فقه معاصر:پیش‌نویس باروری مصنوعی

لقاح مصنوعی در اصطلاح به معنای آبستن شدن زن به کمک وسائل پزشکی و آلات مصنوعی بدون انجام عمل مقاربت و نزدیکی است. گسترش باروری مصنوعی پاسخی است که علم به نیاز زوج‌های ناباورر داده است. این باروری گاه از طریق تزرق داخل‌رحمی و گاه از طریق تلقیح در فضای آزمایشگاهی رخ می‌دهد و گاه ممکن است از طریق اسپرم مردی به جز شوهر انجام شود. چنان‌که گاه جنین شکل‌یافته را به رحم زن دیگری انتقال می‌دهند تا او به عنوان مادر جایگزین عمل کند. بارداری با این روش‌ها پرسش‌هایی درباره اصل جواز این روش‌ها، نسب، ارث، ثبوت عده، خرید و فروش اسپرم، تخمک و جنین، و اجاره رحم ایجاد کرده است. در سالهای اخیر آثار متعددی مثل «وسائل الانجاب الصناعیة» نوشته سید محمدرضا سیستانی و «تلقیح مصنوعی» نوشته محمدجواد فاضل لنکرانی در این زمینه منتشر شده است.

اهمیت و جایگاه

تمایل انسان به تولید مثل و داشتن فرزند باعث شده است که با گسترش علم در دنیای جدید، بشر تلاش کند معضل بزرگ ناباروری را نیز درمان کند. در این مسیر به جز روش‌های دارودرمانی، فناوری نوین توانسته است بدون تکیه بر رابطه جنسی بین زن و مرد راهی برای باروری بیابد. این روش‌ها را باروری مصنوعی نامیده‌اند.

در سالهای اخیر آثار متعددی در این زمینه از سوی برخی فقها و پژوهش‌گران این موضوع منتشر شده است؛ همانند دروس آیت الله مکارم شیرازی با عنوان «بحوث فقهیة هامة»، آیت الله محمد مومن با نام «کلمات سدیدة»، سید محمدرضا سیستانی در کتاب «وسائل الانجاب الصناعیة»، محمدجواد فاضل لنکرانی کتاب «تلقیح مصنوعی»، حسین شوپایی جویباری در «تلقیح مصنوعی در آینه فقه» و ...

به طور کلی در تکوین کودک وجود سه رکن اسپرم، تخمک و رحم ضرورت دارد که فقدان یا عدم کارکرد صحیح هریک، فرآیند بارداری را با مشکل مواجه می‌کند، راهکار درمانی جهت رفع مانع باروری ارکان مذکور به ترتیب اهدای اسپرم، اهدای تخمک و رحم جایگزین است. بنابر این بارداری مصنوعی به روش‌های مختلفی مثل استفاده از اسپرم شوهر (در زمان حیات و بعد از مرگ او)، استفاده از اسپرم مرد بیگانه، اهدای تخمک و استفاده از رحم جایگزین (اهدای جنین) انجام می‌شود.

باروری مصنوعی

تزریق خارج رحمی

تزریق داخل رحمی

رحم جایگزین

کودکان آزمایشگاهی

اهدای تخمک

اسپرم بیگانه

اسپرم زوج

اسپرم بیگانه

اسپرم زوج

پس از مرگ

در حیات مرد

پس از مرگ زوج

در حیات زوج

تبیین مسئله بر اساس روش‌های باروری مصنوعی

باروری مصنوعی به لحاظ روش، دو روش کلی دارد؛

• الف) تلقیح داخل رحمی (IUI)
• ب) تلقیح خارج رحمی (IVF)

تلقیح داخل رحمی

تلقیح داخل رحمی اسپرم شوهر در جایی استفاده می‌شود که شوهر قادر نباشد به روش طبیعی و مقاربت اسپرم خود را به رحم همسرش منتقل کند ،در این صورت باید اسپرم شوهر به صورت حلال و در حال استمتاع از همسرش از او گرفته پس از بررسی‌های آزمایشگاهی و تقویت آن، به رحم همسرش تزریق شود. در این روش گاه ممکن است اسپرم مردی به جز شوهر گرفته و در داخل رحم زن تزرق شود. چنان که از نظر زمان تزریق نیز به قبل و بعد از مرگ مرد صاحب اسپرم تقسیم می‌شود. بنابر این در این روش فقیه با چهار مسئله فقهی روبه‌رو خواهد شد؛

1. تلقیح اسپرم شوهر به رحم زن در زمان حیات مرد
2. تلقیح اسپرم شوهر به رحم زن پس از مرگ او
3. تلقیح اسپرم غیر زوج به رحم زن در زمان حیات مرد
4. تلقیح اسپرم غیر زوج به رحم زن پس از مرگ آن مرد

تلقیح خارج رحمی

به این صورت را که نمونه اسپرم مرد و تخمک زن گرفته می‌شود سپس در آزمایشگاه جنین‌شناسی آنها را در لوله آزمایش و محیط کشت، مجاور یکدیگر قرار می‌دهند تا اسپرم وارد تخمک شود و جنین در خارج رحم و محیط آزمایشگاهی شکل می‌گیرد، جنین تک سلولی شروع به تقسیم می‌کند و یک جنین چند سلولی ایجاد می‌شود و سپس جنین را به رحم زن منتقل می‌کنند.

تلقیح خارج از رحم با تکیه بر این که اسپرم متعلق به چه کسی است دارای دو شاخه تلقیح اسپرم شوهر و تلقیح اسپرم مرد بیگانه می‌شود. و از سوی دیگر از جهت محیط نگهداری جنین به دو شاخه تلقیح آزمایشگاهی و رحم جایگزین تقسیم می‌شود، چنان که از جهت زمان تلقیح نیز می‌تواند قبل و پس از مرگ مرد صاحب اسپرم را در بربگیرد. بنابر این در روش تلقیح خارج از رحم دست‌کم چهار مسئله فقهی پیش می‌آید؛

1. تلقیح خارج از رحم با اسپرم زوج و نگهداری جنین در رحم مصنوعی
2. تلقیح خارج از رحم با اسپرم زوج و انتقال آن به رحم یک زن دیگر (رحم جایگزین)
3. تلقیح خارج از رحم با اسپرم غیر زوج و نگهدار جنین در رحم مصنوعی
4. تلقیح خارج از رحم با اسپرم غیر زوج و انتقال آن به رحم یک زن دیگر (رحم جایگزین)

از آنجا که هر یک از این روش‌ها ممکن است در زمان حیات یا پس از مرگ مرد صاحب اسپرم انجام شود در واقع مسئله هشت صورت خواهد داشت. پر دامنه‌ترین مسئله در این بین مسئله رحم جایگزین یا مادر جانشین و یا رحم اجاره‌ای است که به دلیل دخالت فردی دیگر و استفاده از رحم او برای نگهداری جنین محل توجه قرار گرفته است و مسائل جدیدی از جمله تعیین مادر واقعی کودک را ایجاد کرده است.

تبیین مسئله بر اساس زمان باروری مصنوعی

باروری مصنوعی ممکن است در زمان حیات مرد یا پس از مرگ مرد صاحب اسپرم انجام شود. تلقیح در زمان حیات مرد به دو صورت تلقیح داخل رحمی و برون رحمی، و با استفاده از اسپرم شوهر یا مرد بیگانه می‌تواند انجام شود. بنابر این فروع فقهی این مسئله عبارتند از؛

• تلقیح داخل رحمی اسپرم زوج
• تلقیح برون رحمی اسپرم زوج
• تلقیح داخل رحمی اسپرم غیر زوج
• تلقیح برون‌رحمی اسپرم غیر زوج

تلقیح پس از مرگ صاحب اسپرم

تلقیح پس از مرگ وقتی است که اسپرم مرد در زمان حیات و زوجیت او گرفته شده و پس از انجماد در بانک اسپرم نگهداری می‌شود و پس از مرگ مرد از آن برای باروری مصنوعی استفاده می‌شود. تلقیح پس از مرگ نیز از چند زاویه قابل بررسی است؛

• نخست: تلقیح اسپرم شوهر زن که قبل از مرگ گرفته شده است. که این تلقیح می‌تواند دو صورت انجام شود؛
  • تلقیح داخل رحمی
  • تلقیح بیرون از رحم
• دوم: تلقیح اسپرم مرد بیگانه که قبل از مرگ او گرفته شده باشد که این نیز به دو صورت قابل تصور است؛
  • تلقیح داخل رحمی اسپرم مرد بیگانه پس از مرگ او
  • تلقیح خارج از رحم اسپرم مرد بیگانه پس از مرگ او

جواز این روش وابسته به پاسخ این پرسش است که آیا با مرگ علقه زوجیت از بین می‌رود یا خیر؟ پاسخ این پرسش را می‌توان از مباحثی مثل غسل و کفن کردن زوجه و عده وفات و... پیگیری کرد. اکثر قریب به اتفاق فقها قائلند بعد از مرگ زوج یا زوجه، رابطه زوجیت از بین رفته است و رابطه زوجیت با مرگ منتفی می‌شود. چنان‌که صاحب حدائق و سید محسن حکیم بر همین مدعا تصریح کرده‌اند.

با پذیرش این نکته که پس از مرگ یکی از زوجین رابطه زوجیت از بین می‌رود، آن‌گاه تفاوتی بین تزریق اسپرم شوهر سابق با مرد بیگانه وجود نخواهد داشت.

تبیین مسئله بر اساس فرد صاحب اسپرم

تلقیح اسپرم شوهر

تلقیح اسپرم زوج به زوجه از نظر روشی به دو صورت تزریق داخل‌رحمی و تزریق برون‌رحمی و از نظر زمان به زمان حیات و زمان بعد از مرگ شوهر تقسیم می‌شود. بنابر این مسئله چهار صورت پیدا می‌کند؛

• تزریق اسپرم شوهر در زمان حیات به رحم زن
• تزریق اسپرم شوهر پس از مرگ به رحم زن
• تلقیح آزمایشگاهی با اسپرم شوهر در زمان حیات شوهر
• تقلیح آزمایشگاهی با اسپرم شوهر پس از مرگ شوهر

تلقیح اسپرم مرد بیگانه

تلقیح اسپرم مرد بیگانه به زن از نظر روش به دو صورت درون‌رحمی و برون‌رحمی و از نظر زمان لقاح نیز به قبل و بعد از مرگ مرد صاحب اسپرم تقسیم می‌شود. چهار صورت این فرض به قرار ذیل است؛

• تزریق اسپرم مرد بیگانه به رحم زن در زمان حیات مرد
• تزریق اسپرم مرد بیگانه به رحم زن پس از مرگ مرد
• تلقیح برون‌رحمی با اسپرم مرد بیگانه در زمان حیات مرد
• تلقیح برون‌‌رحمی با اسپرم مرد بیگانه پس از مرگ مرد

اهدای تخمک

در این روش تخمک یک زن در زمان مناسب تخم‌گذاری از او گرفته و پس از نگهداری در آزمایشگاه به رحم زن دیگری تزریق می‌شود. این روش معمولا برای زوج‌هایی استفاده می‌شود که زن به دلیل ضعف تخمک توانایی باروری ندارد. ولی می‌توان تصور کرد که زنی پس از اهدای تخمک به او با اسپرم مرد بیگانه بارور شود. آنچه این صورت را از بقیه صورت‌ها متمایز می‌کند همان اهدا و تزریق تخمک است و بقیه صورت‌های آن یعنی تزریق درون‌رحمی یا برون‌رحمی یا تزریق اسپرم شوهر یا غیرشوهر و نیز زمان باروری حکمی شبیه موارد دیگر دارد.

پیامدها و مسائل فقهی و حقوقی

در تمام صورت‌های باروری مصنوعی تو مسئله اصلی وجود دارد؛

• نخست؛ جواز یا عدم جواز استفاده از این روش‌ها برای باروری
• دوم؛ پیامدهای حقوقی و فقهی تولد فرزند از طریق باروری مصنوعی مثل: تعیین پدر و مادر شرعی در این باروری‌ها، روشن کردن وضعیت زن صاحب رحم از نظر مادر بودن و نبودن، ارث، نفقه و مانند آن، خرید و فروش اسپرم و تخمک، ماهیت قرارداد رحم اجاره‌ای، و گرفتن مبلغ برای رحم جایگزین و ... که در کتاب‌های تفصیلی همچون وسائل الانجاب الصناعیه سید محمد رضا سیستانی و کلمات سدیده محمد مومن قمی و تقریرات دروس خارج حسین شوپایی جویباری به آن پرداخته شده است.

منابع

• حکیم، سید محسن، مستمسک العروة الوثقی، چاپ اول، دار التفسیر، قم، ۱۴۱۶ق.
• مرتضوی، سید محسن، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، چاپ اول، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۷ش.