بورس‌بازی در نگاه شریعت (کتاب)

نویسنده: مجید خشنودی

بورس‌بازی در نگاه شریعت
اطلاعات کتاب
نویسنده	محمد توحیدی سید عباس موسویان
موضوع	فقه بازارهای مالی
سبک	گزارشی تحلیلی
زبان	فارسی
تعداد صفحات	۳۲۴ص
قطع	رقعی (شومیز)
اطلاعات نشر
ناشر	دانشگاه امام صادق (ع) سازمان بورس و اوراق بهادار
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۳۹۹
نوبت چاپ	اول
شمارگان	۱۰۰۰

بورس‌بازی در نگاه شریعت کتابی در زمینه فقه معاملات جدید و دارای دو بخش کلی است که بورس‌بازی را از جهت موضوع‌شناسی و حکم فقهی مورد بررسی قرار داده است. این کتاب توسط محمد توحیدی و سید عباس موسویان با بهره‌گیری از مقالات سابقشان نگاشته شده است. نگارنده از معاملات در زمان کوتاه با ریسک زیاد و قصد کسب سود از نوسانات قیمتی، به معاملات بورس‌بازی تعبیر کرده است. به باور او حکم فقهی چنین معاملاتی صحیح است. مگر اینکه بر مسأله عناوین دیگری همچون دستکاری بازار یا استفاده از اطلاعات نهانی منطبق شود که از رفتارهای مخرب بازار هستند و نظام اقتصادی را فاسد می‌کنند.

معرفی اجمالی

بورس‌بازی در نگاه شریعت کتابی در زمینه فقه بازارهای مالی و نوشته سید عباس موسویان (متوفی ۱۳۹۸) و محمد توحیدی است. این کتاب توسط سازمان بورس و اوراق بهادار و دانشگاه امام صادق (ع) در سال ۱۳۹۹ انتشار یافته است. کتاب در صدد بیان موضوع و ارائه تعریف از بورس‌بازی است. پس از بیان موضوع به تحلیل فقهی جامعی از ابعاد مختلف بورس‌بازی پرداخته است. رویکرد غالب در این کتاب نقل نظریات و جمع‌آوری عناصر مشترک از میان کلمات صاحب‌نظران است. از این روی در موارد اندکی تحلیل‌های شخصی نویسنده ارائه شده است. کتاب شامل هفت بخش است که به تصریح نگارنده، بخش‌های مختلف کتاب مقالات مستقلی بوده و در این کتاب جمع‌آوری شده‌اند.

نویسندگان

محمد توحیدی نویسنده اصلی کتاب در حوزه‌های مدیریت مالی اسلامی، بازار سرمایه اسلامی، بانکداری اسلامی فعالیت تدریسی و پژوهشی دارد و کتب و مقالات متعددی از وی چاپ شده است.

سید عباس موسویان دیگر نویسنده کتاب، دانش‌آموخته حوزه علمیه و رئیس سابق پژوهشکده نظام‌های اسلامی، عضو کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار و عضو شورای فقهی مشورتی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران بود. موسویان اولین جایزه علوم انسانی اسلامی در دومین کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی را دریافت نمود. کتب و مقالات متعددی در حوزه مباحث اقتصادی نگاشته است. از جمله آثار علمی وی می‌توان به بانکداری اسلامی که در چندین جشنواره حائز رتبه شده است، کتاب پس‌انداز و سرمایه‌گذاری در اقتصاد اسلامی، کلیات نظام اقتصادی اسلام، ربا و مسائل عصر حاضر، پول و نظام‌های پولی، فلسفه اقتصاد اسلامی و بهره یا ربا اشاره کرد.

ساختار و فهرست

کتاب مشتمل بر پیشگفتار و دو بخش و هفت فصل است:

بخش اول: موضوع‌شناسی بورس‌بازی

• کلیات بورس‌بازی
• بورس‌بازی و رفتارهای مخرب
• بورس‌بازی و عدم ثبات

بخش دوم: فقه بورس‌بازی

• مبانی فقهی بورس‌بازی
• فقه بورس‌بازی با فرض عدم رفتارهای مخرب
• فقه بورس‌بازی با فرض دستکاری بازار
• فقه بورس‌بازی با فرض استفاده از اطلاعات نهانی

موضوع‌شناسی بورس‌بازی

مفهوم‌شناسی

در این کتاب واژه بورس‌بازی و تعاریف عمومی و تخصصی آن از فرهنگ لغات مختلف و تعاریف اصطلاحی اقتصاددانان جمع‌آوری شده و با تمرکز بر عناصر مشترک، تعریفی جامع از بورس‌بازی ارائه شده است.(ص۲۷–۳۱) معیار تحقق بورس‌بازی از نگاه مؤلف عبارت است از: در زمان کوتاه، معامله با ریسک زیاد، عدم قصد نگه‌داری، قصد کسب سود از نوسانات قیمتی و عدم آگاهی و اطمینان. مؤلف سایر مفاهیم مالی همچون سرمایه‌گذاری، قماربازی، آٰربیتراژ، پوشش ریسک از طریق بازارهای مشتقه را توضیح داده و به مقایسه این مفاهیم با مفهوم بورس‌بازی پرداخته است.(ص۳۳–۴۹) بورس‌بازی با توجه به ابزار تحلیل و مدت زمان معامله تقسیم‌بندی می‌شود و ضمن توضیحاتی در مورد بورس‌بازی آگاهانه و ناآگاهانه به بیان مزایا و معایب آن پرداخته است.(ص۵۰–۷۳)

نگارنده بارها از واژه بورس‌بازی استفاده کرده است و تعریف آن از فرهنگ لغات لاتین را ذکر کرده ولی اصلاً مشخص نمی‌کند که واژه لاتین معادل با بورس‌بازی چیست و دقیقاً در مورد چه مفهومی صحبت می‌کند. همان‌طور که گذشت این کتاب حاصل از چند مقاله است و نویسنده در مقاله واکاوی معاملات بورس‌بازانه در بازار اوراق بهادار بر اساس موازین شریعت اسلام، بورس‌بازی را به سفته‌بازی تعریف می‌کند و معادل لاتین آن را Speculation می‌داند.

رفتارهای مخرب

به نظر نویسنده رفتارهای مخرب سبب اختلال در نظام اقتصادی می‌شود. دو نمونه از مصادیق آن دستکاری بازار و استفاده از اطلاعات نهانی است. دستکاری بازار بدین معناست که از هر گونه دخالت در روند طبیعی بازار که مانع از تعیین قیمت عادلانه می‌شود. استفاده از اطلاعات نهانی است؛ یعنی با در اختیار داشتن اطلاعات محرمانه کسب سود می‌شود. سه مورد از ضرر و زیان‌های ناشی از معاملات با اطلاعات نهانی را ذکر کرده است.(ص۷۵–۹۹)

بی‌ثباتی در بازار

نظریه‌پردازان بازار کارا معتقدند بورس‌بازی سبب ایجاد تثبیت در بازارهای مالی می‌شود. نویسنده با اتکا بر این نظریه چنین توضیح می‌دهد که آربیتراژگران (کسانی که به گردش کالا و پول در بازار کمک می‌کنند) با مشاهده عدم تعادل قیمتی وارد عمل شده و اثر انحرافات شناختی و باورهای گمراه کننده را خنثی می‌کنند. برخی اقتصاددانان بر این نظر هستند که فعالیت بورس‌بازانه در مواردی سبب بی‌ثباتی قیمتی و نوسانات غیرطبیعی در بازارهای مالی می‌شود. عدم توان در کنترل هیجانات و رفتارهای گله‌ای علت اصلی نوسانات شدید است. بورس‌بازی می‌تواند قیمت‌ها را از ارزش ذاتی و بنیادی منحرف کرده و سبب ایجاد حباب قیمتی شود. در ادامه این فصل تعاریف حباب قیمتی و تقسیم‌بندی انواع حباب قیمتی و نحوه شکل‌گیری آن بیان شده و با ذکر عناصر مشترک به جمع‌بندی رسیده و اثرات مطلوب و مخرب حباب قیمتی را بیان کرده است.(ص۱۰۱–۱۳۷)

فقه بورس‌بازی

قواعد فقهی

بخش دوم کتاب پس از تشخیص موضوع به تبیین مفاهیم و قواعد فقهی قابل انطباق بر مسئله بورس‌بازی به‌صورت مبسوط پرداخته است. قاعده ممنوعیت أکل مال بالباطل، قاعده لاضرر و لا حرج، ممنوعیت تدلیس، ممنوعیت نجش، ممنوعیت غرر، ممنوعت تبانی، ممنوعیت انحصار و احتکار، ممنوعیت قمار را بررسی کرده است.(ص۱۴۵–۲۱۸) به نظر نویسنده در مواردی که قواعد فقهی مرسوم قابل انطباق نیست، برای برقراری نظم اقتصادی در بازارهای مالی لازم است که قوانینی جعل شود و برخی فعالیت‌ها ممنوع شود. در چنین شرایطی بر اساس نظریه منطقة الفراغ سید محمدباقر صدر حاکم اسلامی می‌تواند قوانین را الزامی کند.(ص۲۱۹–۲۲۶)

فرض عدم رفتارهای مخرب

حکم بورس‌بازی یعنی معاملات کوتاه‌مدت و عاری از رفتارهای مخرب را بررسی کرده است. مدعای نویسنده این است که بورس‌بازی از مصادیق خرید و فروش بوده؛ بنابراین فی حد نفسه جایز است و اگر در چارچوب احکام و قوانین شریعت باشد منعی ندارد.(ص۲۲۷)

دلایل صحت: اطلاقات و عمومات آیات

مؤلف برای اثبات جواز بورس‌بازی به اطلاقات و عمومات آیات شریفه تمسک کرده است. از جمله به این آیات شریفه استناد کرده است «أحل الله البیع»، «لا تأکلوا أموالکم بالباطل إلا أن تکون تجارة عن تراض منکم» «و لو کنت أعلم الغیب لاستکثرت من الخیر». در دو آیه ابتدایی هر گونه داد و ستدی اگر از روی رضایت طرفین باشد، حلال شمرده شده است که بورس‌بازی هم از همین قبیل معاملات است. اما نسبت به آیه سوم به دلالت ضمنی آیه استدلال کرده است. با تأکید بر کلمه خیر و تفسیر ابی حاتم و ابن جریج که خیر را به خرید هرآنچه در آن سود می‌کنند، تعریف کرده است. بورس‌بازی نیز خرید به قصد سود است پس با توجه به کلام خدا این عمل منعی ندارد. در ادامه به سه روایت در تأیید صحت داد و ستد کوتاه‌مدت استدلال کرده است.(ص۲۲۷–۲۳۲)

طرح اشکالات و پاسخ آنها

اشکالاتی نسبت به صحت معاملات بورس‌بازی مطرح است. از جمله اینکه بورس‌بازی مصداق عدم کار مفید اقتصادی و أکل مال بالباطل، معاملات صوری، معاملات قماری، معاملات غرری و مصداق معاملات ضرری است. مؤلف اشکالات مطرح شده را چنین جواب داده است. أکل مال بالباطل نیست زیرا در این معاملات سبب شرعی یعنی عقد بیع وجود دارد. همچنین عوض دارای ارزش است که در حقیقت بخشی از مالکیت یک شرکت را مبادله می‌کنند. بورس‌بازی خدماتی همچون افزایش نقدشوندگی، افزایش ظرفیت تقبل ریسک و افزایش کارایی را به بازارهای مالی ارائه می‌شود. همچنین این معاملات واقعی هستند و عوض دارای ارزش که در حقیقت بخشی از مالکیت یک شرکت است، مبادله می‌شود. بورس‌بازی از آنجا که روی دارایی‌های واقعی انجام شود قمار نیست. اما اگر روی دارایی‌های انتزاعی مانند شاخص سهام که قابل قبض و اقباض نیست، به مثابه شرط‌بندی و قمار بوده و مصداق أکل مال بالباطل است. بین چهار صورت غرر، تنها ابهام در شرایط و اوصاف عوضین تصور دارد. اگر اطلاعات اساسی به‌صورت کامل منتظر و شفاف‌سازی نشود و در دسترس عموم نباشد، ابهام وجود دارد و مصداق معامله غرری خواهد بود. معاملات بروس‌بازی ضرری نیست با تقسیم‌بندی بورس‌بازی به آگاه و عقلایی و ناآگاه و تقلیدی حل کرده است. با ترویج بورس‌بازی آگاهانه از ورود دسته دوم که موجب بروز ضرر در سطح کلان به بازارهای مالی می‌شود، جلوگیری کرد.(ص۲۳۳–۲۵۰)

فرض دستکاری بازار

در این بخش از کتاب انواع دستکاری‌ها و حکم فقهی آن بررسی شده است. بورس‌بازی با دستکاری بازار رابطه عموم و خصوص من وجه دارد. تمرکز اصلی دستکاری بازار بر فریب معامله گران است؛ بنابراین عناوین تدلیس و غرور و نجش بر بسیاری از روش‌های دستکاری منطبق می‌شود. روش‌های دستکاری همانند ایجاد رونق مصنوعی و ایجاد افزایش قیمت کاذب، قراردادن سفارش بدون قصد انجام معامله به قصد فریب فعالان بازار، نشر اخبار و اطلاعات کذب و گمراه‌کننده، جلوگیری از انتشار عمومی اطلاعات مهم و مؤثر بر قیمت. مدعای نویسنده این است که دستکاری بازار با عناوین فقهی همچون غبن در معامله، معاملات صوری، احتکار و انحصار، قاعده لاضرر، تبانی و قاعده أکل مال به باطل تطبیق دارد و در نتیجه عدم جواز این عمل را ثابت می‌کند. در انتها به نظریه منطقة الفراغ سید محمدباقر صدر اشاره کرده است. در مواردی ممکن است ممنوعیت شرعی برخی از روش‌های دستکاری بازار پذیرفته نشد، اما برای ایجاد نظم اقتصادی در بازارهای مالی نیاز به وضع قوانین و مقررات باشد. بر اساس نظریه منطقة الفراغ حاکم اسلامی می‌تواند دستورات الزامی وضع نماید.(ص۲۵۱–۲۶۸)

فرض استفاده از اطلاعات نهانی

نویسنده استفاده از اطلاعات نهانی با برخی عناوین فقهی تطبیق کرده و اطلاعات نهانی را به‌عنوان مصادیق سرقت و تصرف غیرقانونی از اموال حقیقی و معنوی، خیانت در امانت، تدلیس در معامله، تدلیس در معامله، روایات نهی از تلقی رکبان، غبن در معامله و ضرر و ضرار در بازار معرفی کرده است و در نتیجه آن را عملی نامشروع دانسته است.(ص۲۷۳–۲۸۷)

نقد و ارزیابی کتاب

نگارنده در بخش موضوع‌شناسی بیش از حد نیاز قلم‌فرسایی کرده و تطویل کاملاً مشهود و ملال‌آور است. با توجه به رویکرد گزارشی تحلیلی کتاب، جمع‌آوری تعاریف از فرهنگ لغات گوناگون و اقتصاددانان مختلف و تقسیم‌بندی‌ها، نه‌تنها تأثیری در درک موضوع ندارد؛ بلکه همین تشتت آرا سبب آشفتگی ذهن مخاطب می‌شود. با اینکه نویسنده سعی در جمع عناصر مشترک برای رسیدن به تعریف جامعی داشته، به تشخیص و تبیین موضوع دست نیافته یا دست‌کم در تفهیم آن قاصر بوده است. نویسنده به تعریف جامع ارائه شده پایبند نبوده و در بخش‌های مختلف کتاب معیارهای متفاوتی برای تحقق آن بیان می‌کند. گاهی سه(ص۳۲) و گاهی پنج معیار و گاهی بیشتر(ص۷۲)! گاه برای آن بار معنایی منفی(ص۶۷) و گاه معنای اعمی قائل است و تعبیر به بورس‌بازی آگاهانه و ناآگاهانه می‌کند(ص۵۶).

نویسنده در عناوین این فصل بورس‌بازی را در کنار رفتارهای مخرب ذکر می‌کند که چنین برداشت می‌شود که فعالیت‌های بروس‌بازانه سبب این رفتارهای تخریبی می‌شود. حال‌آنکه این رفتارهای مخرب فقط توسط برخی از فعالان در بازار انجام می‌شود. در نتیجه لزوماً خود بورس‌بازی نتیجه منفی برای نظام اقتصادی ندارد. در واقع محور اصلی کتاب رفتارهای مخرب در بازار است و ارتباطی با بورس‌بازی ندارد. چنان‌که در بخش دوم و بیان حکم فقهی محور بحث را دستکاری قیمتی و اطلاعات نهانی مورد توجه قرار گرفته است.

در نهایت به‌صورت شفاف مشخص نمی‌شود که در مورد چه حقیقتی مطلب نگاشته است. گمان می‌رود یکی از دلایل این ابهامات این است که کتاب تلفیقی از مجموعه مقالات مختلف بوده است. با رجوع به مقاله واکاوی معاملات بورس‌بازانه در بازار اوراق بهادار بر اساس موازین شریعت اسلام، مشخص می‌شود که مقصود نویسنده از بورس‌بازی، کلمه لاتین Speculation به معنی سفته‌بازی است.

در بخش حکم فقهی استدلال به آیه «و لو کنت أعلم الغیب لاستکثرت من الخیر». برای صحت بورس‌بازی صحیح نیست. اینکه خیر مادی را به این تفسیر کنیم که پیامبر اکرم (ص) بورس‌بازی و نوسان‌گیری می‌کردند، ثابت شده نیست بلکه متعارف آن زمان هم نبوده است. تجارت در آن زمان به‌صورت خرید کالا از سرزمینی و انتقال و فروش آن در سرزمین دیگر بوده است.

نویسنده به صورت تفصیلی هر یک از قواعد را بررسی کرده و آیات و روایات و ادله عقلی و عقلائی را جمع‌آوری کند و علاوه بر این برداشت‌های مختلف از علما و صاحب‌نظران را ذکر کرده است. بیان قواعد فقهی گرچه لازم و هدف نگارنده بوده است؛ ولی این مقدار تطویل و تفصیل هیچ لزومی ندارد. مخاطب کتاب‌هایی با موضوعات جزئی تخصصی فقط در پی فهم و حل همان مسئله است. مناسب این بود که به کلیات و نقل برداشت مشهور کفایت می‌کرد و تفصیلات را به کتب مبسوط ارجاع می‌داد. چنان‌که نویسنده در بحث منطقة الفراغ (ص۲۲۳) خیلی مختصر و مفید این نظریه را تبیین کرده و از تطویل دوری جسته است.

جستارهای وابسته

• بورس (منابع مطالعاتی)
• معاملات سهام (منابع مطالعاتی)