کاربر:Khoshnudi/صفحه تمرین

فارکس به معنای تبادل ارزهای خارجی است. تبادل ارزها به یکدیگر چالش فقهی ندارد ولی آنچه امروزه به عنوان بازار فارکس مطرح است، شکل ساده خود را از دست داده و به جای خرید و فروش واقعی ارز به معاملات صوری و مجازی می‌پردازد. همچنین معاملات در بازار فارکس بصورت مارجینی و ضریبدار انجام می‌شود که از این جهات نیاز به بررسی فقهی دارد. معاملات فارکس کمتر مورد توجه بوده است و نیازمند پژوهش بیشتری است. اتفاق نظر فقها و پژوهشگران بر بطلان این نوع معاملات است. در زمینه معاملات فارکس سوالاتی قابل طرح است؛ آیا معاملات بدون امکان تحویل کالا صحیح است؟ حکم معاملات مارجینی چیست؟ آیا اخذ اعتبار از کارگزاری حکم قرض ربوی را دارد؟ آیا گرفتن نرخ سواپ شبانه برای معاملات باز صحیح است؟ فارکس یکی از معاملاتی که امروزه بین معامله‌گران اینترنتی متداول است معامله فارکس است. در مقالات و نوشته‌های اینترنتی توضیحاتی در مورد فارکس ارائه شده است اما بررسیهای عملیاتی نشان می‌دهد آنچه در عمل اجرا می‌شود با آنچه در مقالات آمده است تفاوت دارد؛ در این نوشته ابتدا مختصری از توضیحات ذکر شده در مقالات ارائه می‌شود سپس یافته‌ای میدانی نویسنده از فارکس بیان شده و حکم فقهی آن بیان می‌گردد.

تبیین موضوع

فارکس (Forex) از دو کلمه Foreign Exchange برگرفته شده است که به معنی تبادل ارزهای خارجی است و در اصطلاح به بازاری گفته می‌شود که در آن ارزهای کشورهای مختلف مبادله می‌شود. فارکس بازاری جهانی به صورت غیر متمرکز یعنی بدون مکان فیزیکی مشخص است که در آن معامله‌گران از طریق نوسانات قیمتی ارزهای خارجی سود و زیان می‌کنند. تجارت در بازار فارکس تا اواخر دهه ۹۰ میلادی فقط به بانکها و موسسات مالی بزرگ محدود بود. اما در سال ۱۹۹۶ با پیدایش سیستم عامل‌های معاملاتی آنلاین در اختیار عموم افراد قرار گرفت. فرایند ارتباط بین مشتریان و بازار بین‌المللی فارکس سبب پیدایش بروکر یا کارگزاران شد که خدمات واریز و برداشت و ثبت سفارشات را بر عهده دارند.

گسترش فارکس

بازار فارکس در ابتدا فقط بر تبادل ارزهای کشورهای مختلف تمرکز داشت. ولی با گسترش فعالیت بروکرها آنچه که امروزه به معاملات فارکس مشهور است از مفهوم اصلی فاصله گرفته و دارای ابعاد گسترده‌تری شده است. فارکس امروزی علاوه بر جفت ارزها از ابزارهای معاملاتی دیگری مانند فلزات، منابع انرژی، کامودیتی‌ها، سهام شرکتهای بورسی، شاخصهای سهام، اوراق قرضه و ارزهای دیجیتال پشتیبانی می‌کند.

شیوه معاملات در فارکس

در فارکس ارزش هر ارز در مقابل ارزی دیگر نسبت سنجی می‌شود و در اصطلاح به آن جفت ارز می‌گویند. جفت‌ارزها با نماد اختصاری دو ارز مشخص می‌شوند مثلاً یورو با نماد EUR و دلار با نماد USD شناخته می‌شود و معامله این جفت ارز را به صورت EUR/USD نشان می‌دهند. شیوه معاملات در فارکس به این صورت است که اگر معامله‌گر پیش‌بینی کند که ارزش دلار نسبه به یورو به هر دلیلی کاهش خواهد یافت سفارش خرید (EUR/USD) را ثبت می‌کند و بالعکس اگر احتمال افزایش ارزش دلار نسبت به یورو را بدهد سفارش فروش (EUR/USD) را ثبت می‌کند. بعد از ثبت و انجام معامله در صورتی که جهت بازار طبق پیشبینی معامله گر باشد می‌تواند با بستن معامله سود کند و اگر بر خلاف پیشبینی باشد ضرر می‌کند.

باید توجه داشت که معاملات در بازار فارکس بصورت ما به التفاوت یا cfd است که ارز یا کالای خریداری شده قابل تحویل نیست و فقط از نوسانات قیمتی سود حاصل می‌شود.

حکم شرعی

در مشروع بودن معاملات فارکس اختلاف نظر وجود دارد. برخی فقها در این زمینه اظهار نظر فقهی نکرده‌اند و به دیگر فقها ارجاع داده‌اند. اکثر فقها معاملات فارکس را مشروع نمی‌دانند و ادله مختلفی را اقامه کرده‌اند. در این مقاله به بیان و بررسی و ادله مشروعیت و عدم مشروعیت معاملات فارکس می‌پردازیم.

ادله عدم مشروعیت

ربوی بودن

اعتباری که کارگزار به معامله گر می‌دهد که بر مبنای آن خرید و فروش انجام شود، در خقیقت قرض از طرف کارگزار است و از آنجا که بعد از بسته شدن معالمه کارمزد خود را برداشت می‌کند، پس ربای قرضی صورت گرفته است.

این شبهه قابل دفع است که بسیاری از کارگزاران کارمزد دریافت نمی‌کنند و تنها از اختلاف قیمت بین خرید و فروش یا اسپرد انتفاع می‌برد.

قمار

معاملات فارکس خرید و فروش واقعی نیست و در واقع نوعی شرط‌بندی است. در فارکس هیچ ارزی خرید و فروش نمی‌شود، بلکه معامله گر فقط نرخ ارز را حدس می‌زند و شرط‌بندی می‌کند که نرخ تبدیل، افزایش یا کاهش پیدا می‌کند.

این ادعا قابل اثبات نیست و فرایندی که در معاملات فارکس صورت میگیرد چیزی جز خرید و فروش نیست و خریدار و فروشنده واقعی در هر معامله وجود دارد. الا اینکه کالا قابل تحویل نیست و حتما باید تسویه شود. بلی در برخی بروکرها که اصطلاحا به مارکت میکر معروفند خریدار و فروشنده واقعی وجود ندارد، ولی در این صورت هم خود بروکر، یکی از طرفین معامله است در نتیجه قمار و پیشبینی نیست.

قاعده لاضرر

از آنجا که معاملات فارکس سبب ضرر اکثر افراد است با استناد به قاعده لاضرر عدم مشروعیت معاملات فارکس ثابت می‌شود.

در این استدلال صغری نا تمام است و اینکه اکثر افراد متضرر می‌شوند صحیح نیست. نحوه کارکرد در بازار فارکش به این صورت است که هر کسی به هر میزان که ضرر می‌کند طرف مقابل به همان میران سود خواهد کرد. پس سود و ضرر در این بازار یکسان است پس اساسا این معاملات ضرری نیست.

مصلحت نظام

معامله در بازار فارکس (یا FX) به معنای شرط‌بندی روی نرخ تبدیل یک ارز در برابر ارز دیگر است؛ به عنوان مثال، اگر هنگام انجام معاملات در فارکس EUR/USD، پیش‌بینی شما این است قیمت یورو نسبت به دلار آمریکا بالا می‌رود، روی «خرید» کلیک می‌کنید، این «خرید» بدین معناست که شما با بروکرتان روی بالا رفتن قیمت فعلی شرط‌بندی می‌کنید. اما اگر پیش‌بینی شما این است که قیمت یورو نسبت به دلار آمریکا پایین می‌رود، روی «فروش» کلیک می‌کنید، این «فروش» بدین معناست که شما با بروکرتان روی پایین آمدن قیمت فعلی شرط‌بندی می‌کنید. در هر حال شما واقعاً مالک ارز نیستید و اساساً ارزی خرید و فورش نمی‌شود و این معامله مثل معاملات سهام نیست؛ زیرا در معاملات سهام وقتی مثلاً سهام شرکت اپل را می‌خرید، مالک سهام اپل هستید و می‌توانید به عنوان سهام دار در مجمع سالانه آن شرکت نموده و با رای خود در مقدرات شرکت اثر گذار باشید، در صورتی که در معاملات فارکس این‌طور نیست و شما مالک چیزی نیستید. حال که معلوم شد در بازار فارکس روی افزایش یا کاهش نرخ تبدیل ارز شرط‌بندی می‌شود، سؤال این است که نرخ تبدیل ارز در فارکس چگونه تعیین می‌شود؟ پاسخ این است که نرخ‌های ارز فارکس از «بازار اسپات» یا «بازار نقدی فارکس» تعیین می‌شود. در بازار اسپات، معاملات بین معامله‌گران اصلی - که به «فروشندگان FX» معروف هستند - انجام می‌شود. به معامله‌گران اصلی، «دیلرهای فارکس» هم گفته می‌شود. در بازار اسپات قراردادهای معاملات واقعی ارزها مورد معامله قرار می‌گیرد و به‌طور مشخص‌تر می‌توان گفت: قراردادهای معاملات واقعی ارزها، مبادله فیزیکی و واقعی ارزهای اصلی را، با نرخ تبدیل مشخصی تعیین می‌کنند؛ بنابراین در بازار اسپات هم خود ارزها معامله نمی‌شود، بلکه قراردادی شامل مبادله واقعی و فیزیکی ارزهای اصلی مورد معامله قرار می‌گیرد؛ مثلاً اگر کسی بخواهد در بازار اسپات EUR/USD بخرد، به این معنی است که قراردادی را معامله می‌کند که در ازای دلار آمریکا، مقدار مشخصی یورو را با قیمت توافقی دریافت خواهد کرد. نرخ اسپات که به آن «قیمت اسپات یا پرایس اسپات» هم گفته می‌شود، «قیمت فعلی بازار» (نرخ تبدیل) یک جفت‌ارز است، این قیمت هنگام معامله تعیین می‌گردد و مبادله واقعی و فیزیکی جفت‌ارز، فوری و در لحظه معامله انجام می‌گیرد. (البته معمولاً در واقعیت دو روز طول می‌کشد تا تراکنش‌ها تسویه شود) وقتی کارگزار (بروکر) در سایت یا پلتفرم معاملاتی‌اش قیمت‌ها را می‌گذارد، در واقع این نرخ‌ها را از بازار اسپات به عنوان مرجع بازخوانی می‌کند. حکم شرعی فارکس اگر در بازار فارکس واقعاً معامله جفت ارز صورت می‌گرفت بدین معنا که طرفین مثلاً دلار را با پوند یا یورو به صورت واقعی هر چند در بستر اینترنت معامله می‌کردند اشکال شرعی نداشت همچنانکه معامله ارز به صورت فیزیکی از طریق صرافی‌ها هم اشکالی شرعی ندارد. اما همان‌طور که در موضوع‌شناسی گفته شد در بازار فارکس - برخلاف ادعای طرفداران آن - هیچ تبادل ارزی به صورت واقعی صورت نمی‌پذیرد بلکه فقط روی تغییرات نرخ جفت‌ارزها پیش‌بینی انجام می‌شود به عبارتی این معاملات به صورت قرارداد مابه تفاوت یا CFD انجام می‌شود یعنی شما به عنوان معامله‌گر در واقع هیچ چیز مشخصی را خرید و فروش نمی‌کنید، بلکه هنگام انجام معاملات در فارکس، شما فقط نرخ ارز را برای یک بازه زمانی مشخص حدس می‌زنید اگر حدس شما در آن زمان درست از آب در بیاید شما برنده هستید. مراجع عظام تقلید در پاسخ به استفتائاتی که در خصوص فارکس از ایشان شده، نظرات خود را مرقوم فرمودند که در این قسمت بخشی از آن‌ها را مرور می‌کنیم: سؤال الف. در بازارهای مالی بین‌المللی یک قراردادی به نام cfd است که در آن، طرفین معامله بدون این‌که مالک ارز یا سهم یا کالایی باشند، اقدام به خریدوفروش آن می‌کنند. درواقع به جای خریدوفروش عین مال مورد معامله، ارزش آن را مبادله می‌کنند. به این صورت که طرفین بر قیمتی توافق می‌کنند؛ کسی که انتظار افزایش قیمت را دارد نقش خریدار و کسی که انتظار کاهش قیمت را دارد، نقش فروشنده را ایفا می‌کند و طرفین از اختلاف قیمت خریدوفروش، کسب سود یا زیان می‌کنند، به‌عبارت دیگر؛ معامله روی خود ارز یا طلا و امثال آن نیست، بلکه روی مابه‌التفاوت مثلاً جفت‌ارز (مانند تفاوت یِن با دلار) است و از طرف دیگر نیز امکان تحویل ارز یا کالا در این نوع قرارداد وجود ندارد و اساساً ارز یا کالایی خریدوفروش نمی‌شود (امروزه از این نوع قرارداد در بازارهایی به نام فارکس که توسط کارگزاری‌هایی انجام می‌گیرد استفاده می‌شود. در بازار فارکس بین‌المللی مبادله ارز به‌صورت واقعی نیز انجام می‌گیرد خصوصاً توسط بانک‌ها ولی کاربران ایرانی به‌خاطر تحریم‌ها به این بازار دسترسی ندارند) با توجه به این‌که امروزه به‌خاطر وضعیت بد بازار بورس، کاربران ایرانی به این نوع معاملات اقبال زیادی پیدا کرده‌اند لطفاً بفرمایید ورود به چنین معاملاتی از جهت تکلیفی چه حکمی دارد و از نظر وضعی نیز اصل معامله آیا صحیح است و سود دریافتی را انسان مالک می‌شود؟ ب. درصورتی‌که این معامله باطل باشد و فرد قبلاً از طریق این معاملات سودی به‌دست آورده باشد وظیفه‌اش در قبال آن چیست؟ ج. تکلیف اصل سرمایه‌ای که در این معاملات سرمایه‌گذاری کرده است چیست؟ آیا می‌تواند اصل آن را بیرون بکشد و مالک آن باشد یا نیاز به اجازه از حاکم شرع است؟ آیت‌الله خامنه‌ای به‌طورکلی، صحت معاملات در این‌گونه بازارها متوقف بر رعایت ضوابط شرعی و قانونی است. بنا به گفته برخی کارشناسان، کارگزاران این‌گونه بازار دو دسته‌اند: دسته اول که اکثر مدعیان کارگزاری از این دسته‌اند، صرفاً یک صفحه مجازی در فضای اینترنت تشکیل داده‌اند و حضور واقعی در بازار ارز ندارند، این گروه پول مشتریان را دریافت و برای اهداف و برنامه‌های خود استفاده می‌کنند و فقط یک صفحه اینترنتی برای مشتری اختصاص می‌دهند که مشتری در آن مشغول معاملات به ظاهر ارزی می‌شود؛ بنابراین، معاملات انجام‌شده غیرواقعی و باطل است و موجب ملکیت درآمد حاصله نمی‌شود. دسته دوم کارگزاران واقعی هستند که حضور واقعی در بازار ارز دارند و با پول مشتری اقدام به خریدوفروش ارز می‌کنند که با رعایت ضوابط شرعی و قانونی فی‌نفسه اشکال ندارد، ولی باید به نکات زیر توجه شود:

1. معاملات باید به‌صورت واقعی و خریدوفروش ارز باشد؛ بنابراین اگر کسب درآمد بر اساس پیش‌بینی نوسانات قیمت ارز باشد مشروع نیست.
2. معاملات اهرمی که با اعتبارگرفتن از کارگزار انجام می‌شود، اگر ماهیت قرض همراه با سود داشته باشد، ربا و حرام است.

نظر فقها

آیت‌الله سیستانی جواب دفتر: حضرت آقا مدظله در این مورد اظهارنظر نمی‌فرمایند و مکلف در این مسئله می‌تواند -با رعایت ضوابط- به مجتهد اعلم بعدی رجوع کند. آیت‌الله شبیری زنجانی الف. در فرض سؤال که خریدوفروشِ ارزش مال است نه خود مال، معاملات مذکور مشروع نیست. ب. در فرض عدم اطمینان به رضایت کسانی که -درنتیجه خریدوفروش‌ها- اموالشان در دست شماست، اگر احتمال مسلمان‌بودنشان وجود دارد باید ردّمظالم بدهید؛ به این ترتیب که مجموع سودهایی را که در طول مدت سرمایه‌گذاری به حسابتان آمده، محاسبه نمایید و ردّمظالم بدهید. ج. اصل سرمایه‌اش را خارج کند. آیت‌الله صافی گلپایگانی از آنجایی‌که معامله در بازار مذکور صوری است و لذا معاملات واقعه در آن صحیح نمی‌باشد. آیت‌الله مکارم شیرازی الف. با توجه به این‌که فارکس و موارد مشابه آن، شرایط شرعیه معاملات را ندارد و کالا و ارز مبادله‌شده در این بازار قابلیت تحویل به خریدار را ندارد، جایز نیست. ب. سود حاصل‌شده از این بازار را به فقرا و نیازمندان صدقه دهند و چنان‌چه خودشان نیازمند باشند می‌توانند به مقدار رفع نیاز از آن استفاده کنند. ج. مجاز به استفاده از اصل سرمایه خود هستند، اما ورود مجدد به چنین معاملاتی جایز نیست. آیت‌الله نوری همدانی بازار فارکس و معاملات آن، صورت شرعی ندارد؛ معاملات مذکور باطل است و باید سرمایه از بازار مذکور خارج شود.