المبسوط في فقه المسائل المعاصرة: المسائل الطبية (کتاب)

المبسوط في فقه المسائل المعاصرة: المسائل الطبية
اطلاعات کتاب
نام‌های دیگر	المسائل الطبیه
نویسنده	محمد محمدی قائنی
موضوع	فقه پزشکی
زبان	عربی
تعداد جلد	۲
تعداد صفحات	جلد اول: ۴۰۰ص - جلد دوم: ۷۲۸ص
قطع	وزیری (گالینگور)
ترجمه به دیگر زبان‌ها	فارسی: پژوهشی در مسائل فقه پزشکی
اطلاعات نشر
ناشر	مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)
محل نشر	قم
تاریخ نشر	جلد اول: ۱۳۸۲ش - جلد دوم: ۱۳۸۵ش
شمارگان	هزار
ترجمه فارسی
مترجم	محمدعلی قاسمی، احمد رخی، محمدعلی کریمی‌نیا
مشخصات نشر	قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، ۱۳۹۴ش.

المَبسوطُ فی فِقه المَسائلِ المُعاصِرة: المَسائلُ الطِبّیه کتابی درباره فقه پزشکی، تألیف محمد محمدی قائنی. این کتاب دو جلدی، حاصل جلسات درس خارج فقه پزشکی در مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) است که به مسائلی از جمله پیوند اعضا، تلقیح مصنوعی، و احکام درمان پرداخته است.

قائنی، از استادان درس خارج فقه و اصول فقه، و از جمله درس خارج فقه پزشکی در حوزه علمیه قم است. وی به مخالفت با فقه مقاصدی برخاسته و آن را اجتهاد در مقابل نص دانسته است. کتاب دو جلدی المبسوط فی فقه المسائل المعاصر، تألیف محمد محمدی قائنی، که بخشی از آن درباره معاملات و بخش دیگر درباره مسائل پزشکی است، در بیستمین همایش کتاب سال حوزه در سال ۱۳۹۷ش رتبه شایسته تقدیر را به دست آورد.

کتاب المبسوط فی فقه المسائل المعاصر: المسائل الطبیه، در دو جلد انتشار یافته است که در یک بخش با عنوان مدخل، شش باب، و نیز بخشی با عنوان ملحقات سامان یافته و موضوعاتی از قبیل پیوند اعضا، احکام نطفه و بارداری، تلقیح مصنوعی، احکام درمان، عیوب زن و شوهر و همچنین شبیه‌سازی را مورد بحث قرار می‌دهد.

به‌باور محمد محمدی قائنی، احکام معاملات هم همانند احکام عبادات توقیفی است. وی همچنین درباره سقط جنین بر آن است که اگر جنین برای مادر خطری اعم از قتل یا غیر آن داشته باشد که سقط جنین به‌معنای دفاع از خود تلقی شود، سقط جایز است، حتی اگر روح در آن دمیده باشد. وی در این باره به دلایلی از جمله قاعده اضطرار، روایات دفاع از نفس و بناء عقلا اتکا کرده است.

ملاک مادر بودن از نظر قائنی، تولد فرزند از تخمک زن است؛ چرا که صرف استمرار وجود جنین در رحم منجر به صدق مادری نمی‌شود؛ در حالی که به نظر استاد وی، سید ابوالقاسم خویی، بر اساس آیه ظهار، مادر کسی است که جنین در رحم او پرورش یافته است.

معرفی اجمالی

کتاب المبسوط فی فقه المسائل المعاصره با عنوان فرعی المسائل الطبیه، کتابی است دو جلدی، جلد اول آن ۴۰۰ و جلد دوم ۷۲۸ صفحه، و حاصل جلسات درس خارج فقه پزشکی در مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در قم، که توسط مرکز مذکور آماده‌سازی و به زبان عربی منتشر شده است.

در مقالات علمی-پژوهشی متعددی به این کتاب ارجاع داده شده است.

ترجمه فارسی کتاب، با عنوان «پژوهشی در مسائل فقه پزشکی»، در سال ۱۳۹۴ش از سوی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) به چاپ رسیده است. مترجمان اثر به فارسی عبارتند از: احمد رخی، محمدعلی کریمی‌نیا و محمدعلی قاسمی.

وجه نامگذاری این کتاب، شباهت آن به کتاب المبسوط شیخ طوسی است؛ چرا که انگیزه شیخ طوسی از نوشتن کتاب خود، پرداختن به مباحث غیرمنصوصی بوده است که اهل‌سنت بدان پرداخته بوده‌اند اما شیعیان به آن توجهی نکرده بودند.

نویسنده

محمد محمدی قائنی از شاگردان میرزا جواد تبریزی و یکی از استادان دروس خارج فقه و اصول فقه در حوزه علمیه قم است که در سال ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ش به تدریس هفتگی درس خارج فقه پزشکی برای طلاب و فضلای حوزه علمیه قم پرداخته است. این درس در سال ۱۴۰۰ش نیز ادامه یافته است.

وی یکی از اعضای کمیته ده‌نفره اخلاق در پژوهش پژوهشگاه ابن‌سینا است. قائنی همچنین با حضور در نشست‌های تخصصی فقهی، به بیان نظرات خود می‌پردازد.

پژوهش‌ها و تألیفات

• تألیف کتاب دوجلدی المبسوط في فقه المسائل المعاصرة که بخشی از آن در باب معاملات و بخش دیگر درباره مسائل پزشکی است و بخش دوم با عنوان «پژوهشی در مسائل فقه پزشکی» در دو جلد به فارسی ترجمه شده است. این کتاب در بیستمین همایش کتاب سال حوزه در سال ۱۳۹۷ش، در میان آثار علمی-پژوهشی در گروه فقه و اصول فقه، رتبه شایسته تقدیر را به دست آورد.
• از محمد محمدی قائنی، تعلیقه بر کتاب تبصرة المتعلمین في أحکام الدین، نوشته علامه حلی، و نیز تحقیق کتاب حدیثی الفصول المهمة في أصول الأئمة (تکملة الوسائل)، نوشته حر عاملی، انتشار یافته است.

ساختار و فهرست

کتاب در دو جلد، یک بخش با عنوان مدخل، شش باب، و نیز بخشی با عنوان ملحقات سامان یافته است:

جلد اول:

• تصدیر المرکز الفقهی
• مقدمة المؤلف
• المدخل و فیه جهات (کلیات)
  • الجهة الاولی: توقیفیة المعاملات کالعبادات (مطلب اول: توقیفی بودن معاملات)
  • الجهة الثانیة: ضابطة المسألة المستحدثة وبیان أنواعها (مطلب دوم: ملاک مستحدثه بودن مسائل فقهی)
  • الجهة الثالثة: بحوث تمهیدیة عامة للمسائل المستجده (مطلب سوم: بحث‌های مقدماتی عمومی مسائل نوپدید)
• الباب الأول: مسائل تتعلق بترقیع الأعضاء (بخش اول: مسائل پیوند اعضا)
  • المسألة الأولی: لا یجوز قطع عضو من الحی المحترم (قطع عضو انسان برای پیوند)
  • هل یجوز قطع عضو للترقیع من المهدور بقصاص أو رجم أو حد؟ (حکم پیوند عضو توسط جانی)
• الباب الثانی: مسائل تتعلق بالنطفة والحمل وجملة من أحکامهما (بخش دوم: مسائل مربوط به نطفه و بارداری و احکام آنها)
• الباب الثالث: مسائل فی التلقیح الصناعی (بخش سوم: باروری مصنوعی)
• فهرس الموضوعات

جلد دوم:

• مقدمة المؤلف (مقدمه مؤلف)
• الباب الرابع: فی العلاج وما یرتبط به أو یتشعب عنه (بخش چهارم: درمان و فروعات آن)
• الباب الخامس: فی عیوب الزوجین والأمراض المستجده (بخش پنجم: عیوب زوجین و بیماری‌های جدید)
• الباب السادس: فی الاستنساخ والاستتئام (بخش ششم: همزادسازی و شبیه‌سازی)
• الملحقات (ملحقات)
• فهرس الموضوعات

مبانی

نویسنده، در بخش المدخل (کلیات) کتاب خود، سه مورد از مبانی فقهی و اصولی خویش را بیان نموده و برخی دیگر از مبانی خود را نیز در گفتگوهای رسانه‌ای اعلام کرده است؛ مواردی از جمله:

توقیفی بودن معاملات مانند عبادات

قائنی بر این باور است که احکام معاملات هم همانند احکام عبادات توقیفی است، و در نتیجه بدون دستیابی به حکم از جانب شرع نمی‌توان صرفاً با اتکا به فهم عرفی به تبیین احکام آن پرداخت.

ملاک مستحدثه بودن: نامعقول بودن در عصر تشریع

از نظر محمد قائنی، ملاک و ضابطه مستحدثه بودن یک موضوع آن است که وجود خارجی موضوع، در عصر تشریع معقول نباشد و بنابراین نتوان از شمول یا اطلاق نص درباره آن بحث کرد، از جمله پیوند دست انسان به کسی که آن عضو را ندارد؛ چرا که چنین امری در نظر مردمان عصر تشریع، قابل تصور و تحقق نبوده و از همین رو سؤالی در باب آن نیز طرح نشده است. وی مسائل مستحدثه را سه قسم می‌داند: ۱. اموری که درباره آنها در عصر تشریع سؤالی نشده است، اما اگر سؤال می‌شد در همان عصر قابل تحقق بود، مثل نماز و روزه در مکان‌های خاص مثل قطب شمال و جنوب، ۲. اموری که اگر به آنها توجه می‌شد هم برای مردم قابل تصور نبود، مثل پیوند اعضای انسان مرده به انسان زنده، و ۳. اموری که در نصوص شرعی بیان شده است، اما فقیهان به آن توجهی نکرده‌اند، مثل جواز بی‌حس کردن عضو در هنگام اجرای شلاق یا مجازات دیگر برای عدم احساس درد.

حجیت عمومات برای مسائل مستحدثه

قائنی، با رد نظر کسانی که عمومات و اطلاقات را برای صدور احکام درباره مسائل جدید قاصر می‌دانند، به نقد دلایل آنان پرداخته و با بهره‌گیری از روایات، پنج وجه را در تأیید منظر خود بیان کرده است؛ از جمله روایاتی دال بر اینکه کتاب و سنت شامل تمام احکامی است که انسان‌ها تا روز قیامت بدان محتاجند، روایاتی مبنی بر اینکه احکام قرآن دائمی و متعلق به همه زمان‌ها و همه انسان‌ها است و نیز تأکید فراوان معصومان(ع) بر نقل روایات و انتقال آنها به نسل‌های آینده.

مخالفت با فقه مقاصدی

محمد قائنی، فقه مقاصدی را اجتهاد در مقابل نص دانسته و بر آن است که اگر عمومات تعلیلی مبنای فقه قرار گیرد، فقه جدیدی تأسیس شده و اجتهاد از مسیر صحیح خود خارج خواهد شد. به باور او، با تغییر شریعت مطابق با وضعیت اجتماعی، و بر اساس فقه مقاصدی، به‌مرور فقه و شریعت جدیدی تأسیس خواهد شد و چیزی جز نشانه‌هایی از دین باقی نخواهد ماند.

اصل در احکام، مولوی بودن است

قائنی معتقد است که اصل در احکامِ ذکر شده در روایات، مولوی بودن است، نه تدبیری و حکومتی بودن؛ چرا که ائمه نیز در مقام پاسخ، قضایای عامی صادر می‌کردند و از مردم می‌خواستند تا روایات را بنویسند تا به دست دیگران برسد. وی با این حال تدبیری بودن روایات را در صورت وجود قرائن و شواهد می‌پذیرد. وی با این حال بر آن است که احکام تدبیری پیامبر برای تمام زمان‌ها حجت است؛ چرا که حتی احکام ولایی پیامبر هم بر تمام امت، چه معاصران و چه متأخران، نافذ خواهد بود. وی این نظر خود را به روایتی از امام صادق(ع) مستند ساخته است که در باب حکم ولایی پیامبر(ص) درباره زکات است.

مدعیات

جواز سقط جنین حتی بعد از دمیده شدن روح

به‌باور محمد محمدی قائنی، اگر جنین برای مادر خطری اعم از قتل یا غیر آن داشته باشد که سقط جنین به‌معنای دفاع از خود تلقی شود، حتی اگر روح در جنین دمیده شده باشد، سقط آن جایز است.

دلایل

وی در این باره چند دلیل را ذکر کرده است:

1. اضطرار موجب حلال شدن محرمات می‌شود و این اصل اطلاق دارد، بنابراین اگر جنین خطری برای مادر داشته باشد، می‌توان آن را سقط کرد، و در این باره تفاوتی نمی‌کند که روح در جنین دمیده شده باشد یا نه.
2. با تکیه بر دو روایت درباره لزوم دفاع از نفس، سقط جنین نیز مصداق دفاع از مادر تلقی می‌شود.
3. با تکیه بر بناء عقلا، دفاع از نفس و به‌تبع آن سقط جنینی که برای مادر خطر دارد، جایز می‌شود.

ملاک مادر بودن: تولد از تخمک زن، نه پرورش جنین در شکم

محمد محمدی قائنی در موضوع تلقیح مصنوعی، بر آن است که ملاک مادر بودن، تولد فرزند از تخمک زن است، و صرف پرورش کودک در شکم یک زن، منتهی به مادر بودن وی از نظر شرعی نمی‌شود. با این حال سید ابوالقاسم خویی با استناد به آیه ظهار، معتقد است که مادر، زنی است که جنین را در رحم خود پرورش داده است.

دلایل

وی در این باره وجوهی را ذکر کرده است:

1. اصل وجود و استمرار جنین در رحم زن، نمی‌تواند منجر به صدق تولد شود؛ چرا که این امر همانند شیر دادن به نوزاد است که زن شیرده را مادر نمی‌سازد.
2. فاصله و دور بودن جنین از مادر نیز به‌خودی‌خود نمی‌تواند معنای رابطه مادر و فرزندی را دچار اشکال کند.
3. قائنی در برابر کسانی که معنای کلمه «أم» یا «مادر» را مختص به وجهی می‌دانند که جنین در شکم وی رشد یافته باشد، گفته است که چنین دلیلی مردود است؛ چرا که آنچه زن را مادر و جنین را فرزند می‌کند، ترکیب نطفه مرد و تخمک زن است و اهمیتی ندارد که پس از این، جنین در چه محیطی پرورش پیدا می‌کند.

جواز درمان با محرمات در اضطرار

به باور قائنی، اگر درمان بیماری تنها با ارتکاب حرام ممکن باشد، چنین کاری جائز است؛ چرا که بنابر اصل اضطرار، هر حرامی در حالت اضطرار حلال می‌شود. با این حال وی ارتکاب محرماتی مانند تصرف در اموال دیگران یا قطع عضو دیگران برای درمان کسی را جایز نشمرده است. وی در این باره به اصل اضطرار تکیه کرده است.

قائنی در این باره اشکالاتی را مطرح کرده و به آنها پاسخ گفته است؛ از جمله در پاسخ به اینکه خداوند متعال در حرام شفا قرار نداده است، ضمن نقل یازده روایت مرتبط با آن، روایات را مربوط به حالت عدم اضطرار معرفی می‌کند؛ چرا که همانطور که قاعده اضطرار بر دیگر دلایل احکام حکومت دارد، بر این روایات نیز حکومت خواهد داشت.

مرگ مغزی احکام میت را به‌همراه نمی‌آورد

کسی که دچار مرگ مغزی شده است، میت شمرده نمی‌شود و احکام میت را ندارد.

دلیل

به گفته قائنی، تا هنگامی که برخی از اعضای بدن انسان زنده‌اند، حتی اگر بقیه اعضا مرده باشند، نمی‌توان فرد را به‌طور مطلق میت شمرد؛ چرا که در نفی ماهیت حیات، همه افراد حیات باید نفی شده باشد. بنابراین تا زمانی که حیات و زندگی نباتی یا زندگی‌ای که اعضا را از فاسد شدن نگه می‌دارد برقرار است، از بین رفتن حیات و زندگی رخ نداده است.

وی با این حال معتقد است که از بین بردن حیاتِ کسی که دچار مرگ مغزی شده و تنها حیات نباتی دارد، حکم قتل ندارد؛ چرا که از بین بردن حیات درختی یا نباتی، صدق قتل نمی‌کند و بنابراین احکام قتل از جمله قصاص قاتل در این باره قابل اجرا نیست.

فایل یا لینک کتابخانه

نسخه متنی کتاب المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة: المسائل الطبیه، در کتابخانه مدرسه فقاهت در دسترس قرار گرفته است. همچنین نسخه متنی جلد اول این کتاب، در سایت مرکز فقهی ائمه اطهار انتشار یافته است. این کتاب در کتابخانه دیجیتال نور نیز در دو نسخه متنی و تصویری در دسترس است، اما امکان مطالعه همه صفحات آن نیازمند خرید حق اشتراک است.