تنبیه الامة و تنزیه الملة (کتاب)

تنبیه الامه و تنزیه المله از مشهورترین رساله‌های سیاسی در عصر مشروطه است که در دفاع از سلطنت مشروطه و در مخالفت با حکومت استبدادی توسط میرزا محمدحسین غروی نائینی نوشته شد.

معرفی اجمالی

تنبیه‌الامة و تنزیه‌الملة رساله‌‌ای سیاسی که توسط میرزا محمدحسین نائینی در دفاع از حکومت انتخابی و مخالفت با سلطنت مطلقه و حکومت استبدادی در ربیع‌الاول ۱۳۲۷ق (پس از به توپ بستن مجلس شورای ملی توسط محمدعلی شاه قاجار و پیش از فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان) نوشته شد و در همان سال در بغداد به چاپ رسید.

جایگاه کتاب

این کتاب شهرتی بسیار در ادبیات مذهبی ـ سیاسی شیعه دارد. این رسالۀ کوچک که از درون منازعات اجتهادی نهضت مشروطه‌خواهی در ایران سر برآورد و عالی‌ترین رهبران مذهبی شیعه آن را تألیف و حمایت کرد، چندی بعد به «متن اصلی و محور» در تبیین دینی از نظام مشروطه بدل شد و کتاب و نویسندۀ آن را در صدر نوگرایی مذهبی ـ سیاسی شیعه در تاریخ معاصر نشاند. این کتاب مورد تأیید محمدکاظم خراسانی و عبدالله مازندرانی دو فقیه معروف آن زمان نیز قرار گرفت.

به دلیل حساس بودن موضوع و نظریه ابراز شده در این کتاب، از بدو نگارش آن تا امروز نظرهای متفاوتی درباره آن اظهار شده است، ولی حتی جدّیترین منتقدان، نتوانسته‌اند عمق مباحث و دقت علمی آن را نادیده بگیرند و از ستایش و تحسین آن خودداری ورزند.

آخوند خراسانی آن را «‌اجلّ از تمجید‌» دانسته و ملا عبدالله مازندرانی ضمن تمجید از این اثر، تمام اصول و مبانی سیاسی آن را مأخوذ از اسلام ذکر کرده است.

به نوشته سیدمحمود طالقانی، این کتاب «‌با حرارت و استدلال محکم‌» نوشته شده و نظر نهایی و عالی اسلام و شیعه درباره حکومت با ارائه مدارک موثق، در آن بیان شده است و برای علما و مجتهدان، کتابی استدلالی و اجتهادی و برای عوام رساله‌ای تقلید درباره وظایف اجتماعی است.

مرتضی مطهری این کتاب «‌ذی قیمت‌» را تفسیری دقیق از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام دانسته که با استدلالها و استشهادهای متقن، از قرآن و نهج البلاغه توأم است.

«انصاف این است که تفسیر دقیق، از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام را هیچ کس به خوبی علامه بزرگ و مجتهد سترگ، میرزا محمدحسین نائینی - قدس‌سره - توأم با استدلال‌ها و استشهادهای متقن، از قرآن و نهج‌البلاغه، در کتاب ذی‌قیمت تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله بیان نکرده است.»

حمید عنایت آن را «‌از نوشته‌های معدود مربوط به دوره انقلاب مشروطه ایران، در توجیه نظام مشروطه از دیدگاه مذهب شیعه‌» و تنها رساله منظم و منسجم شناخته شده می‌داند که «‌یک شخصیت مذهبی آن زمان، در دفاع از دموکراسی پارلمانی‌» نگاشته و معتقد است این کتاب بهترین شاهد بر پیوند نظریه فقهی و نگرش سیاسی علمای شیعه است.

ترجمه تقریظ آخوند خراسانی:

بسم الله الرحمن الرحیم رساله شریف تنبیه الامة و تنزیه الملة که از افاضات جناب مستطاب شریعت مدار و صفوة الفقهاء والمجتهدین ثقت الاسلام و المسلمین العالم العامل اقا میرزا محمدحسین نائینی الغروی دامت افاضاته است، اجل از تمجید و سزاوار است ان شاءالله تعالی به تعلیم و تعلم و تفهیم و تفهم آن. ماخوذ بودن اصول را از شریعت محقه استفاده و حقیقت کلمه مبارکه بموالاتکم علمنا الله معالم دیننا و اصلح ما کان فسد من دنیانا را بعین الیقین ادراک نمایند ان شاءالله تعالی

ربیع الاول سال ۱۳۲۷

محمدکاظم خراسانی

تقریظ شیخ عبدالله مازندرانی:

بسم الله الرحمن الرحیم

بحمدالله تعالی و حسن تاییده رساله شریفه تنبیه الامة و تنزیه الملة چنانکه مرقوم فرموده اند اجل از تمجید و برای تکمیل عقاید و تصدیق وجدانی مسلمین به ماخوذ بودن تمام اصول و مبانی سیاست از دین قویم اسلام کافی و فوق مامول است فلله در مصنفه المحقق و جزاه عن الاسلام و اهله خیرا و کثر فی الفقهاء و المجتهدین امثاله بمحمد وآله الطاهرین صلوات الله علیهم اجمعین

ربیع الاول ۱۳۲۷ عبدالله مازندرانی

نویسنده

مقالهٔ اصلی: محمدحسین غروی نائینی

محمدحسین غروی نائینی (۱۲۷۶-۱۳۵۵ق/۱۲۴۰-۱۳۱۵ش) از فقیهان شیعه در قرن چهاردهم قمری و از علمای طرفدار نهضت مشروطه ایران بود. وی متولد شهر نائین و تحصیل‌کرده نزد علمایی چون جهانگیرخان قشقایی، میزاری شیرازی، سید محمد فشارکی و آخوند خراسانی در شهرهای اصفهان، سامرا، کربلا و نجف بود. همراهی با میرزای شیرازی در نهضت تنباکو، همکاری با آخوند خراسانی و عبدالله مازندرانی در نهضت مشروطه ایران و همچنین اعلام جهاد علیه انگلیس در عراق به همراه سید ابوالحسن اصفهانی از جمله فعالیت‌های سیاسی نائینی بوده است.

نائینی پس از محمدتقی شیرازی، به همراه سید ابوالحسن اصفهانی عهده‎ دار مرجعیت شیعه شد. شهرت علمی نائینی بیشتر به خاطر اصول فقه و همچنین تألیف کتاب معروف تنبیه الامه و تنزیه المله است.

فهرست

کتاب شامل یک مقدمه، پنج فصل و دو مقصد در خاتمه آن است. در مقدمه مطالبی درباره حقیقت استبداد و مشروطیت، دولت، قانون اساسی، مجلس شورای ملی، آزادی و مساوات آمده است.

فصول پنج گانه کتاب نیز عبارت‌اند از:

• حقيقت‌ سلطنت‌ نزد اديان‌ و عقلا
• تحديد سلطنت‌ ‌در‌ عصر غيبت‌
• مشروطه‌ و تحديد سلطنت‌
• پاسخ‌ ‌به‌ شبهات‌ و مغالطات
• صحت‌ و مشروعيت‌ مداخله نمايندگان‌ مجلس‌ و شرائط و وظائف‌ آنان‌

خاتمه کتاب نیز دربرگیرنده دو «‌مقصد‌» (بخش) است:

• مقصد اول: قواي‌ حافظ استبداد
• مقصد دوم‌: راههاي‌ علاج‌ قواي‌ استبداد

نقدها

دشواری متن تنبیه الامه از جمله نقدهایی است که به این کتاب وارده شده است. دکتر فیرحی در این باره چنین آورده است: دشواری ادبیات تنبیه الأمة دو ویژگی اساسی در آن است: نخست اینکه تنبیه الأمة هرچند به زبان فارسی نگاشته شده است، اما به واقع فارسی ـ عربی است. رساله‌ای است هم فقهی و هم فشرده. نویسنده‌اش مدرس عالی‌رتبه‌ای است که سال‌ها به تدریس تخصصی در عالی‌ترین مراحل فقه و اصول اشتغال داشته و همین موجب شده است که بیان و کلام او جنبۀ تخصصی پیدا کند و بیشتر به زبان «اهل اصطلاح» سخن بگوید. ویژگی دوم نوآوری فقهی ـ سیاسی نویسنده در تلاش برای پیوند سنت فقاهتی با موضوع جدید و دشواری چون تجدد، دموکراسی و دولت مدرن است. همین ویژگی ادبیات نویسنده را با پیچیدگی خاصی همراه کرده و کتاب و نویسنده را در معرکۀ «نزاع سنت و تجدد» قرار داده است.