفکیک مجسمه موجودات جاندار (ذی روح) نظیر انسان و حیوان از موجودات و اشیاء غیر جاندار ارائه شده است. گفتنی است که محل نزاع بین فقها در حرمت مجسمه‌سازی، مجسمه موجودات جاندار است. مجسمه‌سازی در ادبیات فقها-در مقابل نقاشی-طراحی و ساختن شکل یا صورت در سه بُعد است؛ به طوری که اگر بر آن نور بتابد سایه آن تشکیل می‌شود و در اصطلاح هنری شاخه‌ای از هنرهای تجسمی است که به بازنمایی اشیاء واقعی یا خیالی با مواد جامد نظیر چوب، سنگ، فلز در سه بُعد می‌پردازد.

جایگاه مسئله در فقه معاصر

مجسمه‌سازی در فقه معاصر به عنوان یکی از مسائل مهم و مورد ابتلا در جوامع مسلمین، مورد توجه فقها قرار گرفته است. برخی از اموری که امروزه با مجسمه‌سازی مرتبط است عبارتند از:

• مجسمه‌سازی به عنوان یک هنر از موضوعات فقه هنر است و علاوه بر این که ابزاری برای بیان حقایق و مسائل اجتماعی است، می‌تواند به عنوان یک ابزار مهم برای ترویج مفاهیم دینی و مقابله با تبلیغات ضد دینی دشمنان اسلام، ایفای نقش کند.
• برای بزرگداشت شخصیت‌های ملی، مذهبی و فرهنگی جوامع اسلامی مورد استفاده واقع می‌شود.
• یکی از مصادیق و موارد مجسمه‌سازی، ساخت ربات‌های کامپیوتری است که به عنوان یکی از تکنولوژی‌های پیچیده و مهم، مورد نیاز جوامع اسلامی است.
• عروسک‌سازی برای بازی کودکان یا استفاده‌های دیگر که امروزه شیوع آن در همه جوامع و به ویژه جوامع اسلامی بر کسی پوشیده نیست.
• ساخت مجسمه انسان و اعضای بدن او به جهت استفاده آن برای تعلیم دانشجویان پزشکی به جای تشریح بدن.

این امور و موارد شبیه آن امروزه از ضروریات زندگی انسان‌ها است و بر فقیه لازم است که با توجه به مقتضیات زمان و نیازها و ضرورت‌های جامعه اسلامی، در مقام استنباط حکم شرعی به این امور توجه داشته باشد.

تاریخچه و زمینه شکل‌گیری

پیدایش مجسمه‌سازی به عنوان یک فن و هنر، تقریباً مقارن با تاریخ پیدایش بشر است. گفته می‌شود پیدایش مجسمه‌سازی و رواج آن علاوه بر ذوق‌های روحی و هنری، به انگیزه‌ها و اغراض دیگری نظیر ساختن بت و برای پرستش بوده است. علامه مجلسی روایاتی را در باب بت‌پرستی بررسی کرده است که به رواج مجسمه‌سازی به انگیزه بت‌پرستی در امت‌های سابق، به‌ویژه جهان عرب پیش از ظهور اسلام، اشاره دارند. به گفته برخی مورخین: پیش از ظهور اسلام، دور تا دور دیوار کعبه به عدد روزهای سال مجسمه‌هایی برای پرستش نصب بوده است. در چنین فضایی و با ظهور اسلام روایاتی از پیامبر(ص) در ممنوعیت مجسمه‌سازی صادر شد و به دستور او (پس از فتح مکه) مجسمه‌ها و بت‌های اطراف کعبه منهدم گردید. مجسمه‌سازی و نقاشی با عناوین «تصویر»، «صورت» و «تمثال» در منابع روایی شیعه و اهل سنت وارد شده است و به عنوان یکی از افعال اختیاری انسان، مشمول حکم فقهی بوده و از مسائلی است که فقها درباره آن بحث کرده‌اند. به گفته علیرضا اعرافی، بحث از حرمت و حکم شرعی مجسمه‌سازی اولین بار از سوی شیخ مفید در کلمات فقها مطرح شد. در منابع فقهی شیعه باب مستقلی به مجسمه‌سازی اختصاص داده نشده است و احکام مربوط به آن در ضمن ابواب فقهی طهارت (احکام وضو)، نماز (لباس و مکان نمازگزار و احکام مساجد) و متاجر (کسب‌های حرام) بررسی شده است. شیخ انصاری در «کتاب المکاسب» بخشی را به بررسی حکم فقهی مجسمه‌سازی و احکام مربوط به کسب درآمد از طریق آن، ذیل عنوان کلی «اموری که اکتساب به واسطه آنها ذاتاً حرام است»، اختصاص داده است. به واسطه تدریس این کتاب و شروح و تعلیقاتی که بر آن زده شده، بحث از حکم فقهی مجسمه‌سازی وارد کلمات فقهای معاصر شده است.

قائلین به حرمت

دیدگاه قائلین به حرمت مجسمه‌سازی با توجه به تفکیک مجسمه موجودات جاندار و غیر جاندار به شرح زیر است:

مجسمه موجودات جاندار

بنا به ادعای شیخ انصاری فقهای شیعه در حرمت ساخت مجسمه اشیاء و موجودات جاندار اتفاق نظر دارند و بنا به گفته سید ابوالقاسم خویی در حرمت مجسمه‌سازی موجودات جاندار، میان فقهای شیعه و اهل سنت اختلافی نیست. از میان فقهای معاصر فقیهانی چون سید ابوالقاسم خویی، سید علی سیستانی، سید روح الله خمینی، محمد اسحاق فیاض، سیدموسی شبیری زنجانی، ناصر مکارم شیرازی، و لطف الله صافی گلپایگانی، ساختن مجسمه موجودات جاندار (ذی روح) مانند انسان و حیوان را حرام دانسته‌اند. برخی فقها مواردی را از حکم حرمت در ساختن مجسمه موجودات جاندار استثناء کرده‌اند که عبارتند از:

۱-مکارم شیرازی اموری را از حکم کلی حرمت مجسمه‌سازی موجودات جاندار استثناء کرده است که عبارتند از:

• نقوش برجسته‌ای که در گچ‌کاری، کنده‌کاری، قلم‌زنی و مانند آنها دیده می‌شود؛
• عروسک‌ها و آن چه جنبه بازیچه دارد؛
• مجسمه‌هایی که برای فریب دشمن ساخته می شود و در مناطقی گذاشته می‌شود و از نظر جنگی ضرورت دارد؛
• مجسمه‌هایی که از قطعات متعددی تشکیل یافته و در پزشکی برای آموزش مسائل مختلف به کار می‌رود و در بسیاری از موارد جانشین تشریح بدن انسان‌ها می‌گردد؛
• ربات‌های کامپیوتری که جنبه سرگرمی و تفریح ندارد؛ بلکه در نیازهای زندگی بشری از آنها استفاده می‌شود.

۲-بنا به نظر سید روح الله خمینی اگر مجسمه به وسیله دستگاه ساخته شود حرام نیست؛ زیرا ادله حرمت مجسمه‌سازی فقط شامل مواردی می‌شود که شخص مباشرتاً و با دست خود به مجسمه‌سازی اقدام نماید.

۳-بنا به نظر فقیهانی چون خویی، صافی گلپایگانی و جعفر سبحانی ساخت مجسمه غیر کامل یا نیم‌تنه انسان و سایر حیوانات جایز است. البته صافی گلپایگانی ساخت مجسمه‌ای که مشتمل بر اعضای رئیسه مانند سر و صورت و سینه باشد را محل اشکال دانسته و بر این نظر است که ساختن مجسمه دست و پا یا سر و صورت تنها اشکال ندارد. و جعفر سبحانی اگر مجسمه‌ساز از ابتدا نیت کرده باشد که مجسمه نیم‌تنه یا ناقص بسازد را بدون اشکال دانسته است. به گفته سید ابوالقاسم خویی دلیل این حکم آن است که مرجع در تشخیصِ تحقق مجسمه انسان یا حیوان در خارج، صدق عرفی است و عرف فقط پیکره‌ای که تام الاعضاء باشد را مجسمه انسان یا حیوان تلقی می‌کند؛ بنابراین ادله حرمت مجسمه‌سازی فقط مجسمه‌ای را که عرفاً تام الاعضاء و جوارح باشد را شامل می‌شود.

مجسمه موجودات غیر جاندار

بنا به گفته سید ابوالقاسم خویی در میان فقهای شیعه سوای موجودات جاندار، کسی به حرمت مجسمه‌سازی موجودات غیر جاندار قائل نشده است. البته فقیهانی مانند جعفر سبحانی معتقدند که اطلاق کلام ابو صلاح حلبی و ابن براج، ظهور در حرمت ساخت مجسمه موجودات غیر جاندار نیز دارد.

ادله حرمت

فقها برای بیان حکم شرعی مجسمه‌سازی به روایات و دلیل اجماع استناد کرده‌اند.

روایات

مهم‌ترین دلیلی که فقها برای بررسی حکم مجسمه‌سازی به آن استناد کرده‌اند، روایات است. خویی روایاتی که درباره حرمت مجسمه‌سازی موجودات جاندار از شیعه و اهل سنت وارد شده را مستفیض دانسته است. سید محمدصادق روحانی این روایات را به چهار دسته کلی تقسیم کرده است:

• روایاتی که بر حرمت تصویر به طور مطلق؛ اعم از این که مجسمه باشد یا نقاشی و مربوط به موجودات جاندار باشد یا غیر جاندار، دلالت می‌کنند. مانند روایت محمد بن مسلم از امام صادق(ع) که به طور مطلق از عمل تصویر (مجسمه‌سازی و نقاشی) نهی کرده است.
• روایاتی که فقط بر نهی از مجسمه‌سازی دلالت دارند؛ اعم از این که مجسمه موجودات جاندار باشد یا غیر جاندار.
• روایاتی که فقط ظهور در حرمت تصاویر موجودات جاندار دارند؛ چه مجسمه باشد و چه مجسمه نباشد. مانند روایت صدوق به نقل از امام صادق(ع) که پیامبر(ص) از مجسمه‌سازی و همچنین نقاشی کردن حیوان بر انگشتر نهی می‌کرده است.
• روایاتی که فقط دلالت بر حرمت مجسمه‌سازی موجودات جاندار دارند. مانند صحیحة محمد بن مسلم از امام صادق(ع) که در آن فقط به ساخت تمثال یا مجسمه موجودات غیر جاندار مانند درخت، خورشید و ماه و موارد شبیه آن، اجازه داده شده است.

البته سید روح الله خمینی دسته دیگری از روایات را برشمرده است که به جهت تناسب حکم و موضوع بر ساختن بت یا مجسمه‌هایی که برای عبادت به کار می‌روند، دلالت دارند. مانند روایاتی که مجسمه‌سازی را از کارهای قبیحی دانسته که برای انجام‌دهنده آن شدیدترین عذاب‌ها در نظر گرفته است. بنا به نظر خمینی وعده‌های عذاب در این روایات به اندازه‌ای شدید است که با صرف مجسمه‌سازی یا نقاشی مناسبت ندارد و مجسمه‌سازی از نظر شدت قبح از گناهان کبیره‌ای نظیر کشتن انسان به ناحق و لواط و... بالاتر نیست، بنابراین به نظر می‌رسد، منظور از مجسمه‌سازی در این دسته روایات، مجسمه‌هایی است که به عنوان بت برای پرستش استفاده می‌شوند.

اجماع

به گفته حسینعلی منتظری اولین کسی که برای این مسئله ادعای اجماع کرده، محقق کرکی بوده و از میان فقهای متقدم کسی بر این مسئله ادعای اجماع نکرده است. البته اجماع مذکور از سوی فقیهانی چون: سید تقی طباطبایی قمی و منتظری مورد انتقاد واقع شده است. آنها این اجماع را مدرکی و یا محتمل المدرک دانسته و بر این نظرند که محتمل است مدرک فتوای فقها در مسئله حرمت مجسمه‌سازی، روایات زیادی باشد که از طریق شیعه و سنی وارد شده است و بنابراین اجماع به عنوان دلیل مستقلی برای این مسئله محسوب نمی‌شود.

ملاکات حکم حرمت مجسمه‌سازی

برخی فقها با بررسی روایات، برای حرمت مجسمه‌سازی به مسئله ملاک و فلسفه حکم اشاره کرده‌اند. به عنوان نمونه: شیخ انصاری به برخی مواردی که حرمت مجسمه‌سازی به آنها مشروط شده، اشاره کرده است:

• مجسمه ساخته‌شده، اعجاب برانگیز باشد به گونه‌ای که نظر بیننده را جلب و تحسین او را برانگیزاند. به گفته سید محمدصادق روحانی در هیچ‌یک از ادله شرعی و به‌ویژه روایات، چنین چیزی ثابت نشده است.
• مجسمه‌سازی برای همانندی با فعل خداوند و تشبه به او باشد؛ یعنی مجسمه‌ساز با ساختن مجسمه موجودات جاندار (که اصل آنها به دست خدا ساخته شده است) قصد داشته باشد که خودش را به خالق واقعی آن‌ها تشبیه کند.

برخی فقها ساختن مجسمه به قصد پرستش و تعظیم آن و همچنین همانندی و تشبه به بت‌پرستان و مشرکان را نیز از ملاکات تحریم مجسمه‌سازی محسوب کرده‌اند.

قائلین به جواز

بیشتر فقهایی که در مسئله مجسمه‌سازی، حتی در مجسمه موجودات جاندار فتوای به جواز و حلیت داده‌اند، بر این نظرند که آن ملاکاتی که با توجه به روایات برای حرمت مجسمه‌سازی در نظر گرفته می‌شد، امروزه در مجسمه‌سازی وجود ندارد. برخی از این دیدگاه‌ها به شرح زیر است:

• به گفته حسینعلی منتظری نهی از مجسمه‌سازی و نظایر آن در روایات به این علت بوده است که در آن زمان‌ها برای پرستش غیر خدا و شریک قرار دادن برای او ساخته می‌شده است؛ بنابراین چنان‌چه بدین منظور ساخته نشود و فقط جنبه هنری و فرهنگی داشته باشد، اشکال ندارد و در حقیقت از مواردی است که موضوع حکم به کلی تغییر یافته است.
• محمدابراهیم جناتی مجسمه‌سازی را از فنون و هنرهای ارزشمند دانسته و بر این نظر است: امروزه مجسمه‌سازی در جمهوری اسلامی ایران که هیچ‌گونه انگیزه ناپسند و شرک‌آلود در آن وجود ندارد به عنوان یک هنر گران‌قدر، عملی جایز به شمار می‌رود.
• بنا به دیدگاه محمدجواد مَغنیّه اگر مجسمه‌سازی برای اهداف نامشروعی نظیر تقرب جستن به خدا مانند بت‌ها، تشبه به خالق و رقابت با او در خلقتش و یا هر چیزی که موجب افتادن در شرک نباشد و صرفا به خاطر اغراض عقلایی مانند هنر و زیبایی، گرامی‌داشت و یا اشاره به شکوه و بزرگداشت تمدن‌ها و تاریخ آنها باشد، اشکالی ندارد. او همچنین معتقد است که فتوای به حرمت مجسمه‌سازی هیچ مدرک و مستندی جز احتیاط و بیم از گرفتار شدن در دام شرک ندارد.
• بنا به فتوای یوسف صانعی مجسمه‌سازی فی‌نفسه مانعی ندارد و اگر برای اغراض عقلایی باشد، عملی جایز است.
• بنا به نظر شیخ جواد تبریزی ساختن مجسمه موجودات جاندار و غیر جاندار جایز است، اگر چه احتیاط مستحب در ترک آن است.
• سیدعلی خامنه‌ای نیز ساخت مجسمه موجودات جاندار را بدون اشکال دانسته و بر این نظر است که خرید و فروش و نگهداری و حتی ارائه آنها در نمایشگاه نیز اشکال ندارد.

بنا به دیدگاه محمدجواد فاضل لنکرانی مجسمه‌سازی یکی از موضوعات فقه هنر است و فقه هنر در ذیل فقه اجتماعی (نه فقه فردی) است و چون بخش عمده فقه اجتماعی غیر تعبدی است، پس ملاکات احکام آن بایستی استخراج و براساس آن نظر داده شود. او همچنین معتقد است برخی از عناوین موجود در روایات به صورت استقلالی مد نظر شارع نبوده و ذیل عنوان دیگری به نام «عنوان مافوق» واقع شده است که این عنوان مافوق برای شارع موضوعیت دارد. به عنوان نمونه مجسمه‌سازی فی نفسه حرمتی ندارد و اگر ذیل عناوینی چون «لهو الحدیث» یا «اضلال عن سبیل الله» قرار گیرد، حرام خواهد بود. بر این اساس می‌توان گفت آن دسته از فقیهانی که در حکم مجسمه‌سازی موجودات جاندار قائل به حرمت شده‌اند، صرفاً عناوینی که در لسان ادله وارد شده را موضوع حکم قرار داده و آن را غرض شارع دانسته‌اند و بیشتر فقهایی که به جواز مجسمه‌سازی قائلند، عناوین موجود در ادله را استقلالی ندانسته و عناوین کلی‌تری نظیر «اضلال عن سبیل الله» و ملاکاتی چون «بت‌پرستی»، «حکایت‌گری و تشبه به فعل خالق» یا «تشبه به مشرکان» را در نظر گرفته‌‌اند و در صورت فقدان این عناوین و ملاکات به جواز مجسمه‌سازی فتوا داده‌اند.

فروعات مسئله

در کنار بحث از حکم شرعی مجسمه‌سازی، فقها به بررسی حکم شرعی مسائلی نظیر «نگهداری و خرید و فروش مجسمه» و «از بین بردن مجسمه» نیز پرداخته‌اند:

نگهداری و خرید و فروش مجسمه

اکثر فقها خرید و فروش و نگهداری مجسمه حتی مجسمه موجودات جاندار را جایز دانسته‌اند. به گفته خویی ادله موجود فقط بر حرمت مجسمه‌سازی دلالت دارند و دلیلی بر حرمت نگهداری و خرید و فروش آن وجود ندارد. از میان فقهای معاصر فقیهانی چون: صافی گلپایگانی و مکارم شیرازی، خرید و فروش و نگهداری مجسمه موجودات جاندار و کسب درآمد و دریافت اجرت بابت ساختن آنها را نیز حرام دانسته‌اند. شیخ انصاری نگهداری و خرید و فروش مجسمه جانداران را مکروه دانسته است.

از بین بردن مجسمه

به گفته علیرضا اعرافی اگرچه از کلمات فقهای متقدم به حرمت نگهداری از مجسمه و وجوب محو آن تصریح نشده است؛ اما از ظاهر کلام برخی از آنها این احکام استفاده می‌شود. ادله‌ای که برای وجوب محو مجسمه‌ و حرمت ابقاء آن می‌توان بدان استناد جست عبارتند از:

• همان‌طور که ایجاد مجسمه نزد شارع مبغوضیت دارد، وجود مجسمه و بقای آن نیز مبغوضیت دارد، بنابراین آنچه بر حرمت مجسمه‌سازی دلالت دارد بر وجوب محو آن نیز دلالت می‌کند.
• وجود روایاتی که در آنها به شکستن مجسمه‌ها امر شده است.

شیخ انصاری در انتقاد به دلیل اول معتقد است با توجه به روایات فقط ایجاد مجسمه از نظر شارع ممنوع است، اما وجود و بقای آن در نزد شارع مبغوضیت ندارد تا نتیجه گرفته شود که محو و از بین بردن آن واجب باشد. همچنین محمد فاضل لنکرانی بر این نظر است که هیچ ملازمه‌ای بین حرمت مجسمه‌سازی و وجوب محو مجسمه وجود ندارد؛ ضمن این‌که ما هیچ دلیل مستقلی برای وجوب محو و از بین بردن مجسمه در دست نداریم. اما روایاتی که در آن به شکستن مجسمه امر شده است، بنا به نظر فقهایی مانند سید محمدصادق روحانی و فاضل لنکرانی، ناظر به مواردی است که از مجسمه‌ها به عنوان بت، برای تعظیم و پرستش استفاده شود.

سایر فرقه‌های اسلامی

مطابق دیدگاه مذاهب چهارگانه اهل سنت؛ یعنی مالکی، شافعی، حنفی و حنبلی، ساختن مجسمه موجودات جاندار (ذی روح) مانند انسان و حیوان حرام است. عبد الرحمن بن محمد جزیری (فقیه و عالم مصری) بر این نظر است که اگر مجسمه‌سازی برای اغراض درستی مثل تعلیم و تربیت باشد، از دایره حکم حرمت خارج می‌شود. به گفته جزیری برخی از مذاهب اهل سنت مانند مالکیه ساخت و خرید و فروش عروسک‌های بازی برای کودکان دختر؛ بدین جهت که در بازی با این عروسک‌ها، فرزند‌پروری می‌آموزند، را جایز دانسته‌اند.

منابع مطالعاتی

مجسمه‌سازی در آثار و متون فقهی معاصر به دو صورت ارائه شده است:

۱-در برخی آثار در ضمن دیگر مباحث فقهی مطرح شده است. از جمله این آثار می‌توان به کتاب‌های «مصباح الفقاهه» تقریرات درس فقه سید ابوالقاسم خویی، «المکاسب المحرمة» نوشته سید روح‌الله خمینی، «دراسات فی المکاسب المحرمة» نوشته حسینعلی منتظری، «فقه الصادق» تألیف سید محمدصادق روحانی و «المواهب فی تحریر مکاسب المحرمة» تقریرات درس خارج فقه جعفر سبحانی، اشاره کرد.

۲-تک‌نگاری‌ها: برخی از آثاری که به طور مستقل در موضوع مجسمه‌سازی به نگارش درآمده‌اند عبارتند از:

• مجسمه‌سازی و نقاشی: درس خارج فقه علیرضا اعرافی با موضوع مجسمه‌سازی و نقاشی است که به قلم علیرضا عابدین‌زاده تقریر یافته است.
• تصویر و مجسمه‌سازی در فقه شیعی: نوشته سیدعباس سیدکریمی. این کتاب در ۲۲۴ صفحه به زبان فارسی نگارش یافته است. نویسنده در این کتاب به بیان دیدگاه فقهای شیعه و ادله آنان در رابطه با حکم شرعی تصویر و مجسمه‌سازی پرداخته است.

منابع

• ابن براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۰۶ق.
• ابن هشام، الحمیری، السیرة النبویة، قاهره، مكتبة محمد علی صییح، بی‌تا.
• احمد بن حنبل، مسند احمد، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۶ق.
• الهامی، رضا، «بررسی حکم فقهی مجسمه‌سازی»، مقالات و بررسی‌ها، شماره ۷۲، زمستان ۱۳۸۱ش.
• بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، دمشق، دار طوق النجاة، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
• تبریزی، میرزا جواد، توضیح المسائل، قم، انتشارات هجرت، ۱۳۸۲ش.
• توحیدی تبریزی، محمدعلی، مصباح الفقاهة: تقریرات درس آیت الله خویی، قم، انتشارات داوری، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
• جزیری، عبد الرحمن، کتاب الفقه علی المذاهب الاربعه، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۴ق.
• جناتی، محمد ابراهیم، «نظریه اجتهاد تفریعی و تطبیقی»، علوم سیاسی، شماره ۲۱، ۱۳۸۲ش.
• حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، چاپ سوم، ۱۴۱۶ق.
• حسینی، احمد، «جواز مجسمه‌سازی و نقاشی»، مجله فقه، شماره ۴ و ۵، تابستان و پاییز ۱۳۷۴ش.
• حسینی، احمد، «فقه و هنرهای تصویری و تجسمی»، مجله فقه، شماره ۴ و ۵، تابستان و پاییز ۱۳۷۴ش.
• حلبی، ابوصلاح، الکافی فی الفقه، اصفهان، مكتبة الإمام أمير المؤمنين عليه السلام، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
• خامنه‌ای، سید علی، رساله اجوبة الاستفتائات، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل، ۱۳۸۸ش.
• خمینی، روح الله، المکاسب المحرمه، قم، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
• خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹ش.
• خمینی، روح الله، توضیح المسائل، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد، چاپ نهم، ۱۳۷۲ش.
• خویی، سید ابوالقاسم، توضیح المسائل، قم، انتشارات مهر، ۱۴۱۲ق.
• دوانی، علی، تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۹ش.
• روحانی، محمدصادق، فقه الصادق، قم، مدرسه امام صادق (ع)، ۱۴۱۲ق.
• سیستانی، سیدعلی، توضیح المسائل، قم، انتشارات مهر، ۱۴۱۵ق.
• شبیری زنجانی، موسی، توضیح المسائل، قم، مؤسسه تحقیقاتی ولاء، ۱۳۸۴ش.
• شیخ انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، انتشارات باقری، ۱۴۱۵ق.
• شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم، كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
• صافی گلپایگانی، لطف الله، توضیح المسائل، انتشارات مهر، ۱۴۱۴ق.
• صافی گلپایگانی، لطف الله، هدایة العباد، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۱۶ق.
• صافی گلپایگانی، جامع الاحکام، قم، دفتر تنظیم و نشر آثار آیت الله العظمی صافی گلپایگانی، ۱۳۸۵ش.
• طباطبایی قمی، سیدتقی، عمده المطالب فی التعلیق علی المکاسب، قم، انتشارات محلاتی، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
• طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
• عابدین‌زاده، احمد، مجسمه و نقاشی: تقریرات درس خارج علیرضا اعرافی، قم، مؤسسه اشراق و عرفان، ۱۳۹۰ش.
• علامه حلی، یوسف بن مطهر، مختلف الشیعه، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
• علامه مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
• علیدوست، ابوالقاسم، «فقه هنر: در دو نگاه جامع و تعینات موردی»، قبسات، شماره ۷۸، زمستان ۱۳۹۴ش.
• فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه: المکاسب المحرمه، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
• فاضل لنکرانی، محمد، توضیح المسائل، قم، انتشارات مهر، چاپ هفتم، ۱۳۷۴ش.
• فاضل لنکرانی، محمدجواد، «موضوعات و ملاکات در فقه هنر»، فصلنامه الهیات هنر، شماره ۱۰، پاییز ۱۳۹۶ش.
• فیاض، محمد اسحاق، الاستفتائات الشرعیه، بی‌جا، الکلمة الطیبة، چاپ اول، ۱۴۳۴ق.
• کارتر، کرتیس. ال، دانشنامه زیبایی‌شناسی: مجسمه‌سازی، تهران، انتشارات فرهنگستان هنر، چاپ سوم، ۱۳۸۶ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دار الحدیث، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
• «مجسمه سازی و هنرهای تجسمی»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت الله العظمی صانعی، تاریخ بازدید: ۳۰ شهریور ۱۴۰۰ش.
• محقق اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۳ق.
• محقق سبزواری، محمد باقر بن محمد مؤمن، کفایة الاحکام، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۸۱ش.
• محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
• مغنیه، محمدجواد، فلسفات اسلامیه، بیروت، چاپ ششم، ۱۹۹۳م.
• مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، قم، مدرسه الامام على بن ابى طالب( ع)، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق.
• منتظری، حسینعلی، دراسات فی المکاسب المحرمة، قم، نشر تفکر، ۱۴۱۵ق.
• منتظری، حسینعلی، رساله استفتائات، تهران، نشر تفکر، ۱۳۷۳ش.
• مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، قم، مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
• نجفی، شیخ محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء تراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش.
• نراقی، ملا احمد، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۱۵ق.
• نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۸ق.
• وحید خراسانی، حسین، توضیح المسائل، ۱۴۲۱قم، مدرسه باقر العلوم (ع)، ۱۴۲۱ق.
• یعقوبی اصفهانی، سیف الله، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، ۱۴۲۴ق.