کاربر:Salehi/صفحه تمرین: تفاوت میان نسخه‌ها

از دانشنامه فقه معاصر
Salehi (بحث | مشارکت‌ها)
بدون خلاصۀ ویرایش
Salehi (بحث | مشارکت‌ها)
خط ۴۷: خط ۴۷:
به گفته فیرحی سابقه تشکیل احزاب در ایران، دوره‌ها (گروهی هم مشرب سیاسی مرکب از دوستان و آشنایان) و انجمن‌های عصر مشروطه بود و پس از آن اولین احزابی که در ایران شکل گرفت حزب دموکرات و اجتماعیون هستند که پیش‌درآمد تاسیس و استقرار حزب در عرف سیاسی ایران بودند. نویسنده کتاب از مجموع احزابی که در ایران از زمان مشروطه تا پس از انقلاب اسلامی فعالیت کرده‌اند، دو حزب توده و جمهوری اسلامی را دارای مهم‌ترین سازمان تشکیلاتی و گسترده‌ترین آنها می‌داند. به باور نویسنده شناخت مرام‌نامه، ساختار و اهداف این احزاب برای شناخت و تحول موضوع حزب و درک شرایط و اجزای حزب صحیح، ناقص و فاصد بسیار مهم است. (ص۱۰۲-۱۰۳ و ۱۵۱-۱۵۴)
به گفته فیرحی سابقه تشکیل احزاب در ایران، دوره‌ها (گروهی هم مشرب سیاسی مرکب از دوستان و آشنایان) و انجمن‌های عصر مشروطه بود و پس از آن اولین احزابی که در ایران شکل گرفت حزب دموکرات و اجتماعیون هستند که پیش‌درآمد تاسیس و استقرار حزب در عرف سیاسی ایران بودند. نویسنده کتاب از مجموع احزابی که در ایران از زمان مشروطه تا پس از انقلاب اسلامی فعالیت کرده‌اند، دو حزب توده و جمهوری اسلامی را دارای مهم‌ترین سازمان تشکیلاتی و گسترده‌ترین آنها می‌داند. به باور نویسنده شناخت مرام‌نامه، ساختار و اهداف این احزاب برای شناخت و تحول موضوع حزب و درک شرایط و اجزای حزب صحیح، ناقص و فاصد بسیار مهم است. (ص۱۰۲-۱۰۳ و ۱۵۱-۱۵۴)
===ارجاع رقابت‌های حزبی به منطق بازی===
===ارجاع رقابت‌های حزبی به منطق بازی===
فیرحی با استناد به سخنان [[محمدحسین بهشتی]] از بنیان‌گذاران حزب جمهوری اسلامی که از رقابت حزبی به مثابه مسابقه در خیرات یاد می‌کند، (ص۲۰۶) حکمرانی حزبی را نوعی بازی تلقی کرده و به شبیه‌سازی عناصر اصلی بازی‌ها با رقابت‌های حزبی می‌پردازد. (ص۲۱۱-۲۱۶) وی نظریه بازی یا استعاره بازی در ادبیات فقهی را ابزار تحلیل مشترکی برای بررسی بسیاری از مسائل رقابتی ازجمله حزب می‌داند. به گفته او این نظریه امکانات دست‌یابی به هدف را در موقعیت‌های تعارض‌آمیز فراهم می‌کند. (ص۲۱۶) نکته دیگر اینکه رقابت‌های حزبی از نخستین موضوعات در دانش سیاسی است که خود را به ابزارهای ریاضیات کاربردی مانند نظریه بازی‌ها گشوده است. (ص۲۱۸) به باور فیرحی دستیابی به اهداف حزب (کسب قدرت، مشارکت سیاسی و تربیت افراد) نیاز به ایجاد فرصت برابر، عادلانه و منصفانه برای بازی حزبی است و باید به هر قیمتی رقیب در شرایط رقابت بماند و به‌عبارتی حیات تو به حیات رقیب بستگی دارد. (ص۲۲۶-۲۲۷)
فیرحی با استناد به سخنان [[محمد حسینی بهشتی]] از بنیان‌گذاران حزب جمهوری اسلامی که از رقابت حزبی به مثابه مسابقه در خیرات یاد می‌کند، (ص۲۰۶) حکمرانی حزبی را نوعی بازی تلقی کرده و به شبیه‌سازی عناصر اصلی بازی‌ها با رقابت‌های حزبی می‌پردازد. (ص۲۱۱-۲۱۶) وی نظریه بازی یا استعاره بازی در ادبیات فقهی را ابزار تحلیل مشترکی برای بررسی بسیاری از مسائل رقابتی ازجمله حزب می‌داند. به گفته او این نظریه امکانات دست‌یابی به هدف را در موقعیت‌های تعارض‌آمیز فراهم می‌کند. (ص۲۱۶) نکته دیگر اینکه رقابت‌های حزبی از نخستین موضوعات در دانش سیاسی است که خود را به ابزارهای ریاضیات کاربردی مانند نظریه بازی‌ها گشوده است. (ص۲۱۸) به باور فیرحی دستیابی به اهداف حزب (کسب قدرت، مشارکت سیاسی و تربیت افراد) نیاز به ایجاد فرصت برابر، عادلانه و منصفانه برای بازی حزبی است و باید به هر قیمتی رقیب در شرایط رقابت بماند و به‌عبارتی حیات تو به حیات رقیب بستگی دارد. (ص۲۲۶-۲۲۷)
 


==بررسی و ارزیابی==
==بررسی و ارزیابی==

نسخهٔ ‏۲۸ نوامبر ۲۰۲۱، ساعت ۰۷:۰۳

فقه و حکمرانی حزبی

معرفی اجمالی

فقه و حکمرانی حزبی، کتابی در حوزه فقه سیاسی نوشته داوود فیرحی است که به بررسی نسبت میان مسئله حزب و دانش فقه پرداخته است. نویسنده تلاش دارد تا فقه سیاسی را با دولت مدرن و ظهور پارلمان و مفهوم قانون در دوران معاصر مرتبط و جایگاه احزاب را در نظام سیاسی اسلام تبیین کند.[۱] به گفته نویسنده، طرح مسئله حزب در فقه سیاسی، امتداد منطقی مواجهه فقه با دولت مدرن است که در پژوهش‌های قبلی وی تحت عنوان فقه و سیاست در ایران معاصر، ابعادی از آن بررسی شده است. (ص۱۵)

فیرحی در این کتاب به موضوع‌شناسی حزب (تفاوت حزب صحیح از حزب غیرصحیح)، حکم‌شناسی فقهی حزب و مسئله قانون‌گذاری در حوزه حزب و مشکلات آن پرداخته است.[۲] این کتاب توسط نشر نی در سال ۱۳۹۶ش منتشر شد.

نویسنده

داوود فیرحی (۱۳۴۳- ۱۳۹۹ش) استاد حوزه و دانشگاه در زمینه اندیشه سیاسی ایران و اسلام و نظریه‌پرداز فقه سیاسی بود.[۳] او کتاب‌ها و مقالات متعددی در زمینه اندیشه سیاسی اسلام و فقه سیاسی نوشت[۴] که برخی از آنها در همایش کتاب سال جمهوری اسلامی ایران و نشان دهخدا جوایزی دریافت کردند.[۵] کتاب‌های فقه و سیاست در ایران معاصر، آستانه تجدد در شرح تنبیه الامه و تنزیه المله و فقه و حکمرانی حزبی ازجمله کتاب‌های اوست که در حوزه فقه سیاسی معاصر اهمیت دارد.

اهمیت و جایگاه در فقه معاصر

فقه و حکمرانی حزبی از نخستین کتاب‌هایی است که به بررسی فقهی مسئله حزب و حکمرانی حزبی از منظر فقه معاصر پرداخته است. به گفته فیرحی بعد از مشروطه و همچنین در دوران پس از انقلاب اسلامی در ایران، همواره احزاب بزرگی وجود داشته‌اند، ولی به حکمرانی حزبی ختم نشده است؛ به همین دلیل باید در ابتدا به موضوع‌شناسی و پس از آن به حکم‌شناسی فقهی آن پرداخته شود.[۶] دلیل دیگر اهمیت پرداختن به این موضوع، عدم وجود دانش حزبی در بین مسلمانان و جریان‌های مذهبی است. به گفته نویسنده اگرچه در میان مسلمانان و جریان‌های مذهبی حزب وجود دارد؛ ولی با کمبود متون علمی درباره موضوع حزب و همچنین عدم تبیین نسبت آن با دانش‌های مذهبی مواجه هستیم.[۷]

روش‌شناسی

فیرحی در کتاب فقه و حکمرانی حزبی، با پی‌ریزی چارچوب نظری خود بر پایه قواعد فقهی و اصولی به دنبال موضوع‌شناسی و حکم‌شناسی فقهی تحزب و حکمرانی حزبی است. (ص۵۴-۶۰) فیرحی از منظر فقهی-اصولی به پیگیری مباحث حزب که عمدتا جامعه‌شناسانه است، می‌پردازد. او برای این کار به شبیه‌سازی میان مناسک شرعی مانند نماز و مسائل حزب (ص۵۸) و تطبیق احکام آنها می‌پردازد.

نویسنده برای کشف مفهوم و موضوع حزب صحیح، ناقص و فاسد بر عرف موجود در جامعه ایران معاصر تکیه می‌کند و با استفاده از روش تبارشناسی، به احزاب مهم و تأثیرگذار در ایران پس از مشروطه تا پس از انقلاب اسلامی می‌پردازد. وی این روش را برای شناخت اجزا، شرایط و ماهیت حزب مناسب فرض می‌کند. (ص۱۵۲)

ساختار و محتوای کتاب

کتاب فقه و حکمرانی حزبی در یک مقدمه دو بخش (ذیل ده فصل) و چهار پیوست تدوین شده است. در مقدمه، اهمیت مسئله حزب از منظر فقه سیاسی و ارتباط آن با دو موضوع حکومت و قانون موضوعه مورد بررسی قرار گرفته است. (ص۱۵-۲۵)

فقه و موضوع شناسی حزب

بخش اول کتاب فقه و حکمرانی حزبی به موضوع‌شناسی حزب می‌پردازد. در فصل اول این بخش به مباحثی چون نقش عرف در شناخت موضوع حزب، ضرورت وجود احزاب و کارکردهای آنها، انواع حکمرانی حزبی و تعریف حزب صحیح پرداخته شده است. فرآیند پیدایی حزب و موضوع آن از منظر عرفی، بررسی تحول موضوع حزب در ادبیات دینی و همچنین تبارشناسی احزاب در ایران معاصر (بررسی سیر تحول حزب از عصر پیشا مشروطه با نام انجمن‌ها و مطالعه مرام‌نامه و ساختار دو حزب دموکرات و اجتماعیون در دوران پسا مشروطه)، مباحثی است که در دو فصل بعد بررسی شده‌اند. فیرحی در فصل چهارم مرام‌نامه، اهداف و ساختار دو حزب مهم در ایران معاصر یعنی حزب توده و حزب جمهوری اسلامی را مورد کنکاش قرار داده تا با استخراج وجوه مشترک احزاب سیاسی به جمع‌بندی مناسب‌تری درباره اجزا و شرایط حزب صحیح از منظر موضوع‌شناسی دست یابد.

فیرحی در فصول پنجم تا هفتم با مطرح کردن مفهوم حزب ذیل استعاره بازی در دانش فقه و ارزیابی حزب صحیح به مثابه نوعی از بازی و در قالب نظریه‌های بازی جمعی و رقابتی به تکمیل مباحث موضوع‌شناسی حزب می‌پردازد. در این فصول سعی شده موضوع حزب با اتکا به استعاره بازی شناسایی و احکام آن نیز با ارجاع به باب سبق و رمایه تحلیل شود. در نهایت در فصل هفتم مقدمات، ارکان و اجزای حزب صحیح با الهام از منطق بازی استخراج شده است.

حکم‌شناسی حزب

مدعیات

حزب از مسائل فقه سیاسی خرد

فیرحی با تقسیم مسائل فقه سیاسی به دو دسته کلان و خرد، فقه تحزب و حکمرانی حزبی را در حیطه فقه سیاسی خرد قرار می‌دهد؛ مسائلی که با چگونگی رفتار انسان و انتخاب‌های آنان در سطح مسائل خرد سیاسی ارتباط دارد. وی موضوعات فقه سیاسی خرد را نیز به سه دسته مسائل اصلی، مکمل و جانشین تقسیم می‌کند و معتقد است چون حزب جانشین انجمن‌های عصر مشروطه است، در حیطه مسائل فقه سیاسی خردِ جانشین قرار می‌گیرد. (ص۱۸-۱۹)

ضرورت موضوع‌شناسی فقهی مفاهیم نوآیین سیاسی

به گفته نویسنده کتاب هر پدیده‌ای و ازجمله حزب که به مرحله ضرورت برسد لاجرم ظهور و تحقق پیدا می‌کند و اگر نوع صحیح آن شناسایی نشود، اشکال فاسد جایگزین خواهد شد؛ به همین دلیل جستجو و فهم حقیقت حزب صحیح جهت دستیابی به حکم فقهی آن اهمیت دارد. به باور او همت نگماشتن برای تشخیص حقیقت حزب و تصحیح ارکان و شرایط آن، اعتماد عمومی را به دولت از بین خواهد برد. (ص۲۷-۲۸)

عرف مرجع شناخت موضوع حزب

نویسنده کتاب با این فرض که حزب امری اعتباری است و عرف در شناخت امور اعتباری مرجعیت دارد؛ موضوع‌شناسی حزب را وظیفه عرف می‌داند. (ص۳۳) البته به نظر فیرحی منظور از عرف در این‌گونه موارد نه عرف عمومی بلکه عرف دقیق و تخصص‌گرا است که پیوندی وثیق با تخصص‌ها، تجربه‌ها و رشته‌های علمی مرتبط با موضوع حزب و نظام حزبی دارد. به گفته او به دلیل قرار گرفتن موضوع حزب در کانون گزاره‌های تخصصی، حزب‌شناسی و صدور حکم شرعی درباره حزب، امر ساده‌ای نیست و نیاز به مشاوره دقیق با کارشناسان خبره دارد. (ص۳۴-۳۵)

ارزیابی نظام حزبی در جمهوری اسلامی ایران

فیرحی با تبیین مؤلفه‌های نظام حزبی صحیح (ص۴۶) و ترسیم مرزهای حکمرانی حزبی (ص۴۷-۵۱)، در یک تحلیل جامعه‌شناسانه معتقد است؛ اگرچه در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران احزاب سیاسی به رسمیت شناخته شده‌اند و با وجود ثبت بیش از ۲۴۲ حزب و تشکل سیاسی در این نظام، ولی در عمل نظام سیاسی حزبی روشنی شگل نگرفته و در شرایط پیشاحزبی قرار دارد. به گفته او در این نظام برخی مختصات حکمرانی شخصی وجود دارد و هنوز احزاب چندان قدرت و اهمیتی ندارند. وی این جامعه را تحت عنوان حکمرانی شخصی-موجی گونه‌شناسی کرده است. (ص۵۱-۵۲)

حزب صحیح

نویسنده به استناد به سخن محمدکاظم آخوند خراسانی در کتاب کفایه درباره مفهوم صحت، معتقد است شرایط تشکیل حزب صحیح دو گونه است؛ شرایطی که پیدایی و پایایی حزب بدون آنها امکان‌پذیر نیست و شرایطی که خصلت ثانویه دارند و ناظر به مزیت و کمال حزب است. (ص۵۵-۵۶) فیرحی با اعتقاد به نسبی‌بودن حزب صحیح به اعتبار جوامع در حال گذار و جوامع دموکراتیک می‌گوید مانند تفاوت کیفیت نماز برای افراد بیمار و سالم، حزب فاقد برخی شرایط نیز برای جامعه در حال گذار صحیح خواهد بود ولی در مردم‌سالاری‌های نهادینه شده، نامقبول است. (ص۵۸) به گفته او حزب صحیح، حزبی است که با ترکیب اجزای آن و انسجام آن به دنبال حل مسالمت‌آمیز مسائل سیاسی و اداره دموکراتیک حکومت باشد. (ص۶۰)

تدریجی الحصول بودن حزب

فیرحی حزب را مانند هر امر عرفی دیگری، پدیده‌ای می‌بیند که به تدریج شکل می‌گیرد و عناصر آن تکمیل می‌شود. به گفته او حزب ماهیتی ترکیبی دارد که ممکن است برخی از اجزای آن درست و برخی نادرست انجام شود. (ص۶۱-۶۲) فیرحی زاده شدن حزب به‌عنوان موضوعی عرفی را در فرآیندی چند مرحله‌ای تصور می‌کند. شکل‌گیری رویداد حزب، تبدیل شدن آن رویداد به واقعیت، تبدیل شدن واقعیت حزب به مسئله مورد پژوهش، مشخص شدن تعریف و مفهوم مسئله حزب و در نهایت شکل‌گیری و ایجاد موضوع حزب به‌عنوان آخرین گام موضوع‌شناسانه، مراحلی است که در این فرآیند شکل می‌گیرد. به گفته فیرحی مراحل فوق مقدمه شکل‌گیری استدلال و قواعد عملی یا حکم‌شناسی حزب خواهد بود. (ص۶۱-۸۶)

تحول در موضوع حزب

به باور نویسنده واژه حزب اگرچه در متون دینی اسلامی تا صدر اسلام امتداد دارد؛ ولی به معنای جدید، پدیده‌ای مدرن است و مختصات خاص خود را دارد؛ بنابراین می‌توان گفت واژه حزب دچار تحول موضوع و انقلاب در مفهوم شده است. (ص۹۰) فیرحی با پیگیری واژه حزب در متون دینی، معتقد است در ادبیات دینی، این مفهوم دارای بار منفی است؛ چراکه در بعد اعتقادی به اختلاف در باورهای دینی اشاره دارد، (ص۹۱-۹۳) در بعد نظامی به لشگرکشی مخالفان انبیا در غالب واژه احزاب می‌پردازد (۹۴-۹۶) و در بعد اجتماعی، بر وحدت‌شکنی این واژه و ایجاد گروه‌بندی‌ها و تفرقه میان امت واحده تأکید دارد. (۹۴-۱۰۰) مثبت‌ترین برداشت از واژه حزب در ادبیات دینی به نظر فیرحی، کاربرد آن در مفهوم بازی و مسابقه در خیرات است. (۱۰۰-۱۰۲)

به گفته فیرحی سابقه تشکیل احزاب در ایران، دوره‌ها (گروهی هم مشرب سیاسی مرکب از دوستان و آشنایان) و انجمن‌های عصر مشروطه بود و پس از آن اولین احزابی که در ایران شکل گرفت حزب دموکرات و اجتماعیون هستند که پیش‌درآمد تاسیس و استقرار حزب در عرف سیاسی ایران بودند. نویسنده کتاب از مجموع احزابی که در ایران از زمان مشروطه تا پس از انقلاب اسلامی فعالیت کرده‌اند، دو حزب توده و جمهوری اسلامی را دارای مهم‌ترین سازمان تشکیلاتی و گسترده‌ترین آنها می‌داند. به باور نویسنده شناخت مرام‌نامه، ساختار و اهداف این احزاب برای شناخت و تحول موضوع حزب و درک شرایط و اجزای حزب صحیح، ناقص و فاصد بسیار مهم است. (ص۱۰۲-۱۰۳ و ۱۵۱-۱۵۴)

ارجاع رقابت‌های حزبی به منطق بازی

فیرحی با استناد به سخنان محمد حسینی بهشتی از بنیان‌گذاران حزب جمهوری اسلامی که از رقابت حزبی به مثابه مسابقه در خیرات یاد می‌کند، (ص۲۰۶) حکمرانی حزبی را نوعی بازی تلقی کرده و به شبیه‌سازی عناصر اصلی بازی‌ها با رقابت‌های حزبی می‌پردازد. (ص۲۱۱-۲۱۶) وی نظریه بازی یا استعاره بازی در ادبیات فقهی را ابزار تحلیل مشترکی برای بررسی بسیاری از مسائل رقابتی ازجمله حزب می‌داند. به گفته او این نظریه امکانات دست‌یابی به هدف را در موقعیت‌های تعارض‌آمیز فراهم می‌کند. (ص۲۱۶) نکته دیگر اینکه رقابت‌های حزبی از نخستین موضوعات در دانش سیاسی است که خود را به ابزارهای ریاضیات کاربردی مانند نظریه بازی‌ها گشوده است. (ص۲۱۸) به باور فیرحی دستیابی به اهداف حزب (کسب قدرت، مشارکت سیاسی و تربیت افراد) نیاز به ایجاد فرصت برابر، عادلانه و منصفانه برای بازی حزبی است و باید به هر قیمتی رقیب در شرایط رقابت بماند و به‌عبارتی حیات تو به حیات رقیب بستگی دارد. (ص۲۲۶-۲۲۷)

بررسی و ارزیابی

استفاده از مباحث جامعه‌شناسانه و تاریخ سیاسی

قسمت عمده‌ای از مباحث موضوع‌شناسانه کتاب فقه و حکمرانی حزبی، از منظر جامعه شناسی سیاسی یا تاریخ و تحولات سیاسی- اجتماعی به موضوعات حزب پرداخته است. ازجمله این مباحث می‌توان به ضرورت وجود احزاب، کارکرد احزاب، فرآیند نهادینگی احزاب، مرزهای حکمرانی حزبی، تاریخچه احزاب مهم و بزرگ در ایران معاصر و ... اشاره کرد. البته نویسنده کتاب خود نیز به این امر اذعان دارد و افزودن چنین مباحث غیرفقهی را صرفا به دلیل شناخت بهتر موضوع حزب و مقدمه‌ای برای تقنین و صدور حکم دانسته است. (ص۳۹)

فیرحی در فصل‌های مربوط به معرفی احزاب مهم ایران، به صورت مفصل به ساختارها و اهداف آنها می‌پردازد، او در این فصول از رویکرد فقهی فاصله گرفته و کاملا جامعه‌شناسانه و تاریخ‌نگارانه به مباحث مربوط به حزب می‌پردازد.

تقلیل‌گرایی در شناخت موضوع حزب

فیرحی برای موضوع شناسی حزب و تشخیص حزب صحیح از نادرست، چاره کار را در بررسی ساختار، مرامنامه و اهداف احزاب موجود می‌داند. چنین اقدامی به باور او مقدمه ضروری برای تأملات حکم‌شناسانه فقهی است (۱۲۴). نویسنده برای این کار فقط به بررسی احزاب موجود در ایران از زمان مشروطه تا پس از انقلاب اسلامی می‌پردازد و در این راستا چهار حزب دموکرات عامیون، اجتماعیون اعتدالیون، حزب توده و حزب جمهوری اسلامی بررسی می‌کند. به نظر می‌رسد، اکتفا کردن به بررسی فقط چهار حزب در داخل ایران برای شناخت موضوع حزب صحیح، نوعی تقلیل‌گرایی در فرآیند موضوع‌شناسی است.

محدودیت روش تبارشناسی برای موضوع شناسی

پانویس

منابع