تنبیه الامة و تنزیه الملة (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها
Mkhaghanif (بحث | مشارکت‌ها) جزبدون خلاصۀ ویرایش |
Hasanejraei (بحث | مشارکت‌ها) |
||
| خط ۴۸: | خط ۴۸: | ||
==نویسنده== | ==نویسنده== | ||
{{اصلی|محمدحسین غروی نائینی}} | {{اصلی|محمدحسین غروی نائینی}} | ||
محمدحسین غروی نائینی (۱۲۷۶-۱۳۵۵ق/۱۲۴۰-۱۳۱۵ش) از فقیهان شیعه در قرن چهاردهم قمری و از علمای طرفدار نهضت مشروطه ایران بود.<ref>امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۵۴.</ref> وی متولد شهر نائین و تحصیل‌کرده نزد علمایی چون جهانگیرخان قشقایی، | محمدحسین غروی نائینی (۱۲۷۶-۱۳۵۵ق/۱۲۴۰-۱۳۱۵ش) از فقیهان شیعه در قرن چهاردهم قمری و از علمای طرفدار نهضت مشروطه ایران بود.<ref>امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۵۴.</ref> وی متولد شهر نائین و تحصیل‌کرده نزد علمایی چون جهانگیرخان قشقایی، میرزای شیرازی، سید محمد فشارکی و [[آخوند خراسانی]] در شهرهای اصفهان، سامرا، کربلا و نجف بود.<ref>امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۵۴؛ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه (نقباءالبشر ...)، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۵۹۳</ref> همراهی با میرزای شیرازی در نهضت تنباکو،<ref>سید رضی شیرازی، حماسه فتوا، ویژه نامه روزنامه جمهوری اسلامی.</ref> همکاری با آخوند خراسانی و عبدالله مازندرانی در نهضت مشروطه ایران<ref>حائری، تشیع و مشروطیت، ۱۳۶۴ش، ص۱۵۶-۱۵۷.</ref> و همچنین اعلام جهاد علیه انگلیس در عراق به همراه سید ابوالحسن اصفهانی از جمله فعالیت‌های سیاسی نائینی بوده است.<ref>نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ص ۱۶؛ حائری، تشیع و مشروطیت، ۱۳۶۴ش، ص۱۷۵-۱۷۸</ref> | ||
نائینی پس از محمدتقی شیرازی، به همراه سید ابوالحسن اصفهانی عهده دار مرجعیت شیعه شد.<ref>امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۵۴.</ref> شهرت علمی نائینی بیشتر به خاطر مکتب اصولی او و همچنین تألیف کتاب معروف تنبیه الامه و تنزیه المله است. | نائینی پس از محمدتقی شیرازی، به همراه سید ابوالحسن اصفهانی عهده دار مرجعیت شیعه شد.<ref>امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۵۴.</ref> شهرت علمی نائینی بیشتر به خاطر مکتب اصولی او و همچنین تألیف کتاب معروف تنبیه الامه و تنزیه المله است. | ||
نسخهٔ ۲۰ آوریل ۲۰۲۱، ساعت ۰۷:۲۷
| تنبیه الامة و تنزیه الملة | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | محمدحسین غروی نائینی |
| تاریخ نگارش | ۱۳۲۷ق |
| موضوع | دفاع از سلطنت مشروطه و مخالفت با حکومت استبدادی، مستندسازی ارکان حکومت مدرن از منظر آموزه‌های شیعی |
| سبک | فقهی - اصولی |
| زبان | فارسی |
| به تصحیح | سید جواد ورعی |
| تعداد جلد | یک جلد |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | بوستان کتاب |
| تاریخ نشر | ۱۳۸۲ش |
تنبیه الامه و تنزیه المله از مشهورترین رساله‌های سیاسی در عصر مشروطه است که در دفاع از سلطنت مشروطه و در مخالفت با حکومت استبدادی توسط میرزا محمدحسین غروی نائینی نوشته شد. این کتاب در یک مقدمه، پنج فصل و دو مقصد در خاتمه تدوین شده است. دفاع فقهی و اصولی از حکومت مشروطه، فرآیندهای قانون‌گذاری، مجلس شورای ملی، آزادی، مساوات، شورا، تفکیک قوا، رأی اکثریت و برخی دیگر از مباحث مربوط به تجدد و دولت مدرن از منظر آموزه‌های شیعی در مقابل مخالفان مشروطه مهم‌ترین ویژگی این کتاب است.
تنبیه الامه شهرت زیادی در میان ادبیات مذهبی و سیاسی شیعه دارد و بسیار مورد ارجاع واقع شده است. دشواری ادبیات این کتاب را از نقدهای وارد بر آن دانسته‌اند.
معرفی اجمالی
تنبیه‌الامة و تنزیه‌الملة با نام کامل «تنبیه الامة و تنزیه الملة فی لزوم مشروطیة (دستوریة) الدولة المنتخبة لتقلیل الظلم علی افراد الامة و ترقیة المجتمع»[۱] رساله‌‌ای سیاسی که توسط میرزا محمدحسین نائینی در دفاع از حکومت انتخابی و مخالفت با سلطنت مطلقه و حکومت استبدادی در ربیع‌الاول ۱۳۲۷ق (پس از به توپ بستن مجلس شورای ملی توسط محمدعلی شاه قاجار و پیش از فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان) نوشته شد و در همان سال در بغداد به چاپ رسید.[۲]
نائينی هدف از نگارش این کتاب را تنبیه امت به ضروریات شریعت و مبرّا کردن ساحَت دین (ملت) از زندقه و الحاد و بدعت (ظلم و استبداد) بیان می‌کرد.[۳]
اهمیت و جایگاه کتاب
تنبیه الامه شهرت زیادی در ادبیات مذهبی و سیاسی شیعه و ایران معاصر دارد. این رساله از درون منازعات فقهی در زمان نهضت مشروطه در ایران سر برآورد و با تأیید رهبران مذهبی شیعه از جمله آخوند خراسانی[یادداشت ۱] و ملا عبدالله مازندرانی[یادداشت ۲] به محور اصلی در تبیین دینی از نظام مشروطه تبدیل شد.[۴] درباره این کتاب از ابتدای نگارش تا امروز نظرهای متفاوتی اظهار شده است و حتی جدی‌ترین منتقدین آن هم دقت علمی آن را تحسین کرده‌اند.[۵]
تنبیه الامه را کتابی توصیف کرده‌اند که مقدمات بیان دینی از آزادی و دموکراسی را در مذهب شیعه فراهم آورد و اهمیت مضاعفی از دیدگاه رابطه دین و تجدد پیدا کرده است و همین امر موجب افزایش مراجعه به این کتاب شده است.[۶] به نوشته سید محمود طالقانی، این کتاب «با حرارت و استدلال محکم» نوشته شده و نظر نهایی و عالی اسلام و شیعه درباره حکومت با ارائه مدارک موثق، در آن بیان شده است و برای علما و مجتهدان، کتابی استدلالی و اجتهادی و برای عوام رساله تقلید درباره وظایف اجتماعی است.[۷] مرتضی مطهری نیز این کتاب را تفسیری دقیق از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام دانسته که با استدلال‌های متقن، از قرآن و نهج البلاغه توأم است.[۸]
نویسنده
محمدحسین غروی نائینی (۱۲۷۶-۱۳۵۵ق/۱۲۴۰-۱۳۱۵ش) از فقیهان شیعه در قرن چهاردهم قمری و از علمای طرفدار نهضت مشروطه ایران بود.[۹] وی متولد شهر نائین و تحصیل‌کرده نزد علمایی چون جهانگیرخان قشقایی، میرزای شیرازی، سید محمد فشارکی و آخوند خراسانی در شهرهای اصفهان، سامرا، کربلا و نجف بود.[۱۰] همراهی با میرزای شیرازی در نهضت تنباکو،[۱۱] همکاری با آخوند خراسانی و عبدالله مازندرانی در نهضت مشروطه ایران[۱۲] و همچنین اعلام جهاد علیه انگلیس در عراق به همراه سید ابوالحسن اصفهانی از جمله فعالیت‌های سیاسی نائینی بوده است.[۱۳]
نائینی پس از محمدتقی شیرازی، به همراه سید ابوالحسن اصفهانی عهده دار مرجعیت شیعه شد.[۱۴] شهرت علمی نائینی بیشتر به خاطر مکتب اصولی او و همچنین تألیف کتاب معروف تنبیه الامه و تنزیه المله است.
فهرست
کتاب شامل یک مقدمه، پنج فصل و دو مقصد در خاتمه آن است. در مقدمه مطالبی درباره حقیقت استبداد و مشروطیت، دولت، قانون اساسی، مجلس شورای ملی، آزادی و مساوات آمده است.
فصول پنج گانه کتاب نیز عبارت‌اند از:
- حقيقت سلطنت نزد اديان و عقلا
- تحديد سلطنت در عصر غيبت
- مشروطه و تحديد سلطنت
- پاسخ به شبهات و مغالطات
- صحت و مشروعيت مداخله نمايندگان مجلس و شرائط و وظائف آنان
خاتمه کتاب نیز دربرگیرنده دو «مقصد» (بخش) است:
- مقصد اول: قواي حافظ استبداد
- مقصد دوم: راههاي علاج قواي استبداد
مدعیات
منسجم‌ترین دفاعیه فقهی و اصولی از حکومت مشروطه، فرآیندهای قانون‌گذاری، مجلس شورای ملی، آزادی، مساوات، شورا، تفکیک قوا، رأی اکثریت و ... در عصر مشروطه در کتاب تنبیه الامه توسط میرزای نائینی صورت گرفت.
تقسیم‌بندی انواع حکومت
میرزای نائینی با تقسیم حکومت به ولایتیه[یادداشت ۳] و تَمَلُّکیه،[یادداشت ۴] ولایتیه بودن حکومت را منحصر به زمان حضور معصوم نمی‌داند و معتقد است در دوره غیبت نیز در حد توان به شرط نظارت بیرونی، حکومت ولایتیه قابل تحقق است.[۱۵] در اندیشه نائینی در زمان حضور امام معصوم، مقام عمصت، عالی‌ترین ضمانت ولایتیه بودن قدرت سیاسی محسوب می‌شود؛ ولی در دوران غیبت چاره‌ای جز سازوکار نظارت بیرونی (نظارت و مشارکت شهروندان) وجود نخواهد داشت، نظارتی که مبتنی بر دو امر اساسی تدوین قانون اساسی و تشکیل مجلس شورای ملی است.[۱۶]
مرحوم نائینی دفاع از حکومت مشروطه را ضروری دین قلمداد می‌کند. به نظر او در سلطنت تملُّکیه به دلیل غضب حق خدا، معصوم و مردم به صورت یک‌جا، خروج حداکثری از اصل اولیه عدم جواز تأسیس حکومت در زمان غیبت صورت گرفته است؛ ولی در سلطنت ولایتیه که سلطنت مشروطه نیز جزیی از آن است، غصب حق مردم وجود نخواهد داشت؛ بنابراین تحدید سلطنت چون باعث کاهش ظلم و تعدی خواهد شد از نظر شرعی امری مطلوب و دفاع از آن نیز از باب امر به معروف و نهی از منکر واجب است[۱۷]
دفاع از آزادی و مساوات
نائینی در مقابل دیدگاه مخالفان مشروطه، نه تنها نظر منفی نسبت به دو کلمه آزادی و مساوات نداشت؛ بلکه این دو واژه را مبارک و مقدس و منشا همه کمالات انسانی می‌دانست.[۱۸] به عقیده او پایه و اساس سلطنت استبدادی و مطلقه در نبود آزادی و مساوات است (نائینی ۱۳۸۲، ۴۹-۵۰) و رابطه‌ای مستقیم بین این دو اصل و ترقی جوامع اسلامی می‌بیند.[۱۹] او ریشه اسارت ملت و عدم آزادی آنها در دست جبابره تاریخ را ناشی از جهل به حقوق خود و وظایف سلطنت می‌داند و معتقد است آزادی و مساوات دو موهبت الهی برای انسان است که فراموش شده‌اند و همین فراموشی باعث افتادن طوق رقیت بر گردن آنها و بروز تمام مصائب تاریخ از جمله قتل اولیا و اوصیا به ویژه امام حسین (ع) شده است.[۲۰]
ترسیم جایگاه شورا و مشورت در نظام اسلامی
نائینی با اشاره به سیره پیامبر گرامی اسلام (ص) و حضرت علی (ع) و استناد به آیه ۱۵۹ سوره آل عمران، بر وجوب شرعی شورا و مشورت در امور سیاسی تأکید دارد و معتقد است، تشکیل دولت‌های مستبد در محدوده جغرافیایی جهان اسلام و انحطاط مسلمین به دلیل نادیده گرفتن اصول اولیه اسلام یعنی آزادی، مساوات و شوری است.[۲۱] وی برای ترسیم جایگاه شوری در نظام اندیشه‌ای اسلام و مشروعیت‌بخشی به مشورت در امور سیاسی و اجتماعی، امور نوعی اولیه مربوط به تکالیف و وظایف مکلفین و امور نوعی ثانویه را به دو حوزه احکام منصوص و حوزه احکام غیرمنصوص و متغیر تقسیم می‌کند. بر اساس نظر او مشورت فقط در حوزه احکام غیر منصوص و متغیر مشروع است و در این حوزه امکان تدوین قوانین خواهد بود، قوانینی که بر اساس مصالح و مقتضیات زمان و مکان توسط ولی نوعی اتخاذ خواهد شد و الزام آور خواهد بود.[۲۲]
مشروعیت‌بخشی به مسأله تفکیک قوا
میرزای نائینی برای مشروعیت‌بخشی به مقوله تفکیک قوا با مستند قرار دادن عهدنامه مالک اشتر که در آن امام علی(ع) با تفکیک و تقسیم جامعه به طبقاتی از جمله سپاهیان، کارگزاران، قضات و ... که جدای از هم ولی در ارتباط با یکدیگرند و نیازهای آنها به وسیله همدیگر تامین می‌شود،[۲۳] معتقد است: «از وظايف لازمه سياسيه تجزيه قوای مملكت است كه هر يك از شعب، وظائف نوعيه را در تحت ضابط و قانون صحيح علمی منضبط نموده، اقامه آن را با مراقبت كامله در عدم تجاوز از وظيفه مقرره به عهده كفايت و درايت مجريين در آن شعبه سپارند...»[۲۴]
حمایت از مجلس شورای ملی
نائینی برای ایجاد مستند شرعی برای کارکرد مجلس شورای ملی با نگاهی متفاوت به متصدی امور حسبیه، قائل به عدم لزوم تصدی شخص مجتهد و کفایت اذن او در صحت و مشروعیت تصدی غیرمجتهد در امور حسبه است. وی با چنین دیدگاهی، کار مجلس شورای ملی را منحصر در امور ولایتیه نمی‌داند؛ بلکه فلسفه وجودی آن را بیشتر ناظر به جهات مشترکه عمومیه و خارجه از باب ولایات می‌داند که به انتخاب نوع ملت مدیریت مالیات و دخل و خرج عمومی مملکت را به عهده می‌گیرند و برای جهات ولایتیه نیز تنفیذ قانون‌گذاری‌های مجلس توسط یکی از مجتهدین ذی صلاح را کافی می‌داند.[۲۵]
وجوب تبعیت از رأی اکثریت
او با استناد به قاعده اصولی «اخذ به ترجیحات عند التعارض»، رأی اکثریت را یکی از مرجحات در زمان ایجاد تعارض معرفی می‌کند؛ اصلی که به نظر او یک حکم عقلایی است. وی با استناد به سیره پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) و همچنین مقبوله عمر بن حنظله و ایجاد پیوند میان رأی اکثریت و مفهوم شوری که به نص قرآن مشروعیت آن ثابت شده، معتقد است، در صورت ایجاد اختلاف آرا در امور نوعی و با فرض تساوی مشروعیت طرفین، از باب ضرورت حفظ نظام لازم است که بر رأی اکثریت تکیه شود و دلیل شرعی وجوب تبعیت از رأی کثریت را در این موارد همان ادله ناظر به وجوب حفظ نظام قرار می‌دهد.[۲۶]
نقدها
دشواری متن تنبیه الامه را می‌توان از جمله نقدهای آن دانست. داوود فیرحی در این باره چنین آورده است: دشواری ادبیات تنبیه الأمة به دلیل دو ویژگی اساسی در آن است: نخست اینکه تنبیه الأمة هرچند به زبان فارسی نگاشته شده؛ اما به واقع فارسی ـ عربی است. نویسنده‌اش مدرس عالی‌رتبه‌ای است که سال‌ها به تدریس تخصصی در عالی‌ترین مراحل فقه و اصول اشتغال داشته و همین موجب شده بیان و کلام او جنبۀ تخصصی پیدا کند. ویژگی دوم نوآوری فقهی ـ سیاسی نویسنده در تلاش برای پیوند سنت فقاهتی با موضوع جدید و دشواری چون تجدد، دموکراسی و دولت مدرن است. همین ویژگی ادبیات نویسنده را با پیچیدگی خاصی همراه کرده و کتاب و نویسنده را در معرکه «نزاع سنت و تجدد» قرار داده است.[۲۷]
تاثیر بر فقه سیاسی شیعه
پانویس
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۴۴۰
- ↑ فیرحی، داوود، آستانه تجدد، ۱۳۹۴ش، ص۱۴.
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۳۳.
- ↑ فیرحی، داوود، آستانه تجدد، ۱۳۹۴ش، ص۱.
- ↑ حائری، تشیع و مشروطیت، ۱۳۶۴ش، ص۲۲۳ـ۲۲۴.
- ↑ فیرحی، داوود، آستانه تجدد، ۱۳۹۴ش، ص۱-۲.
- ↑ نائینی، تنبیه الامة و تنزیه الملة یا حکومت از نظر اسلام، ۱۳۷۸ش، مقدمه، ص۱۵-۱۶.
- ↑ مطهری، بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صد سال اخیر، ۱۳۹۷ش، ص۴۲
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۵۴.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۵۴؛ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه (نقباءالبشر ...)، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۵۹۳
- ↑ سید رضی شیرازی، حماسه فتوا، ویژه نامه روزنامه جمهوری اسلامی.
- ↑ حائری، تشیع و مشروطیت، ۱۳۶۴ش، ص۱۵۶-۱۵۷.
- ↑ نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ص ۱۶؛ حائری، تشیع و مشروطیت، ۱۳۶۴ش، ص۱۷۵-۱۷۸
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۵۴.
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۱۴۳؛ فیرحی، فقه و سیاست، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۲۹۱.
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۴۵-۴۸ و ۸۷-۸۸.
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۷۵-۷۹ و ۱۶۷.
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۴۹-۵۰ و ۸۶
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۵۰
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۱۴۱-۱۴۲.
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۸۶؛ فیرحی، فقه و سیاست، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۲۹۷-۲۹۹.
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۱۳۵-۱۳۸.
- ↑ نهج البلاغه، نامه ۵۳، ص۴۳۱.
- ↑ نائینی، ننبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۱۳۸-۱۴۰
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۱۱۳- ۱۱۴.
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۱۱۵-۱۱۶؛ فیرحی، فقه و سیاست، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۳۱۷.
- ↑ فیرحی، آستانه تجدد، ۱۳۹۴ش، ص۳.
- ↑ آخوند خراسانی آن را اجل از تمجید و سزاوار تعلیم دانسته؛ چراکه ماخوذ از اصول شریعت محقه است.(نائینی، مقدمه تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۳۳.)
- ↑ کتاب تنبیه الامه را به دلیل ماخوذ بودن تمام اصول و مبانی سیاست از دین قویم اسلام مورد اعتماد می‌دانست. (نائینی، مقدمه تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۳۴)
- ↑ نائینی نوعی از سلطنت را ترسیم می‌کند که هم در دوران حضور امام معصوم و هم در زمان غیبت، تنها سیستم مشروع قلمداد می‌شود. این سیستم که آن را «دولت یا سلطنت ولایتیه» نام نهاده، به دور از تحکم و استبداد و بر مصالح و رضایت عموم استوار است. در این نظام حکومتی، اساس سلطنت بر اقامه وظایف و مصالح نوعیه قائم و استیلای سلطان نیز به همان اندازه محدود و تصرفش به عدم تجاوز از آن حد مقید و مشروط شده است. (نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۴۳)
- ↑ نائینی در توصیف سلطنت تملکیه با توجه به تاریخ پادشاهی ایران، معتقد است مصالح مردم در این سیستم حکومتی تابعی از مصلحت و اراده حاکم یا حاکمان خواهند بود و توده مردم هیچ نقشی جز خدمت‌گزاری صرف برای حکمران ندارند؛ ولی در مقابل، حاکم هرگونه تصرف دلبخواهانه را در سرنوشت مردم، حق خود می‌داند و در مقابل هیچ کسی پاسخ‌گو نیست و تا جایی ممکن است پیش رود که ادعای خدایی و الوهیت کند. وی مردم را در این سیستم حکومتی به دلیل جهل و بی‌علمی نسبت به وظائف سلطنت و حقوق خود، تشبیه به گیاهان می‌کند. نائینی این نوع رابطه را در سطح جامعه نیز جاری می‌داند؛ به صورتی که هر شخصی نسبت به زیردستان خود رفتاری خودسرانه در پیش می‌گیرد و نتیجه این وضعیت همه‌گیر شدن روحیه استبداد در تمام جامعه خواهد بود. ( نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۴۱-۴۳)
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه (نقباء البشر فی القرن الرابع عشر)، مشهد، دارالمرتضی، ۱۴۰۴ق.
- حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۴ ش.
- امین، سیدمحسن، اعیان‌الشیعه، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- «حماسه فتوا»، ویژه‌نامه روزنامه جمهوری اسلامی به مناسبت سده وفات میرزای شیرازی، سال ۱۳۷۰ش، مصاحبه با آیت‌اللَّه سیدرضی شیرازی.
- مطهری، مرتضی، بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صد سال اخیر، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۷ش.
- نائینی، محمدحسین، تنبیه الامه و تنزیه المله، به تصحیح سید جواد ورعی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- نائینی، محمدحسین، تنبیه الامه و تنزیه المله، به تصحیح سید محمود طالقانی، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۷۸ش.
- فیرحی، داوود، آستانه تجدد، تهران، نشر نی، ۱۳۹۴ش.
- فیرحی ، داوود، فقه و سیاست در ایران معاصر، تهران، نشر نی، ۱۳۹۰ش.