کاربر:Rezashams/صفحه تمرین۲: تفاوت میان نسخه‌ها
جز ←روش شناسی |
|||
| خط ۸۸: | خط ۸۸: | ||
بر کتاب حق الناس نقدهای متعددی به تفکیک مقاله‌های این کتاب وارد شده است که در وبگاه محسن کدیور به [https://kadivar.com/13826/ فهرست و متن کامل نقدهای کتاب حق الناس] اشاره شده است و ما صرفا به ذکر دو مورد اکتفا می‌کنیم: | بر کتاب حق الناس نقدهای متعددی به تفکیک مقاله‌های این کتاب وارد شده است که در وبگاه محسن کدیور به [https://kadivar.com/13826/ فهرست و متن کامل نقدهای کتاب حق الناس] اشاره شده است و ما صرفا به ذکر دو مورد اکتفا می‌کنیم: | ||
* بهزاد حمیدیه استادیار دانشکده الهیات دانشگاه تهران، نوشتار کدیور را دارای چالش مفهومی و مصداقی | * بهزاد حمیدیه استادیار دانشکده الهیات دانشگاه تهران، نوشتار کدیور را دارای چالش مفهومی و مصداقی میداند از جمله چالش‌های مفهومی، بی معنی بودن عقل عرفی واحدی که عقلای عالم مدرن از آن برخوردار باشند در چارچوب پلورالیزم معرفتی است.و همچنین از چالش‌های مصداقی ذکر شده در کلام حمیدیه بیطرفانه نبودن و استدلال با پیشفرض‌های برآمده از اعلامیه حقوق بشر است. او معتقد است کدیور در جهت استنباط حکم خدا، از منابع و نصوص شرعی بهره نگرفته است.<ref>حمیدیه، [https://kadivar.com/wp-content/uploads/2015/05/%D8%B3%D9%87-%DA%AF%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%A8%D8%AF%DB%8C%D8%B9-%D8%A7%D8%B5%D9%88%D9%84-%D9%81%D9%82%D9%87-%DA%A9%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%B1%DB%8C.pdf سه گانه بدیع اصول فقه کدیور]، روزنامه رسالت، ۲۶ و ۲۷ مهر ۱۳۸۲ش.</ref> | ||
* احمد شجاعی در نقد مقاله آزادی عقیده و مذهب در دین اسلام، گفتاری را تحت عنوان آزادی توأم با مسئولیت مطرح می‌کند که در ضمن بخش‌هایی از آن کدیور را غافل از تفکیک آزادی تکوینی و تشریعی میداند. شجاعی باور دارد آنچه معارض آزادی تکوینی است التزام و اجبار تکوینی است نه تشریعی. و در نتیجه انسان هر چقدر در پذیرش دین تکوینا آزاد است اما تشریعا نه تنها آزاد نیست بلکه موظف است تا با بهره‌گیری از آزادی تکوینی عقاید حق را از ناشایست باز شناخته و به آن ملتزم باشد.<ref>شجاعی، [http://dl.islamicdoc.com/site/catalogue/474861# آزادی توأم با مسئولیت]، ماهنامه آفتاب، شماره ۲۹، مهرماه ۱۳۸۲ش، ص ۱۲۸-۱۳۳. </ref> | * احمد شجاعی در نقد مقاله آزادی عقیده و مذهب در دین اسلام، گفتاری را تحت عنوان آزادی توأم با مسئولیت مطرح می‌کند که در ضمن بخش‌هایی از آن کدیور را غافل از تفکیک آزادی تکوینی و تشریعی میداند. شجاعی باور دارد آنچه معارض آزادی تکوینی است التزام و اجبار تکوینی است نه تشریعی. و در نتیجه انسان هر چقدر در پذیرش دین تکوینا آزاد است اما تشریعا نه تنها آزاد نیست بلکه موظف است تا با بهره‌گیری از آزادی تکوینی عقاید حق را از ناشایست باز شناخته و به آن ملتزم باشد.<ref>شجاعی، [http://dl.islamicdoc.com/site/catalogue/474861# آزادی توأم با مسئولیت]، ماهنامه آفتاب، شماره ۲۹، مهرماه ۱۳۸۲ش، ص ۱۲۸-۱۳۳. </ref> | ||
نسخهٔ ۵ فوریهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۴۳
| حق الناس (اسلام و حقوق بشر) | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | محسن کدیور |
| موضوع | سازگاری میان اسلام و مدرنیته |
| سبک | تحلیلی انتقادی |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | ۱ |
| تعداد صفحات | ۴۳۶ |
| قطع | شومیز |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | انتشارات کویر |
| محل نشر | تهران |
| تاریخ نشر | ۱۳۸۷ش |
| نوبت چاپ | اول |
| نسخه الکترونیکی | متن کتاب حق الناس (اسلام و حقوق بشر) |
حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، کتابی به زبان فارسی نوشته محسن کدیور است که در آن سه شرط عاقلانه، عادلانه و بهترین راه‌حل بودن را برای احکام حیطه فقه معاملات لازم دانسته؛ چنانچه به گفته وی این احکام در زمان پیامبر(ص) از این ویژگی برخوردار بوده‌اند. او باور دارد اگر حکمی امروزه فاقد این سه شرط باشد از احکام متغیر اسلام، منسوخ، و محکوم به بطلان است.
این کتاب دربردارنده روایتی نواندیشانه یا روشنفکرانه از اسلام است. به باور او تفکر مشهور از اسلام در تعارض با مدرنیته و قواعد بین‌المللی و حقوق بشر است. کدیور با راه‌حلی از جانب روشنفکران دینی با عنوان اسلام معنوی یا غایت‌مدار، تقریری از اسلام ارائه می‌دهد که به اعتقاد او نه‌تنها با دنیای مدرن هیچ گونه تعارضی ندارد بلکه در هر عصری بهترین راه‌حل ممکن است. وی معتقد است اسلام سنتی در چند محور نظیر برابری حقوق زنان با مردان، مسلمانان با غیرمسلمانان، بردگان با انسان‌های آزاد و مسائلی نظیر آزادی در عقیده و مذهب با اندیشه حقوق بشر ناسازگار است.
گزارش ساختار
کتاب «حق الناس (اسلام و حقوق بشر)» نوشته محسن کدیور، مجموع چهارده مقاله در زمینه اسلام و حقوق بشر است که نویسنده در آن با رویکرد انتقادی دیدگاه رایج از اسلام در نسبت با حقوق بشر را مورد کاوش قرار می‌دهد. او می‌کوشد تا بیان کند ایمان به خدا، باور به آخرت و پیروی از تعالیم پیامبر اسلام(ص) در ذات خود هیچ تعارضی با رویکرد انسانی حقوق بشر ندارد. نویسنده کتاب را در پنج بخش موضوعی تنظیم کرده است.
- بخش اول به «مبادی بحث اسلام و حقوق بشر» اختصاص داده شده است. سه مقاله «از اسلام تاریخی به اسلام معنوی»، «اصول سازگاری اسلام و مدرنیته» و «پیش درآمدی بر بحث عمومی و خصوصی در فرهنگ اسلامی» زمینه گستر بحث اصلی است. در مقاله نخست مشخصات رویکرد غایت‌مدار از اسلام در مقایسه با دیدگاه سنتی ارائه شده است. در مقاله دوم «نسبت اسلام و مدرنیته» به مثابه مجموعه‌ای که حقوق بشر جزئی از آن است، و در مقاله سوم، مطالعه اجمالی حوزه عمومی و خصوصی از امور مرتبط با حقوق بشر بیان شده است.
- بخش دوم «اسلام و حقوق بشر» است. نخستین مقاله این بخش «امام سجاد(ع) و حقوق مردم» تحقیقی درباره رساله حقوق امام سجاد(ع) و معنای حق در متون دینی است. دومین نوشتار این بخش مصاحبه مکتوب «حقوق بشر و روشنفکری دینی» است که حاوی تأملی درباره نسبت اسلام سنتی با اعلامیه جهانی حقوق بشر، میثاق‌های وابسته و راه‌حلی برای سازگاری اسلام و اندیشه حقوق بشر است. آخرین مقاله این بخش «حقوق بشر، لائیسیته و دین»، نسبت حقوق بشر را با دو اندیشه رقیب معاصر یعنی اندیشه دینی و اندیشه لائیک بررسی می‌کند.
- بخش سوم «آزادی عقیدتی دینی و سیاسی» مورد مطالعه قرار داده است. «آزادی عقیده و مذهب در اسلام و اسناد حقوق بشر» نخستین مقاله این بخش است که به طور موردی مجازات ارتداد را مورد بحث و بررسی قرار داده است. مقاله دوم این بخش «حقوق مخالف سیاسی در جامعه دینی» است که در آن نویسنده با مطالعه موردی نهضت عاشورا و تمسک به سیره علوی، آزادی‌های سیاسی را به عنوان لوازم لاینفک حضور اسلام در عرصه عمومی اثبات کرده است. این مقاله ضمیمه‌ای فقهی دارد که احکام بغی و محاربه به شیوه فقه سنتی مورد استنباط اجتهادی واقع شده است.
- بخش چهارم این کتاب به «حقوق زنان» اختصاص داده شده است. در نخستین مقاله این بخش «روشنفکری دینی و حقوق زنان»، محورهای چالش اسلام سنتی با اندیشه حقوق بشر در حوزه زنان را مورد تحلیل سنتی قرار داده و با تأکید بر آموزه‌های سنتی به ارائه راه‌حل پرداخته است. «حقوق زنان در آخرت» تأملی دیگر در بخشی از تعالیم دینی از زاویه حقوق بشر است.
- بخش پنجم کتاب به «دیگر مباحث حقوق بشر» پرداخته است. «معضل برده‌داری در اسلام معاصر»، نخستین مقاله این بخش، و در مقاله دوم «حقوق غیر مسلمانان در اسلام معاصر» مورد بحث قرار گرفته است و بالاخره «تأمین اجتماعی از منظر تعالیم اسلامی» آخرین مقاله کتاب است.[۱]
روش شناسی
نویسنده در این کتاب با رویکرد روشنفکرانه به بازنگری مباحث فقهی پرداخته است. او با استفاده از عقل و اهمیت ویژه به آن در فهم احکام فقهی و ضمیمه کردن اطلاقات و عمومات قرآن و سیره عقلا به کشف حکم شرعی اقدام می‌کند. در فقه مرسوم اهمیت عقل و عقلا در درجه دوم و بعد از آیات و روایات قرآن کریم و در نزد برخی فقیهان در صورت نبود منابع دیگر معتبر است. بنابراین کتاب حق الناس با مخالفت با قواعد اجتهاد مرسوم، سنت جدیدی در فقه اسلامی محسوب می‌شود که مخالفت‌های زیادی را به دنبال دارد.
جایگاه نویسنده و کتاب
محسن کدیور متولد خرداد ماه ۱۳۳۸ فقیه، الهی‌دان و از چهره‌های نواندیش دینی شناخته می‌شود. ابتدا به تحصیل در رشته مهندسی برق در دانشگاه شیراز مشغول شد، اما به تدریج دغدغه‌های دینی باعث شد تا به تحصیل علوم اسلامی روی آورد. او از حسینعلی منتظری اجازه اجتهاد دارد و دانش‌آموخته‌ی دکتری فلسفه و حکمت اسلامی از دانشگاه تربیت مدرس تهران است و سالهاست به عنوان استاد تمام در گروه مطالعات دینی دانشگاه دوک مشغول به تدریس است.[۲]
نویسنده این مقالات را در فاصله سالهای ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۵ش نوشته، و به‌صورت جداگانه منتشر کرده است. لکن این مجموعه مقالات برای اولین بار به‌صورت یک کتاب مستقل توسط انتشارات کویر در سال ۱۳۸۷ش در چهار نوبت به چاپ رسیده است.[۳]چاپ پنجم این کتاب در سال ۱۳۹۳ش توسط نشر نی و نشر کویر صورت گرفت که توسط وزارت فرهنگ و ارشاد ترخیص آن ممنوع شد.
ترجمه انگلیسی کتاب حق الناس با عنوان «حقوق بشر و اسلام نواندیش» در «مجموعۀ ترجمه متفکران مدرن مسلمان» از انتشارات دانشگاه ادینبورگ منتشر شده است. این کتاب نخستین کتاب یک نویسنده ایرانی و اولین کتاب ترجمه شده از زبان فارسی است در این مجموعه است. ترجمه انگلیسی حق الناس با مقدمه‌ای مبسوط از جانب نویسنده، آراء کتاب را با مهمترین متفکران معاصر محمود محمد طه، النعیم، آن مایر، مجتهد شبستری، و ساشادینا درباره «اسلام و حقوق بشر» مقایسه کرده است.[۴] از کدیور ۱۲ مقاله مرتبط با مباحث حقوق بشر در کتاب دغدغه‌های حکومت دینی آمده است. این کتاب در سال ۱۳۷۹ش توسط نشر نی منتشر شده است.[۵]چاپ آثار کدیور در ایران ممنوع است و او در سالهای اخیر نوشته‌هایش را به شکل الکترونیک و از طریق وبسایت شخصی منتشر می‌کند. تعداد این کتب تا به امروز به ۱۵ جلد می‌رسد که از این میان، دو کتاب به شکل کاغذی در آلمان چاپ شده است.[۶]
بررسی و حل تعارض میان اسلام سنتی و مدرنیته
به باور کدیور مدل اسلام غایت‌مدار یا معنوی که از ناحیه روشنفکران دینی ارائه شده، تنها رویکرد کارآمدی است که در حل ناسازگاری اسلام و مدرنیته قابل ارائه است. وی تلقی رایج و مشهور از احکام اسلام را سنتی و تاریخی میداند و نظریاتی که در راستای توجیه سازگاری بین این دو آمده است؛ نظیر رویکرد ثابت و متغیر به مدرنیته که حاصل سه تقریر مختلف از محمدحسین طباطبایی، میرزای نایینی و محمدباقر صدر است، و همچنین مدل فقه حکومتی از امام خمینی(ره)، را ناکارآمد میداند.
مسلمان معاصر در متن دین دو اندیشه را در کنار هم مشاهده می‌کند اول اندیشه سازگار با حقوق بشر که شامل گزاره‌هایی است که به صراحت دلالت بر حقوق ذاتی انسان از آن جهت که انسان است دارند. این گزاره‌ها در قالب عمومات، اطلاقات، و سیره اولیای دین است. و دوم اندیشه ناسازگار با حقوق بشر و صریح در تبعیض حقوقی بین انسان‌ها. اسلام سنتی در مواجهه با دو اندیشه فوق دلالت دسته دوم را قوی‌تر میداند و با آن به تخصیص، تقیید و تبیین گزاره‌های دسته اول می‌پردازد.[۷]
تبیین نظریه اسلام غایت‌مدار
محسن کدیور باور دارد احکام شرعی غیرعبادی در عصر نزول سه ویژگی داشتند: ۱.مطابق عرف آن روز عقلایی، ۲.عادلانه، ۳.برترین راه‌حل نسبت به سایر مکاتب و ادیان بودند. همانگونه که احکام دین در زمان نزول اینگونه بوده است امروز نیز احکامی که به دین نسبت داده می‌شود باید مطابق عرف امروز، عقلایی و عادلانه محسوب شود و همان گونه که کتاب و سنت می‌توانند ناسخ احکام پیشین باشند عقل نیز شأن ناسخیت دارد. البته لازم به ذکر است این احکام به هیچ وجه به دین نسبت داده نمی‌شود. بنابراین کماکان تشریع به دست شارع باقی می‌ماند.[۸] او مجموعه تعالیم اسلام را چهار بخش میداند: ۱.امور ایمانی و اعتقادی ۲.امور اخلاقی ۳.امور عبادی ۴.احکام شرعی غیر عبادی که به آن فقه معاملات می‌گویند. بیش از ۹۸ درصد آیات قرآن به تبیین سه بخش اول اختصاص داده شده است. لکن در اسلام سنتی دو درصد باقیمانده اهمیت زیادی یافته تا آنجا که سایر اجزا را تحت تاثیر قرار می‌دهد. [۹]
مبانی و پیشفرض‌های اسلام سنتی و اسلام غایت‌مدار
به باور کدیور از پیشفرض‌های نظریه اسلام غایت‌مدار پذیرش ذاتی بودن حسن و قبح و فهم مفاهیم اخلاقی چون عدل، در خارج از بستر دین است.[۱۰] از دیگر مبانی او پذیرفتن عقل به عنوان یک منبع دینی، تعبدی و توقیفی نبودن احکام غیرعبادی و تکلیف عام بودن احکام شریعت است. نویسنده همانند اعلامیه جهانی حقوق بشر معتقد به اهمیت عقل جمعی آدمی است، که در پس تجارب مستمر جوامع انسانی به کشف می‌پردازد و یافته‌های خود را نهایی نمی‌داند. همچنین این نکته را نیکو می‌دارد که اندیشه حقوق بشر (ضمن احترام به تمام ادیان در حوزه خصوصی)، این حقوق را در حوزه عمومی و برای انسان بدون در نظر داشتن مذهبِ شخص، بدون قواعد الحاد و توحید، تنظیم کرده است.[۱۱]
نویسنده معتقد است در مبانی معرفتی، دین شناختی و انسان‌شناختیِ اسلام سنتی اولین مسئله نبود بحثی از حقوق واقعی انسان‌ها است چرا که این حقوق فراتر از درک انسانی است. لذا صرفا آنچه در دسترس است احکام شرعی است که گرچه عادلانه تلقی می‌شود اما نسبت به دین، جنسیت، حریت و فقاهت بین انسان‌ها تفاوت است. نکته دوم ناتوانی درک عقل انسانی از امور است. و سومین امر، به‌مثابه قانون ثابت بودنِ تمام یا بیشتر احکام شرعی است.[۱۲]
تطبیق نظریه اسلام غایت‌مدار بر موارد تعارض (شواهد تعارض و حل آن)
محسن کدیور احکام شرعی از دیدگاه اسلام سنتی را مطابق آرای مشهور فقیهان[۱۳] و مستند به قرآن و احادیث معتبر میداند. او ناسازگاری با حقوق بشر را در چند محور پیش‌رو می‌بیند: ۱.برابری حقوقی غیر مسلمانان با مسلمانان ۲.برابری حقوقی زنان با مردان ۳.برابری حقوق بردگان با انسان‌های آزاد ۴.عدم تساوی عوام با فقیهان در حوزه امور عمومی ۵.آزادی عقیده و مذهب و مجازات ارتداد ۶.مجازات‌های خودسرانه، مجازات‌های خشن و شکنجه[۱۴] در ادامه برخی از موارد را بررسی خواهیم کرد:
آزادی عقیده و مذهب
نویسنده معتقد است آزادی عقیده و مذهب دارای حسن و مطلوبیت عقلی است.[۱۵] وی بدین باور است که هفت دسته از آیات قرآن کریم به آزادی عقیده، و اختیار در انتخاب مذهب دلالت دارند و هیچ مجازات دنیوی را بر اختیار دین و عقیده باطل تعیین نکرده اگرچه منکران را به عذاب اخروی وعده داده است: ۱.آیاتی که به بیان نفی اکراه و اجبار در دین می‌پردازند. مانند آیه ۲۵۶ بقره. او معتقد است رد اجبار در این آیه، مساوی پذیرش آزادی در امر دین است و لازمه‌اش آزادی در دو امر است: آزادی در ورود در دین و آزادی در خروج از آن. ۲.آیاتی که دال بر آزادی در انتخاب هدایت و ضلالت در دنیا و اختصاص مجازات به سرای آخرت است مانند آیه ۲۹ کهف و ۴۱ زمر. ۳.آیاتی که وظیفه پیامبر را ابلاغ حق میداند نه اجبار حق و سلب آزادی. مانند آیات ۲۱ و ۲۲ سوره غاشیه و ۵۶ تا ۵۸ سوره فرقان. ۴.آیاتی که دال بر مذمت مجازات بر تغییر دین است. مانند آیه ۸۸ اعراف و ۲۶ سوره غافر. این آیات بیانگر این است که خداوند روش مستکبران را در قبال پدیده ارتداد و تغییر دین مذمت کرده است. ۵.آیاتی که بیانگر عدم تعلق اراده خداوند به خلق اندیشه یکسان است. مانند آیه ۱۸۸ و ۱۹۹ هود و ۶ کافرون. ۶.آیاتی که مجازات مرتد را صرفا در آخرت می‌دانند. مانند ۲۱۷ بقره و ۸۵-۹۰ آل‌عمران. ۷.آیاتی که منطق قرآن در دعوت مردم به دین را در شیوه‌های مسالمت‌آمیز میداند مانند ۱۲۵ نحل. نتیجه این است که گرچه قرآن صریحا دینی غیر از اسلام را نمی‌پذیرد اما مردم در انتخاب دین و عقیده آزاد هستند و مجازات دنیوی برای دین و عقیده باطل پیش‌بینی نشده است.[۱۶]
ارتداد
به عقیده نویسنده با تأمل در آیات قرآن می‌یابیم تبدیل ایمان به کفر امری ناپسند است. لکن کدیور باتوجه به تقسیم ارتداد به ارتداد به واسطه تحقیق ولو به غلط و ارتداد به سبب شهوت عملی و دنیا پرستی معتقد است در قرآن برای ارتداد علمی هیچ گونه مجازاتی در دنیا و آخرت بیان نشده است و ارتداد عملی و سیاسی صرفا عذاب اخروی در پی دارد. حدودی که برای مرتد در روایات آمده است معارض با امور ذیل است: ۱.بنابر قول مشهور اقامه حد مختص زمان حضور معصوم(ع) است. ۲.عقلا در امور مهم مانند حفظ جان به خبر واحد ولو ثقه اعتماد نمی‌کنند. ۳.تهدید مرتد به مرگ معارض با نص قرآن در نبود اجبار در دین است.[۱۷]
حقوق مخالف سیاسی
نویسنده مدعی است بر مخالف سیاسی یکی از عناوین ناهی از منکر، محارب و یا باغی منطبق است[۱۸] و در هر صورت دارای این حقوق است: ۱.حق آزادی بیان و اظهار نظر در راستای اصلاح برنامه‌های سیاسی حاکمان یا در راستای اصلاح ساختار سیاسی نظام و یا در راستای تغییر نظام سیاسی که این حق مستند به کلمات امیر المومنین(ع) در نامه ۵۳ و خطبه ۲۱۶ و ۳۴ است.[۱۹] ۲.حق فعالیت تشکیلاتی و اقدام سیاسی همه افراد جامعه که مستند به آیات ۴۱ حج، ۲۵ حدید و آیات بیانگر امر به معروف و لزوم سرپیچی از حاکمان فاسد است.[۲۰] ۳.حق اطلاع از تصمیم‌های حاکمیت اعم از سیاسی فرهنگی، اقتصادی و غیره ۴.حفظ حیثیت و کرامت انسانی مخالفان سیاسی.[۲۱] ۵.حق مصونیت جان و مال و آبرو و مصونیت از تعرض قضایی.[۲۲]
بغی و محاربه
به نظر نویسنده باغی کسی است که: ۱.بنابر یک تئوری خاص با حاکمیت مخالفت می‌کند. ۲.دارای محلی خارج از دسترس حاکمیت است که نظام به سادگی نتواند به آنجا دست یابد. ۳.ضمن افراد متعدد و گروه و تشکیلات شکل می‌گیرد و مسلحانه علیه حاکمیت خروج می‌کند. ۴.علیه امام معصوم(ع) قیام کرده باشد و به همین جهت حکم بغی در زمان غیبت معصوم(ع) در کتب فقهی نیامده و در فقه امامیه به رسمیت شناخته نشده است.[۲۳] کدیور محارب را کسی میداند که به قصد ترساندن مردم با بکارگیری سلاح، آرامش، آزادی و امنیت عمومی را سلب کند و اعتقاد دارد عنوان سلاح موضوعیت ندارد بلکه اشاره به ابزار نیرو و قدرتی است که موجب ترساندن مردم می‌شود[۲۴]. به نظر او بغی و محاربه از عناوین قصدیه می‌باشد و صدق احراز هرکدام، بر احراز قصد شخص متوقف است .
با توجه به تعریف فوق فعالیت‌های سیاسی مسالمت‌آمیز، سخنرانی یا انتقاد کتبی و حتی قصد براندازی، قابل انطباق بر بغی و محاربه نیست مگر اینکه با سلاح دست به عملی زنند.[۲۵] لازم به ذکر است باغی بخلاف محارب، نوعی مجرم ساسی محسوب می‌شود که در صورت اثبات بغی صرفا باید تشکیلات بغات پاشیده شود. اموالشان به غارت نمی‌رود، از مالیت نمی‌افتد، کودکان و زنانشان به اسارت و کنیزی نمی‌روند و برای آنها حکم اعدام خارج از میدان نبرد به عنوان حد شرعی صادر نمی‌شود.[۲۶]
حقوق زنان
نویسنده بر این باور است که در ادبیات دینی دو سیما از زن وجود دارد. در سیمای اول زن انسانی متفاوت، اما همپای مرد است بدون اینکه فرودستی در این سیما نسبت به زن مشاهده شود. مانند آیه ۷۱ توبه و ۳۵ احزاب و سیمای دیگر که مبتنی بر تفاوت و تبعیض حقوقی و نگاه درجه دوم به زن است، سیمایی شرعی و فقهی از زن دربردارد.[۲۷] نویسنده معتقد است این تبعیض‌ها در زمان نزول قرآن و عصر پیامبر(ص) دارای سه ویژگی عقلایی، عادلانه و برتر بودن نسبت به راه‌حل‌های سایر مکاتب بوده است. اما اکنون با قرینه عقل می‌یابیم که این احکام از احکام متغیر است.[۲۸]
در ادامه نویسنده به بحث تبعیض‌های حقوق زنان در آخرت پرداخته است و مدعی است جنسیت دنیوی در حیات اخروی تأثیری ندارد. وی قائل است با توجه به آیه ۵۷ یس و ۱۰۲ انبیا می‌شود قاعده‌ای کلی از قرآن بدست آورد که «در بهشت برای مومنان آنچه اراده شود و نفس بخواهد فراهم است.» این قاعده هم از ناحیه خواهنده یعنی نفس بهشتی (اعم از مرد و زن) و هم از ناحیه خواسته شده یعنی مطلوب بهشتی اطلاق دارد.[۲۹] لکن به خاطر شرایط عصر نزول، قرآن در مقام بیانِ نعمت‌ها به جزئیات و تفاصیل نعمت‌های مردان اکتفا کرده است و از نعمت‌های اختصاصی زنان سخنی به میان نیاورده است.[۳۰]
حقوق بشر و برده‌داری
نویسنده باور دارد قرآن کریم انقسام آدمیان به برده و آزاد را پذیرفته[۳۱] و با صدور احکام نسبت به بردگان[۳۲] مخالف صریح میثاق حقوق بشر است.[۳۳] اما قرآن هیچ یک از اسباب به بردگی کشیدن دیگران را امضا یا تایید و اصولا از مبدا بردگی نفیا و اثباتا صحبتی نکرده است.[۳۴] از طرف دیگر قرآن در چهار محور پیش‌رو، زوال برده‌داری را به رسمیت شناخته است: ۱.تشویق به عتق. سوره بلد ۱۱و۱۲. ۲.تشویق به مکاتبه. سوره نور۳۳. ۳.آزادی بردگان از طریق زکات. توبه۶۰. ۴.آزادی به عنوان خصال کفارات. سوره‌های مائده ۸۹ نسا۹۲ و مجادله ۳.[۳۵] در نهایت با زوال سیره عقلا که مبنای اصلی حکم امضایی رقیت و مملوکیت در اسلام بوده است طبیعی است که این حکم نیز به عنوان حکم موقت و موسمی شرعی شناخته شود. هیچ دلیلی بر امضای ثابت رقیت در دست نیست و همه احکام عقلایی مشروط به تداوم عدالت و عقلایی بودن است.[۳۶]
حقوق غیرمسلمین
محسن کدیور اصول و مبانی حقوق غیر مسلمانان را در امور ذیل خلاصه کرده است: ۱.اصل کرامت ذاتی انسان که شامل غیرمسلمین نیز است. آیه ۷۰ سوره اسراء. ۲.اصل تکثر ادیان و اختلاف مردم در دین که به مشیت خداوند روی داده است. به استناد آیه ۱۱۸ سوره هود. ۳.مکلف نبودن مسلمانان به محاسبه و بازخواست از دین دیگران طبق آیه ۱۵ سوره شوری. ۴.همزیستی مسالمت‌آمیز و احترام متقابل که قائل است مسلمانان موظفند با دیگران در صلح و آرامش باشند، نیکی ورزند و به انصاف عمل کنند. آیه ۸ و ۹ سوره ممتحنه. ۵. وفای به عهدهایی که در قالب قراردادهای معاهده، ذمه و استیمان تمام روابط مسلمانان با غیرمسلمانان را تحت الشعاع قرار می‌دهد. ۶.اصل مقابله به مثل با رعایت عدالت نیز بیانگر این است که مسلمانان باید همانگونه که غیرمسلمین برخورد کرده‌اند برخورد کنند و از چار چوب عدالت خارج نشوند. ۱۹۴ سوره بقره. کدیور باور دارد هیچ قالب از پیش تعیین شده‌ای برای همه زمان‌ها و مکان‌ها نیست و باتوجه به یکسان نبودن شرایط مسلمین در تمام زمان‌ها و مکان‌ها، مقرراتی از قبیل جزیه و کم و کیف آن و دیگر جزئیات قراردادها جزو احکام ثابت نیستند و این احکام اجتماعی اسلامی صرفا با شرایط سیاسی آن زمان مرتبط است.[۳۷]
بحث عمومی و خصوصی در فرهنگ اسلامی
کدیور رابطه من-دیگری را توأم با اختیار و آزادی، و استفاده از زور و خشونت را ممنوع میداند. صرفا با اقناع دیگری باید او را به سمت مطلوب خود ببریم و در این پرتو، امر به معروف و نهی از منکر معنایی جز «وجوب ایجاد شرایط فرهنگی لازم برای امور نیک و ایجاد حداکثر موانع قانونی و فرهنگی برای ارتکاب امور شر» ندارد. بنابراین اسلام اقناعی مطلوب روشنفکران دینی است و تنها قانون عادلانه است که این آزادی را می‌تواند محدود کند قانونی که تک‌تک آحاد جامعه در وضع آن مشارکت داشته باشند.[۳۸]
او در ارائه دیدگاه اسلامی در مورد ممنوعیت تجسس و آزادی عمل، حوزه خصوصی هر فرد را تحقق دو ضابطه پیش رو یا یکی از این دو میداند: ۱.حوزه‌ای که فرد آن را از دیگران مخفی نگه می‌دارد. ۲.حوزه‌ای که فرد صلاحیت تصمیم‌گیری آن را منحصر به خود میداند. و حوزه عمومی نقطه مقابل این امر است.[۳۹] با توجه به تسلط هر شخص بر شئون و سرنوشت خود (اصل عدم ولایت)، تجسس، تصرف و تصمیم برای امور شخصی هر فرد بدون اجازه آن شخص جز برای معصومین(ع) مجاز نیست و حتی حق معصیت نیز داراست.[۴۰]
ارزیابی کتاب
بر کتاب حق الناس نقدهای متعددی به تفکیک مقاله‌های این کتاب وارد شده است که در وبگاه محسن کدیور به فهرست و متن کامل نقدهای کتاب حق الناس اشاره شده است و ما صرفا به ذکر دو مورد اکتفا می‌کنیم:
- بهزاد حمیدیه استادیار دانشکده الهیات دانشگاه تهران، نوشتار کدیور را دارای چالش مفهومی و مصداقی میداند از جمله چالش‌های مفهومی، بی معنی بودن عقل عرفی واحدی که عقلای عالم مدرن از آن برخوردار باشند در چارچوب پلورالیزم معرفتی است.و همچنین از چالش‌های مصداقی ذکر شده در کلام حمیدیه بیطرفانه نبودن و استدلال با پیشفرض‌های برآمده از اعلامیه حقوق بشر است. او معتقد است کدیور در جهت استنباط حکم خدا، از منابع و نصوص شرعی بهره نگرفته است.[۴۱]
- احمد شجاعی در نقد مقاله آزادی عقیده و مذهب در دین اسلام، گفتاری را تحت عنوان آزادی توأم با مسئولیت مطرح می‌کند که در ضمن بخش‌هایی از آن کدیور را غافل از تفکیک آزادی تکوینی و تشریعی میداند. شجاعی باور دارد آنچه معارض آزادی تکوینی است التزام و اجبار تکوینی است نه تشریعی. و در نتیجه انسان هر چقدر در پذیرش دین تکوینا آزاد است اما تشریعا نه تنها آزاد نیست بلکه موظف است تا با بهره‌گیری از آزادی تکوینی عقاید حق را از ناشایست باز شناخته و به آن ملتزم باشد.[۴۲]
پانویس
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۱۰-۱۲.
- ↑ «زندگی‌نامه محسن کدیور»، سایت محسن کدیور.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۱۱.
- ↑ «انتشار ویرایش دوم کتاب حق الناس به زبان انگلیسی»، کانال تلگرام محسن کدیور.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۱۱.
- ↑ رضائیه، عدالت و حق آدمی در اسلام معنوی، فصلنامه نقد دینی، شماره ۶، ۱۴۰۰ش.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص ۱۷-۳۴.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۳۲.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۱۳۸-۱۴۰.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۱۵۳.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۱۲۲و۱۲۳.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۱۲۰و۱۲۱.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۱۱۵.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۹۶-۱۱۴.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۱۸۲.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۲۰۵و۲۰۶.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۲۰۴-۲۰۸.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۲۲۲.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۲۶۶و۲۶۷.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۲۶۷و۲۶۸.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۲۷۰.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۲۷۰و۲۷۱
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۲۲۹-۲۳۶.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۲۴۶.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۲۵۴.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۲۲۹-۲۳۷.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۲۹۸-۲۹۹.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۳۰۵.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۳۲۳.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۳۳۶.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۳۶۸.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۳۴۲-۳۵۲.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۳۵۶.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۳۶۴.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۳۶۵.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۳۷۵.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۳۸۲-۳۸۶.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۴۳.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۵۱و۵۲.
- ↑ کدیور، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، ص۵۵-۶۰.
- ↑ حمیدیه، سه گانه بدیع اصول فقه کدیور، روزنامه رسالت، ۲۶ و ۲۷ مهر ۱۳۸۲ش.
- ↑ شجاعی، آزادی توأم با مسئولیت، ماهنامه آفتاب، شماره ۲۹، مهرماه ۱۳۸۲ش، ص ۱۲۸-۱۳۳.
منابع
- «انتشار ویرایش دوم کتاب حق الناس به زبان انگلیسی»، کانال تلگرام محسن کدیور. تاریخ بازدید: ۱۴۰۱/۱۱/۱۵
- حمیدیه، بهزاد، سه گانه بدیع اصول فقه کدیور، روزنامه رسالت، ۲۶ و ۲۷ مهر ۱۳۸۲ش.
- رضائیه، سارا، «عدالت و حق آدمی در اسلام معنوی»، فصلنامه نقد دینی، شماره ۶، ۱۴۰۰ش.
- «زندگی‌نامه محسن کدیور»، سایت محسن کدیور، تاریخ بازدید: ۱۴۰۱/۱۱/۱۴ش.
- شجاعی، احمد، آزادی توأم با مسئولیت، ماهنامه آفتاب، شماره ۲۹، مهرماه ۱۳۸۲ش، ص ۱۲۸-۱۳۳.
- کدیور، محسن، حق الناس (اسلام و حقوق بشر)، نشر نی، ۱۳۸۷ش.